بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به اینکه یکی از عوامل جدی تزلزل بنیان خانواده در جامعه کنونی ایران، بیتوجهی به کرامت انسانی در نهاد خانواده است و از طرف دیگر مردم مسلمان ایران پیرو مکتب تشیع میباشند، از منظر نهجالبلاغه این پژوهش به بررسی ابعاد مختلف تأثیرات بیتوجهی به کرامت انسانی، بهعنوان یکی از آسیبهای جدی نظام خانواده میپردازد. روش تحقیق ترکیبی از روشهای توصیفی و تحلیل محتوا، بر پایه مطالعات کتابخانهای است. کرامت در اصطلاح عبارت است از جایگاه و منزلتی که انسان را در نزد همنوعهایش والا و باشخصیت معرفی کند. این تحقیق نشان میدهد که بیتوجهی به کرامت انسانی، از منظر امام علی - ع - تأثیرات ویرانگری بر نظام خانواده دارد برخی از اهم این تأثیرات عبارتاند از: عدم رعایت تقوا و پرهیزگاری که از مظاهر آن، دروغگویی، رفتن به سمت گناه، بیعفتی و حیا، بیشخصیتی و از طرف دیگر توجه به کرامت انسانی آثاری همانند خودباوری، اعتدال، مسئولیتپذیری و شرح صدر را به دنبال دارد که به تحکیم بنیان خانواده منجر میگردد.
مقدمه
یکی از نظامهایی که در اسلام مورد تأکید فراوان واقعشده و دارای ارج بسیار والایی است نظام خانواده است، که در این دین مبین بر تحکیم و قدرتمند بودن این نظام که کوچکترین و درعینحال اساسیترین واحد و رکن و پایهی نظام اجتماعی میباشد سفارش بسیار گردیده است و قرآن و بزرگان دینی به آن اهمیت بسیاری دادهاند.
با توجه به اینکه خانواده را بهعنوان کوچکترین واحد اجتماعی و سازندهی اجتماع میخوانند، نسبت به تربیت اعضای این واحد کوچک باید همت گماشت، چراکه اگر این نظام که اساس اجتماع را تشکیل میدهد آسیبپذیر باشد و دچار بحران گردد و متزلزل شود، جامعه به خطر میافتد و در پی آن این آسیبها به جامعه نیز تسری مییابد و درنهایت جامعهای سالم و پایدار میشود که نظام خانواده در آن سالم و محکم و پایدار باشد. دراینبین یکی از اصول زندگی اسلامی که برای داشتن خانوادهای محکم و باثبات لازم است اصل کرامت انسانی است، که وجود آن در اعضای خانواده باعث تعالی فرد و درنتیجه تعالی و ثبات خانواده و اجتماع میگردد.
در بحران دنیای امروزی که انسان، خود را در کورهراههای زندگی ماشینی و بهدوراز معنویت گمکرده است و روح انسانی و روابط عاطفی و اخلاقی و اجتماعی را به دست فراموشی سپرده و در برابر انبوه ظواهر فریب دنیای جدید، سرگردان شده است و زندگی آرمانی و بی ظلم و ستم و تبعیض و دستیابی به کمال فردی و اجتماعی برای او تنها آرزویی دستنیافتنی گشته است،
امید به آن دارد که بر این سرگردانی، چیره شود و راه درست زندگی را بازیابد و از این راههای پرپیچوخم ناهموار ، در جستوجوی راهی برآید و به بزرگراه انسانی برسد و خود را در مسیر حقیقی زندگی قرار دهد و بتواند خانوادهای سالم و متخلق به اخلاق انسانی کامل تربیت نماید.
