بخشی از مقاله
نقش طراحی معمارانه در خلق فضاهاي شهري امن
چکیده
فضاهاي عمومی شهري بستر رشد و تکامل جامعه شهري میباشند .آرامش گسترش روز افزون جرایم در ساختار کالبدي شهر و عدم توجه معماران و شهرسازان به اصول جلوگیري از جرایم محیطی، می طلبد که استانداردي معطوف به جلوگیري از جرایم از طریق طراحی محیطی در دستور کار قرار گیرد. محیط فیزیکی نقشی مهم در وقوع جرم دارد بنابراین طراحی یا بازنگري در طراحی یک محیط به منظور کاهش جرم از راههاي طبیعی، مکانیکی و دستورالعملی، روشی چند جانبه براي کاهش جرم و در عین حال کاهش ترس از وقوع یا افزایش ترس از ارتکاب جرم است. منظور از تلفیق یافته هاي جرم شناسی در خصوص پیشگیري وضعی از وقوع جرم که مبتنی بر تقویت آماج و حفاظت از آن در مقابل مجرمین احتمالی و سختی یا غیر ممکن کردن ارتکاب جرم در باب این موضوع با ارائه طرح هاي عینی معماري در زمینه معماري ساختمان و طراحی شهري به این اهداف دست یازید. طراحی کالبدي شهر از طریق طرح کالبدي ساختمان و طراحی پلان و دسترسی به سایتهاي جرم خیز، می تواند از ایجاد محیط هاي مناسب براي جرم و جنایت جلوگیري کند تا به عنوان بازدارنده اي از ارتکاب جرایم عمل نماید. شهرسازي و معماري سنتی ایران نیز داراي الگویی است که نحوه استفاده از این اصول در آن دیده می شود. بر این اساس باید تلاش شود که مطالب گفته شده، در روند طراحی معماري و یا طراحی شهري، جنبه اجرایی به خود گیرد. این مقاله بدین منظور تدوین شده تا جهات اصلی براي خلق محیطی منسجم تر و مطلوب تر را مشخص دارد.
واژههاي کلیدي: پدافند غیر عامل- مکان یابی- سازمان دهی فضایی- فضاي شهري
-1 مقدمه
جرم و ترس همواره به یک نگرانی فراگیر در تمام جوامع تبدیل شده است و عدالت کیفري نیز نتوانسته است
در برابر این مسائل به خوبی مبارزه کند. نگاه انسان به جرم، همواره آمیخته با نوعی نگرانی و اضطراب و البته
برگرفته از دیدگاههاي آنها نسبت به خدا، انسان، طبیعت و نیروهاي حاکم بر آن بوده است.
در جوامع اولیه ارتکاب جرم ناشی از برتري نیرهاي شیطانی بر نیروهاي الهی تصور می شد و هرآنچه در
ارتکاب جرم نقش داشت، بایستی با مجازات از بین می رفت یا تطهیر می ش
در پرتوي دیدگاه تحققی که تمامی امور را از زاویه علم و تجربه پذیري و تحلیل علمی می نگریست، نگاه به بزهکاري نیز تغییر کرد و تمرکز خود را بر شخص مجرم و شناخت شخصیت وي قرار داد. نگاه به مجرم در فرایند کیفري، بسیاري از مسائل اختلاف انگیز (مثل جبر و اختیار و...) را دامن می زد که در عمل، مقابله با پدیده مجرمانه را دشوار می نمود.
اما پس از طی مراحل فوق، اندیشمندان جرم شناسی راهی میان بر، برگزیدند و بدون درافتادن در مباحث فوق، به فکر اقداماتی افتادند تا با دشوار یا غیرممکن کردن انجام اندیشه مجرمانه، شرایط آستانه وقوع جرم را تغییر دهند. یکی از کاربردي ترین دیدگاههاي فوق، نظریه پیشگیري وضعی از وقوع جرم است. این دیدگاه تمرکز بر مجنی علیه و یا آماج و سیبل مجرمانه دارد و به دنبال این است که با ایجاد مانع در ارتکاب جرم و بالا بردن ریسک ارتکاب جرم براي مجرم، از وقوع جرم جلوگیري نماید. یکی از جنبه هاي فنی پیشگیري از وقوع جرم، که می تواند نقش بسزایی در ایجاد مانع بر مسیر مجرم داشته باشد، مباحث مربوط به طراحی معماري و شهري است.
