بخشی از مقاله
:1723 مقدمه بررسی جایگاه کرامت انسانی در برنامهریزي شهري و شهرسازي اسلامی
چکیده
برنامهریزي شهري و شهرسازي در شهرهاي اسلامی، چنانچه مبتنی بر اصول و معیارهاي معماري و شهرسازي اسلامی باشد، می تواند موجب ارتقاء و بهبود زندگی شهروندان و به ویژه حصول به اهداف کرامت انسانی گردد. بر این اساس هدف مقاله حاضر بررسی جایگاه کرامت انسانی در برنامهریزي شهري و شهرسازي اسلامی است. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسنادي، کتابخانهاي و ذکر مطالعات موردي از شهرهاي اسلامی و ایران است. ضمن بررسی اصول و معیارهاي مرتبط با موضوع، روند برنامهریزي شهري و شهرسازي در گذر زمان با توجه به سطح فناوريها مطرح شده است، سپس با توجه به آموزههاي اسلامی و تجربیات نظري و عینی از شهرهاي اسلامی (مکه مکرمه، مدینه منوره، اصفهان و ...)، وضعیت کنونی برخی از شهرها با ذکر مثال طرح گردیده است. نتایج پژوهش نشان میدهد؛ برنامهریزي شهري و شهرسازي شهرها کشورهاي اسلامی به راهبردهاي ساختاري مبتنی بر الگوي شهرسازي اسلامی با توجه به وضعیت کنونی شهرها و فناوريهاي موجود و در حال توسعه دارد. علاوه بر این، در عرصه جهانی شدن شهرها، موضوع حفاظت و صیانت از آرمان و الگوي شهرسازي اسلامی با اهداف کرامت انسانی و رفاه شهروندان میبایست مورد توجه برنامهریزان، مدیران، معماران و شهرسازان شهرهاي اسلامی قرار گیرد. در این راستا، پیشنهادها و راهبردهاي علمی و اجرایی با توجه به فنآوريهاي نوین و در حال توسعه مطرح شده است.
واژگان کلیدي: شهرسازي اسلامی، مدینه منوره، مکتب شهرسازي اصفهان.
مقدمه
شهر و شهر نشینی روند اجتماعی برجسته اي است که بیشتر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و با انسانهاي دیگر شده است. در حقیقت تغییر در واکنشهاي انسانها نسبت به هم و نسبت به محیط، به تحول اجتماعی و دگرگونی فضایی امکان داده که نمود عینی آن به صورت یک پدیدهي نو کهاصطلاحاً »شهر« نامیده میشود، نمایان گردیده است. ویژگیهاي شهر و مفهوم آن در دوره هاي مختلف تاریخی و مناطق مختلف یکسان نبوده و مفهوم آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمینی در مسیر تاریخ تفاوتهایی را نشان میدهد. (نظریان،1389؛1 کلیات).جهان بینی اسلامی براي تحقق آرمانهایش به شهر احتیاج دارد و این امر در تغییر و تحول و توسعه آن موثر واقع میشود. در این مفهوم بعد از ظهور اسلام از
-1 دانشیار جغرافیا و برنامهریزي شهري، دانشگاه زابل Email: kianiakbar@gmail.com
-2 دانشجوي کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزي شهري، دانشگاه زابل Email: araeisi84@gmail.com
303
زندگی سیاسی دولت شهرهاي یونانی و رومی در آن خبري نیست (نظریان،1389؛.(21شهرسازي در اسلام بر اساس اصول معین و برگرفته از ارزشهاي والاي دین اسلام شکل گرفته است. قوانینی که با استفاده از تجربیات تمدنهاي گذشته، نیازهاي فردي، اجتماعی و معنوي جامعه را برآورده میسازد. پیاده کردن این اصول سبب میشود که تمامی شهر هاي اسلامی از نوعی وحدت ترکیب برخوردار شوند و از دیگر شهرها متمایز گردند. (منتظرالقائم و امینی،(1388 دین اسلام شاید تنها دینی باشد که در شهر شکل گرفت و با توجه به بینش و جهان بینی آن، نیازمند توسعه و گسترش شهرها بوده است. در قلمروي این مکتب و به خصوص مذهب شیعی شاهد پیدایش و توسعهي شهرهاي زیادي بر اساس بینش اسلامی هستیم. این گونه شهرها در دورهي مدرن نه تنها کم رنگ نشدهاند، بلکه رو به گسترش هستند. شهرها و شهركهایی مانند شهرك ابوالفضل و شهرهایی که در اثر دفن بزرگان گسترش پیدا کردهاند از جمله این شهرها هستند (ضرابی و دیگران، 1387؛.