شکی نیست که خانواده امروز ایرانی با خانواده متعادلی که باید سنگ بنای یک جامعه سالم باشد، فاصله زیادی دارد. آمارها نشان میدهد میزان طلاق، بزه، اعتیاد و خشونتهای مختلف خانوادگی در خانوادههای ایرانی رو به افزایش است. افزایش آمار طلاق - رشد 7 درصدی طلاق در کل کشور و افزایش 37 درصدی طلاق در روستاها. آذر .84 آمار 13 درصدی طلاق در سال - 86، بهعنوان مغبوضترین حلال الهی و کاهش درخواست برای ازدواج و افزایش سن ازدواج نشان میدهد نهاد خانواده به هر دلیل نتوانسته احساس رضایتمندی را در زوجین ایجاد کند یا بر مطلوبیت آزادیهای فردی و کسب موفقیتهای اجتماعی و شغلی، غلبه کند.
شیوع طلاق عاطفی بین زوجین که بهعنوان یک آسیب جدی از سوی کارشناسان مطرح میشود - زوجهای ایرانی به سمت طلاق عاطفی میروند. روزنامه قدس - 86/2/5، از فقدان ارضای نیازهای عاطفی و روانی زوجین در کانون خانواده، حکایت دارد درحالیکه بر اساس آموزههای دین، باید سکونت و آرامش و مودت و رحمت بر این فضا حاکم باشد.
»طبق آمارهای سازمان ثبت، از فروردین تا مهر امسال یعنی فقط در هفت ماه، 90 هزار و 653 مورد طلاق در کشور ثبتشده که 15,5 درصد آنها به دخالت خانوادهها ربط داشته است. درواقع عاملی که یکششم زوجها را به سمت جدایی سوق داده، همان عامل سنتی طلاق در کشور است که سالهاست زوجهای جوان را آزار میدهد؛ اما دلیل دوم وقوع طلاق در کشور که شانهبهشانه دخالت خانوادهها پیش میرود، محقق نشدن یکی از شروط ضمن عقد است با فراگیری 15,3 درصد. طبق این آمار، یکششم زوجها که تصمیم به جدایی میگیرند از این گلهدارند که همسرانشان به قول و قرارهای هنگام عقد پایبند نبودهاند و در مسیر زندگی برخلاف وعدههای ابتدای آشنایی و ازدواج عمل کردهاند« - جام جم، . - 94/4/2
»نسبت ازدواج به طلاق از 9 4 در سال 84 به 6 1 در سال گذشته کاهشیافته است و این نشان میدهد که رشد طلاق طی 6 سال گذشته بیش از رشد ازدواج بوده است.«
»آمارها حاکی از آن است که در دهه اخیر درصد طلاق بهشدت بالا رفته، بهطوریکه در شهرهای بزرگ از هر سه ازدواج، یکی به طلاق منجر میشود. این وضعیت بسیار نگرانکننده است و برای حل آن باید اول دلایل آن را دانست.«
اگر میخواهیم خانوادهای موفق داشته باشیم، باید یک چارچوب کلی برای نوع رفتار در خانوادهها طبق آموزههای دینی داشته باشیم و در این خصوص به کرامت انسانی توجه خاص نماییم. همانطور که در مطالب بالا دیده میشود بسیاری از این آسیبها متأثر از بیتوجهی به کرامت انسانی در نهاد خانواده است و در این پژوهش عوامل تزلزل در بنیان خانواده را در نهجالبلاغه از زبان امام علی - ع - بیان مینماییم.
کرامت در لغت
درواقع کرامت در لغت به معنای بزرگی، بزرگواری، جوانمردی، بخشندگی ودهش است. - فرهنگ معین، ص - 1340 کرامت در اصطلاح عبارت است از جایگاه و منزلتی که انسان را در نزد هم نوعانش والا و باشخصیت معرفی کند. واژههای بسیاری در معنا باکرامت هممعنا و مترادفاند، مانند بالندگی، بزرگی و عظمت، شخصیت، سعادتمندی، منزلت و... - طاهری، . - 1384
در قرآن و احادیث در رابطه باکرامت انسانی صحبت شده است، خداوند متعال در سورهی اسراء آیهی 70 انسان را دارای کرامت یاد میکند و میفرماید:
"و بهراستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا ]بر مرکبها[ برنشاندیم، و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم، و آنها را بر بسیاری از آفریدههای خود برتری آشکار دادیم ." - ترجمه فولادوند - و در این آیه و آیات دیگر از ارزش انسانی سخن به میان میآورد. وجود نازنین امیرالمؤمنین نیز ارزش انسان را به حدی بالا و والا معرفی میکند که حتی تمام دنیا نیز نمیتواند قیمت او باشد. - نهجالبلاغه، حکمت . - 456
کرامت در اصطلاح و جوامع اسلامی به معانی گوناگون به کار میرود ازجمله:
-1 از نگاه دانشمندان علم کلام عبارت است از کارهایی شبیه معجزه و فراعادت که از اولیای الهی صادر میشود.