در این مقاله، به اجمال برخی اصول و راهکارهاي پیشگیرانه مرتبط با مباحث معماري و شهرسازي بیان می شود.
-2 اقدامات پیشگیرانه در طراحی معماري
در خصوص راهکارهاي اجرایی در معماري می بایستی اصولی چند مورد توجه قرار گیرد که به کارگیري این اصول و مفاهیم آن، در روش طراحی و مراحل ساخت و اجرا، می تواند نقشی اساسی در امکان دهی طراحی محیطی بازدارنده از جرایم داشته باشد و سامان دهی و شکل گیري مکانی امن را ممکن سازد.
الف) تقویت قلمروهاي طبیعی
تنها از طریق احساس مالکیت است که حضور بیگانگان و مزاحمان براي ساکنان مهم جلوه می کند و افراد مزاحم و مجرمان، این حق را به خود نمی دهند که به حوزه قلمروي فرد دیگري وارد شوند. این مفهوم از طریق تقویت احساس و روحیه مالکیت در محیطهاي ساخته شده و مصنوع، ممکن می شود.
براي ایجاد قلمروها در ساختمان می توان از روشهایی استفاده کرد، مانند استفاده از محوطه سازي سایت و طراحی حفاظ و نرده و استفاده از تابلوها، علائم و نشانه هاي بصري.
ب) کنترل دسترسی
کنترل دسترسی به معناي کاهش فرصت براي ارتکاب جرم از طریق برنامه ریزیهاي کنترلی سازماندهی شده
(نگهبانی)، مکانیکی (قفلها)، طبیعی (تعریف فضاي مناسب) و فیزیکی (حایلها، حصارها و دیوارها) فرض می شود. در این روشها، دسترسی مجرم، به هدف ارتکاب جرم، سخت می شود و در او ترس از شناخته شدن توسط ساکنان ایجاد می شود.
این اقدامات علاوه بر ایجاد امنیت، می توانند مشکلاتی را نیز ایجاد کنند از جمله ایجاد نقاط کور در نقاط ابتدایی ساختمان که محلی براي پنهان شدن و ارتکاب جرم مجرمان، بوجود می آورد و مشکل دیگر، تبدیل
2
فضا، به محیطی دژگون است که هنر طراح معمار این است که علیرغم ساختن فضایی امن، دافعه هاي بصري را نیز تبدیل به جاذبه کند.
ج) نظارت طبیعی
نظارت بصري به توانایی امنیت ساکنان براي دیدن حوادثی که اتفاق می افتد، اشاره دارد. ضمناً نظارت امنیتی بصري براي حمله کنندگان بالقوه، که ممکن است هدف آسانتري را انتخاب کنند، به عنوان یک بازدارنده عمل می کند.
نورپردازي مناسب در طراحی ورودي ها و خروجیهاي منازل و تعریف روشن عرصه هاي عمومی، نیمه عمومی و خصوصی در محلات و مخصوصاً منازل مسکونی اهمیت زیادي دارد که امکان شناسایی را افزایش داده، کاهش احتمال وقوع جرم را به همراه دارد.
براي مجرمان راحتی خروج از خانه به همان اندازه راحت بودن ورود به آن اهمیت دارد. افراد حرفه اي ممکن است پنجره را شکسته و بدین وسیله گذرگاهی براي خود تأمین کنند، اما مایل نیستند که به این پنجره شکسته به عنوان وسیله اي جهت خروج تکیه کنند، بنابراین تمامی دربهاي خروجی نیز باید مجهز به قفل باشند.