(261فرهنگ اصیل اسلامی، از جهان بینی، هستی شناسی، جامع نگري و انسان شناسی خاص انسان اسلامی نشات گرفته که ریشه در قرآن دارد. دین اسلام، همواره، براي حریم خانواده و ارزشهاي مترتب بر آن اهمیت زیادي قائل بوده و انسانها را، یکسره، به تفکر فرا میخواند در دین اسلام برادري و برابري، تحرك عمودي و افقی تمامی انسانها در هر بخش از زندگی، بایستی تحرك و پویایی، همیاري و در یک کلام، توسعهي پایدار و متوازن در تمامی نواحی تحت قلمرو آن دین ایجاد نماید. بر این مبنا، لازم است تمامی دستورات و قوانین اصیل اسلامی در امر برنامه ریزي و طراحی شهرهاي کشورهاي اسلامی به کار گرفته شود تا شهرهایی پایدار به وجود آید (رحیمی،1384؛.(91یکی از اصول و ارکان اصلی شهر اسلامی رکن اجتماعی و انسانی آن است که در شهر سازي و طراحی شهرهاي اسلامی با توجه به جایگاه انسان نزد خداوند و در دین اسلام باید مد نظر قرار گیرد و شهر هاي اسلامی جایی براي آسایش و امنیت انسان به عنوان اشرف مخلوقات باشد تا انسانها بتوانند در این نوع شهرها در بعد هاي مختلف اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی به بالندگی برسند. در این مقاله سعی شده است تا ابعاد و بارزه هاي اجتماعی و انسانی جایگاه کرامت انسانی در برنامه ریزي شهري و شهرسازي اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.
پیشینهي تحقیق
دکتر اصغر ضرابی و آقاي کاووس علی نژاد در سال 1389، در تحقیقی با موضوع تحلیلی بر عناصر و کاربريهاي شهري در شهر هاي اسلامی به بررسی تاریخ شهر اسلامی و ساخت فیزیکی آن، عناصر اصلی زندگی شهري در دورهي اسلامی و ابعاد فیزیکی و اجتماعی آن پرداختهاند و در پایان به این نتیجه رسیدهاند که با توجه به پشتوانهي قوي فرهنگی و مذهبی کشور ما و هویتی که شهر هاي ما در دوره هاي تاریخی گوناگون داشتهاند لزوم یک جهت گیري کارشناسانه در بحث سیماي شهرها (را که یکی از شاخه هاي مدیریت شهري است) شدت میبخشد.
حسن ستاري سار بانقلی در سال 1390، در مقاله اي با عنوان اصول مدیریت شهري و شهر سازي رسول اکرم (ص) در مدینه النبی به بیان مؤلفه هاي بنیادین تفکر عملی و نظري پیامبر اکرم (ص) در زمینهي اصول شهر سازي و مدیریت شهري مدینه النبی پرداخته و در آخر به این نتیجه دست یافته که اصولی که توسط رسول اکرم (ص) با توجه همزمان به مباحث مادي و معنوي، در باب شهرسازي و مدیریت شهري مدینه النبی به کار گرفتهاند بسیار مترقی و پیشرفته بودهاند.
304
زهرا خدایی و علی اکبر تقوایی در سال 1390، در مقاله اي با عنوان شخصیت شناسی شهر اسلامی، با تاکید بر ابعاد کالبدي شهر اسلامی به تحلیل شخصیت شهر اسلامی پرداختهاند و سرانجام به این نتیجه رسیدهاند که اصطلاح شهر اسلامی، بیانگر هویت ویژهي فرهنگی، اجتماعی و تاریخی خاص ساکنان آن است. فضاي کالبدي بیشتر شهر هاي اسلامی متأثر از ویژگیهاي سرزمینی و جغرافیایی آن است که وجود روح مشترك و منتج از مکتب الهی را در آنها تایید میکند.
مازیار آصفی و الناز ایمانی در سال 1391 در پژوهشی با موضوع چالشهاي فناوري نوین در معماري و تعامل ان با ارزشهاي اسلامی به این سؤال پرداختهاند که آیا میتوان شاخصهایی را جهت کاربرد فناوريهاي نوین در راستاي ارتقاي کیفیات فضایی معماري معاصر با حفظ مبانی هویتی معماري ایرانی- اسلامی تعریف کرد؟ و به این نتیجه رسیدهاند که بهره گیري از فناوريهاي نو در ترکیب با عناصر و فرمهاي بومی و سنتی، هماهنگ با شرایط اقلیمی، حفظ ارزشهاي فرهنگی و اجتماعی و اصول معماري بومی و هم چنین استفاده از فناوريهاي ساخت و مصالح جدید در ایجاد هماهنگی متضاد شفافیت و...بسته به شرایط مکانی-زمانی، مهمترین شاخصهاي ایجاد مطلوبیت در معماري معاصر ایران به شمار میآیند.