-2 از نگاه صاحبنظران علوم تربیتی عبارت است از عظمت و ارزشهای ذاتی و درونی که در انسان نهفته است و در دیگر موجودات پیدا نمیشود. - یاحقی،1213-1214/3، نقل از رحمانی، زروندی، - 1389
همچنین کرامت به دو قسم اساسی نیز قابلتقسیم است:
الف. کرامت ذاتی و طبیعی که از سوی خداوند به انسان دادهشده است. طبق آیهی هفتاد سورهی اسراء، انسان در میان موجودات از کرامت ذاتی برخوردار است و تمام انسانها در این موهبت الهی یکساناند. - رحمانی زروندی، - 1389
ب. کرامت غیر ذاتی و اختیاری. این کرامت عبارت است از شرف و ارزشی که با کوشش و خواست خود انسان حاصل میشود و در آیاتی به این کرامت اشارهشده است. ازجمله:
»ان اکرمکم عنداالله اتقاکم« - حجرات، - 13 همانا گرامیترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.
بر اساس این آیه، نوعی از کرامت باتقوا و پرهیزگاری حاصل میشود. انسانها در ارتباط با این کرامت یکسان نیستند، بلکه متفاوتاند، زیرا هرچه پرهیزگاری آنان بیشتر باشد، کرامتشان نیز بیشتر خواهد بود. - رحمانی زروندی، - 1389
از آیات فراوانی استفاده میشود که خداوند در برابر دیگر مخلوقات هم فضیلت داده و هم کرامت. ازجمله:
»ولقد کرمنا بنیآدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا.« - اسراء، - 70؛ و هرآینه فرزندان آدم را گرامی داشتیم و در خشکی و دریا - بر مرکبها و کشتی - برنشاندیم و از چیزهای پاکیزه روزیشان دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریدگان خویش برتری کامل بخشیدیم.
پس خداوند متعال انسان را دارای کرامت و بزرگواری آفریده است و او را اشرف مخلوقات خویش گردانیده و بعد از آفرینش انسان به ملائکه دستور سجده بر او را میدهد و شیطان را که حاضر به سجده نشد تا قیامت از درگاه الهی میراند. - بقره، آیات 30 تا - 35
امام علی - ع - ارزش انسان را به حدی بالا و والا معرفی میکند که حتی تمام دنیا هم نمیتواند قیمت او باشد:
»آیا آزادمردی نیست که این لقمهی جویدهی دنیا را به اهلش واگذارد؟ همانا بهایی برای جان شما جز بهشت نیست، پس خود را به کمتر از آن نفروشید.« - نهجالبلاغه، حکمت 456، نقل از همان -
امام - ع - دربخشی از وصیتنامهای که به فرزند خود امام حسن مجتبی - ع - مینویسد، میفرمایند: »و لا تکن عبد غیرک و قد جعلک االله حرا.« - دوست محمدی، - 1368
این سخن ناظر بر این است که انسانی که همهی جهان را هیچ و خود، به خدا پیوسته است، چیزی را لایق تعلق و وابستگی و عبادت نمیداند و لذا از همهچیز آزاد است. - همان -
انسان، با ادراک »من« حقیقی خویش، بهگونهای احساس بزرگواری و کرامت نفس میکند که خود را بزرگتر از همهی جهان میداند، چون از وجودی و وابسته به وجودی است که مبدأ و علت همهی جهان و هستی است، بنابراین چیزی دیگر نیست که قابلمقایسه یا معاملهی با او بشود.