براي بالا بردن نظارت طبیعی، می توان چند اصل را رعایت کرد که این اصول همگی در معماري سنتی ایران، به خوبی رعایت می شده اند:
- ایجاد دید از داخل به بیرون با پنجره هاي مشبک و کاهش دید از بیرون به درون براي حفظ امنیت
- ایجاد خانه ها با حیاط مرکزي و کنترل و نظارت بر نحوه دسترسی به اتاقهاي مسکونی
- نحوه قرارگیري اتاقها در ایجاد دید بیشتر
- ایجاد حریم خصوصی اطراف منازل (مثل حیاط)
- تعریف ورودي ساختمان و نورپردازي مناسب
- قراردادن حفاظ و نرده در سلسله مراتب خروج و ورود
- قراردادن پارکینگ خصوصی براي هر فضا
د) تعمیر و نگهداري
تخریب و فرسودگی عناصر امنیتی ساختمانها، به مرور باعث تقویت ظرفیت جرم خیزي آن فضا می شود، که مسلماً براي پیشگیري از جرم باید عناصر امنیتی (قفل ها، حصارها و نرده ها، دیوارها، دزدگیرها و...) را تعمیر کرد و در نگهداري آن کوشید. علاوه بر این، با تقویت منظر، استرسها را که خود عاملی براي وقوع جرم هستند، از محیط کم کرد. مثلاً با رنگ آمیزي مطلوب دیوارها یا قراردادن المانهایی با رنگ مناسب که از نظر بصري، فضا را مطلوب می سازند.
تا اینجا سعی شد که روشهاي پیشگیري وضعی از وقوع جرم در ساختمان بیان شود، اما مشکلی که این بار پیش می آید، این است که مرتباً یک دور استعلایی بوجود می آید به این معنی که پس از پیشگیریهاي
3
امنیتی، مجرمان نیز می کوشند و خود را با این پیشگیریها وفق می دهند و براي رسیدن به اهداف سوء خودشان، اقدامات پیشرفته تري را انجام می دهند و باز این بر عهده طراحان است که با این مورد هم به جدال بپردازند و سعی در ارتقاي طراحی امنیتی کنند و این چرخه همچنان ادامه دارد.
-3 اقدامات پیشگیرانه در طراحی شهري
به همین ترتیب، در طراحی شهري نیز باید مواردي مورد توجه قرار گیرد تا ارتکاب جرم را براي مجرمان، هرچه مشکلتر سازد. بنابراین به توضیح راهکارهایی در خصوص طراحی شهري می پردازیم:
الف) تقویت قلمروهاي طبیعی
قلمرو مفهومی است که به طور واضح فضاي خصوصی را از نیمه خصوصی مشخص می کند و ایجاد حس مالکیت می کند. بنابراین، مالکیت، محیطی را ایجاد می نماید که حضور غریبه ها و مزاحمها در آن مشخص می شود و از طریق روشهاي زیر آسانتر تعریف می شود:
حس گسترش مالکیت مشروع توسط تقویت نظارت طبیعی موجود در برنامه ریزي هاي کنترل دسترسی طبیعی بوسیله ي موارد نمادین (غیرفیزیکی) یا عوامل اجتماعی
طراحی فضا براي اجازه دادن به استفاده مداوم و اهداف مورد نظر
استفاده از پیاده رو، محوطه سازي، هنرهاي تجسمی (نقاشی و مجسمه سازي)، علائم، صفحات و نرده ها، مالکیت فضا را مطرح و تعیین می کنند
براي این منظور دو مشکل در طراحی شهري وجود دارد؛ رفت و آمدهاي کم و عدم سکونت دائمی شهروندان در محله که براي غلبه بر این مشکلات، راهکاري که پیشنهاد می شود، برگزاري جلسات هفتگی یا ماهانه محلی و آشنایی شهروندان با هم است.