محمد مهدي گودرزي سروش و همکاران در سال 1391، در مقاله اي با موضوع تجلی اندیشهي اسلامی در شهر با حضور مدرسه در محله به بررسی چگونگی تجلی تفکر و اندیشهي اسلامی در محله و چگونگی تأثیر پذیري کالبد شهر و معماري از جهان بینی و تفکر و اندیشه یک قوم و ملت پرداخته ان دو به این نتیجه رسیدهاند که قرآن کریم با سورهي علق و حکم به خواندن به پیامبر اکرم (ص)، حس تفکر و پرسشگري را در انسان به وجود میآورد. حضور مدرسه در اصل حضور روحیهي جست و جو گري و پرسش گري دینی است، به گونه اي که فرد قادر به کشف و طرح مساله، فرضیهها و گردآوري اطلاعات، توانایی تجزیه و تحلیل یافتهها و نتیجه گیري میگردد.
حسن نظیف در سال 1392، در مقاله اي با موضوع پایداري اندامهاي معماري ایرانی در گذر از دوران اسلامی، به این امر پرداختهاند که با محوریت قرار دادن عامل فرهنگ و معماري در دورهي گذر از دوران اسلامی، تأثیر آن را در استفادهي مجدد از سه اندام معماري ایرانی یعنی گنبدخانه، ایوان و میان سرا، که به ترتیب نمونههایی از فضاهاي بسته، نیمه باز و باز هستند، و در قالب معرفی و بررسی اندامها در ابنیه قبل و بعد از اسلام، رهیافتی بر دلایل پایداري آنها پیدا کنند؛ و به این نتیجه رسیده است که تلاش معماران ایرانی در احیا و حفظ این اندامها و ارزش گذاري و احترام به انسان در رعایت سلسله مراتب فضایی و حفظ و تداوم هویت معماري ایرانی که امروزه به علت اشغال حداکثر سطوح و تضعیف اصالت فضاهاي باز و نیمه باز از اهمیت کمتري نسبت به گذشته برخوردار است میتواند الگویی جهت احیاي هویت معماري ایرانی باشد.
مبانی نظري
کلمهي ساخت (Struuctre)از کلمهي لاتین Structura و از فعل Struereبه معنی ساختن و بنا کردن گرفته شده است. (بذرگر،1382؛.(26تا قبل از قرن هفدهم این کلمه تنها در معماري به کار میرفت، اما از آن به بعد در علم کالبد شکافی و زبان شناسی نیز به کار برده شد. ترکیب اجزاي تن آدمی نوعی ساختمان تصور میشد و گمان میرفت که ترکیب و ترتیب کلمات نیز داراي ساخت است (توسلی،1370؛.(124ساخت داراي معانی و مفاهیم مختلفی است. از یکسو آن را به مفهوم ساختن و از سوي دیگر به معناي طرز، اسلوب و شیوه به کار گرفتهاند (معین،1343؛.(1784
305
نظریه هاي ساخت گرا در جامعه شناسی
در خصوص ساخت در جامعه شناسی با دید گاههاي متفاوتی روبه رو هستیم که مهمترین انها عبارتند از:
1. دیدگاهی که بر ساخت کلان تاکید دارد، نمونهي کارهاي پیتر بلاو .(Peter M .Blau)بنا به تعریف، ساخت کلان رابطهي متقابل میان ساختها را نشان میدهد.
2. دیدگاهی که بر ساخت خرد تاکید دارد نمونه کارهاي راندال کولینز .(Randall Collins)ساخت خرد عبارت از نقش اجزا و روابط متقابل میان آنهاست.
3. دیدگاه ساخت مندي (Structuration)که هم از تحلیل خرد و هم از تحلیل کلان استفاده نموده آنتونی گیدنز (Anthony Giddens)ارائه دهندهي آن است. اعتقاد بر این است که ساخت، یک
نیروي تحمیلی نیست و به وسیله فاعلان فعال کارگزاري و متحول میشود. (بذرگر،29؛.(1382 ساخت و ساخت گرایی در انسان شناسی
در انسان شناسی، رادکلیف براون از اولین کسانی است که در سال 1952 در کتاب خود تحت عنوان ساخت و وظیفه در جامعهي ابتدایی مفهوم ساخت را مشخص کرد و به مثابه یک ابزار در روش تحقیق به کار برد به نظر رادکلیف براون ساخت مجموعهي روابطی است که اجزا و عناصر یک مجموعه با هم دارند و قسمتهاي مختلف سیستم را وحدت میبخشد. هر نوع تغییر شکلی در یکی از قسمتها داده شود در مجموع اثر میگذارد (روحالامینی،1357؛.(124
مفهوم ساخت و ساخت گرایی در شهر سازي برخی ساخت شهر را به معناي طراحی کالبدي و استخوان بندي شهر و نیز الگوي کاربري اراضی می دانند و
معتقدند در مطالعهي ساخت شهر، سیاستهاي رشد و توسعهي شهري حمل و نقل درون شهري، مسئلهي مسکن و الگوي ریخت شناسی شهر مورد بحث و بررسی قرار میگیرد. هم چنین عملکردهاي مختلف شهري شامل عملکرد مذهبی، اداري، تجاري و حمل و نقل در بررسی ساخت شهر مدنظر میباشد.
برخی دیگر بر این اعتقادند که نظریه هاي ساخت شهر به شکل کالبدي و عملکردي سکونت گاهها پرداخته و چارچوبی براي کاربري اراضی و ترتیب فضایی عناصر و اجزاي ترکیب دهندهي شهرها پدید میآورند. هم چنین ساخت شهر توسط سیماي طبیعی، خطوط راه آهن، شبکهها و خیابانها مشخص میگردد Connell)،1981؛.(68
ساخت گرایی در شهر سازي
ساختگرایان بر این اعتقادند که همراه با عملکرد باید ساخت فضاها را نیز در نظر گرفت. توسعهي شهر از طریق ساخت بخشیدن به فضاها از اقدامات اساسی طراحان شهري است که با دید گاه ساخت گرایی به شهر مینگرند. از دیدگاه آنان اصل ارتباط یکی از اصول مهمی است که به فضاها ساخت میبخشد. با ساخت داده به فضاهاي شهر میتوان به شکل دهی فعالیتهاي ارتباطی و جریاناتی که در درون فضاها اتفاق میافتد اقدام نمود. (بذرگر،1382؛.(55
306
شهر و شهر نشینی اسلامی در ایران
اصولاً جهان بینی اسلامی براي تحقق آرمانهاي خود به شهر و شهرنشینی نیاز داشت و در نتیجه عمدهترین تغییرات را در نظام شهري ملاحظه میکنیم. پدیده هاي ناشی از این سیاست به دو شکل از نظر شهرسازي تجلی حاصل کرد:
-1شهرهاي قدیمی:که به تبع اسلام و تغییر در ساختار اجتماعی رنگ و بوي اسلامی به خود گرفتند و از تحول و دگرگونی و گسترش طبیعی برخوردار شدند و با تغییر در ساختار کالبدي شکل تازه اي به خود گرفتند. ورود دین اسلام (به ایران) و فرو ریختن سلسله مراتب اجتماعی، این شهرهاي قدیمی را نظمی مجدد داد و منطبق با فلسفهي دین اسلام زندگی مذهبی آنها را شکل تازه اي بخشید. آتشکدهها ویران و به جاي آن مساجد جامع بنا گردید، کهندژ ویران و دیواره هاي آن به انضمام دیواره هاي شارستان فرو ریخت و باعث آبادان شدن حومه یا به اصطلاح جدید ربض گردید.
-2شهرهاي نوبنیاد:نخستین شهرهایی که پس از اسلامی احداث شدند اردوگاههایی بودند که براي استقرار سپاهیان مسلمان و مهاجرین تاسیس شده بود. کوفه و بصره از تین نوع شهرها بودند که در دههي دوم هجري ساخته شدند. تعدادي از این شهرها در کنار شهرهاي قدیمی، قلاع، نقاط استراتژیک و یا در جوار اماکن متبرکه، در راستاي اهداف اسلامی بنا گردیدند. دستهي دیگر شهرهاي جدید دورهي اسلامی شهرهایی بودند که مردم بر کنار شهادتگاه هاي، مزار امامان بنا کردند. مثل مشهد، قم، کربلا، نجف، کاظمین کهعمدتاً از طرف شیعیان بنا گردیدهاند و به صورت ضد قدرت عمل میکردند. خارج از این دو گروه شهرهاي زیادي تحول و توسعه یافتهاند:شهرهاي نیشابور، غزنین، شیراز، اصفهان، بلخ، ري، همدان، بخارا و یزد از جمله شهرهاي آباد و پررونق دوران بعد از اسلام بودهاند (نظریان،1389؛.(22
نظریه هاي شهر و مبناي شکل گیري شهرهاي اسلامی