ب) کنترل دسترسی
از این اصل به منظور مداخله در آستانه ارتکاب جرم و برهم زدن معادله مجرمانه به ضرر مجرم استفاده می شود. با استفاده از این اصل می توان میزان دسترسی به اماکنی را در شهر که امکان وقوع جرم دارند، براي مجرمان احتمالی کاهش داد (تقویت آماجها). براي ایجاد دسترسی مطلوب و کاهش دسترسی مجرمان می توان از نظارتهاي عمومی بر معابر و مسیرهاي دسترسی بهره گرفت که با تعریف و تفکیک شفاف ورودي و خروجی اماکن و سایتهاي طراحی شده و نورپردازي و نظارت طبیعی بر نحوه دسترسی به سایت ممکن می شود.
براي این کار می توان از روشهایی استفاده کرد، مانند:
نورپردازي عمومی مطلوب و کافی بر دروازه ها، ورودي و سیستم دسترسی
استفاده از موانع مسدود کننده مانند دیوارها، حصار و نرده
آگاهی دادن به عموم از مکان قرارگیري ورودي ها و خروجی
استفاده از زیرساختمانهاي شهري مناسب مانند پوشش کف، جداره و محوطه سازي
4
افزایش حلقه هاي حفاظتی (استفاده از محیطهاي چند لایه)
یک محیط چند لایه می تواند به صورت حلقه هاي متحدالمرکز امنیت در حال افزایش، در اطراف مهمترین نواحی پیرامون ساختمان تصور شود. فرایندهاي امنیتی اجرا شده در هر کدام از لایه هاي محیطهاي شهري به فعالیتهاي موجود در هر لایه بر سطح تهدید، متصل شده است.
عموم مردم با حلقه بیرونی امنیت در محیط که در مجاورت خیابانهاي عمومی یا املاك مجاور است، مواجه می شوند. همچنین افراد ممکن است سطوح رو به افزایش کنترل دسترسی و نظارت بصري به هنگام ورودشان به ساختمان و نزدیک شدن به فضاهاي داخلی را تجربه کنند.
ج) نظارت طبیعی
باید شهروندان بر فضاهاي شهري نظارت مستقیم داشته باشند و در طراحی شهري، از ایجاد محیطهاي کور و دور از دسترس همگان، جلوگیري شود، چرا که این مناطق، ظرفیت جرم خیزي بیشتري نسبت به سایر مناطق شهر دارند.
این امر در طراحی فضاي سبز مناطق شهري بایستی مورد توجه باشد تا از ایجاد مناطق کور با حایلهاي فضاي سبز نظیر بوته ها و درختچه ها و درختان که امکان نظارت مستقیم را دشوار می کند، جلوگیري به عمل آید.
از طریق روشهاي زیر، امکان نظارت طبیعی بیشتر فراهم می شود:
توجه به نحوه دسترسی و سایت اماکن عمومی مانند پارکهاي جنگلی و پارکینگهاي عمومی
جاي دهی کیوسکهاي تلفن و روزنامه فروشی یا دکه هاي سیار در مناطق جرم خیز
رعایت استانداردها و معیارهاي مبلمان شهري مانند چراغهاي روشنایی و تابلوهاي شهري
امکان دهی به حضور انسان با تسهیلات خدماتی در مناطق براي افزایش نظارت عمومی
توجه به مکان یابی کاربریهاي شهري از طریق برنامه ریزي شهري
افزایش امکان دید در جهت گیري ساختمان و مکان پارکینگ از طریق طراحی شهري
افزایش امکان دید با پوششهاي گیاهی و محوطه سازي مناسب از طریق طراحی منظر
*حاشیه نشینی:
هرچند حاشیه نشینی و نوع و میزان تأثیر آن بر نرخ بزهکاري و آمار جرم، موضوع تحقیق مستقلی می تواند باشد، اما در طراحی شهري، بایستی توجه اساسی به این امر معمول داشت و از طریق افزایش نظارت اجتماعی (وجود نهادهاي کنترلی مانند کلانتریها و...) و افزایش خدمات عمومی (تفریحی مثل پارکها، فرهنگی مثل کتابخانه ها و...) و بهسازي بافت خودرو و غیر فنی حواشی شهر
از تشکیل خرده فرهنگهاي بزهکارانه و تشکیل گنگها (گروههاي مجرمانه)، جلوگیري نمود.
د) حمایت از فعالیتهاي اجتماعی
