بخشی از مقاله
چکیده
پیشینه سرزمین ایران حاوی تجربیات گرانبهایی است که در ادوار پیاپی و در اعصار گوناگون در یک فرآیند منظم و پیوسته بدین شکل به ما ارث رسیده و این میراث جاودان را نه تنها بایستی حراست نمود بلکه با دقت در آن و بکارگیری مناسب آن، به آیندگان منتقل کرد. از جمله این تجربیات، معماری و بویژه معماری اولین نیاز اساسی انسان، یعنی مسکن میباشد. از سویی، مسکن به عنوان اصلیترین نیاز انسان به دلیل نوع عملکردهایی که در آن اتفاق میافتد، و از سویی دیگر، با عنایت سپری نمودن بیشترین زمان روزمره انسان در آن، لذا از جمله کاربریهایی است که بیشترین تأثیر را از اقلیم خود پذیرا بوده و مستقیماً بر انسان تأثیر میگذارد.
معماران در این راستا به نحوی شایسته توانستهاند از انرژی پایدار طبیعت همچون نور، باد و...، و عناصر اصلی مانند آب، خاک و گیاه به بهترین شیوه بهرهبرداری کنند و آنها را تحت کنترل خود گیرند. در این مقاله سعی شده است تا عوامل تأثیرگذار اقلیم در معماری و تکنیکهای همخوان سازی و چگونگی شکلگیری عناصر ویژه معماری در اقلیم گرم و خشک مورد بررسی قرار گرفته و نحوه تأثیرات آن بر مسکن و به صورت نمونه موردی خانه های شهر اصفهان مورد مداقه قرار گیرد.
- مقدمه
هنگامیکه بشر بر روی کره زمین جای گرفت و به اندیشه ایجاد سرپناهی در نقاط مختلف زمین افتاد، مهمترین عامل را در هر منطقه اقلیم دید که در سادهترین حالت آن توجه به عوامل دائمی و برخی به عنوان عوامل فصلی و مقطعی شناخته شدند و در مجموع این تصور حاکم بود که میبایست در زمانهایی از عوامل اقلیمی از حداکثر سودمندی بهرهمند گردید، در برخی زمانها آنها را کنترل نمود و در بقیه موارد به شدت با آنها تعامل منطقی داشت. اما همواره این نکته مورد توجه پیشینیان ما قرار داشته که باید با طبیعت پیرامون و ویژگیهای آن تعاملی سازنده داشت و نه تقابل؛ به نحوی که باعث از بین رفتن محیط زیستی انسان نگردد.
به هر تقدیر در اقلیم ایران زمین و بویژه اقلیم مرکزی ایران که شامل شهر اصفهان نیز می گردد، این تعامل سازنده وجود داشته و آنان علاوه بر شناخت دقیق ویژگیهای محیط پیرامون خود به تدریج به روشهای ارزشمند جهت تعامل و تقابل با سازگاریهای اقلیمی محل سکونت خویش دست یافتهاند. با شناخت و بررسی راهکارهای هدفمند در طراحی متناسب با اقلیم در ادوار گذشته امکان بهره گیری و شناخت راههای جدید و در عین حال پرهیز از کجرویهایی که باعث تغییرات جدی و نامطلوب محیط زیست پیرامون ما می گردد، وجود خواهد داشت.
با توجه به شکل گیری و ترکیب معماری بومی مناطق مختلف ایران درمییابیم که ویژگیهای متفاوت هر یک از این اقلیمها ، أتثیر فراوانی در شکل گیری شهرها و ترکیب معماری این مناطق داشتهاند. بنابراین، تعیین دقیق حوزه های اقلیمی در سطح کشور و دستیابی به مشخصات اقلیمی مناطق مختلف، در ارائه طرحهای مناسب و هماهنگ با اقلیم هر منطقه اهمیت فراوانی دارد.
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
معماری ایرانی که ابتدا در محدوده ی فلات ایران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی شکل گرفت، همچون همه معماریهایی که ریشه در فرهنگ بومی دارند، به اقلیم توجه داشته و تا پایان دوره قاجار آثار با ارزشی از خود بجا گذاشته است. مصالح ساختمانها، علاوه بر تواناییهای سازهای و توجه به مسائل اقتصادی و تأمین مصالح از نقاط نزدیک، بهترین شکل بهرهبرداری از انرژی محیطی را نشان می دهند. سازه های تاقی در این بناها نشان دهنده رابطه اقلیم و معماری هستند.
شهر اصفهان با طول جغرافیاییٌِ درجه و َُ دقیقه و ًُ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ٍَ درجه و ََ دقیقه و ًَ ثانیه شمالی سومین شهر بزرگ ایران است. اصفهان، شهری است واحهای و از سطح عمومیدریاها حدود ًٌَِ متر ارتفاع دارد و در شرق سلسله جبال زاگرس واقع شده است. این شهر در چهار راه شمالی- جنوبی و شرقی- غربی کشور قرار دارد، منطقه بزرگ اصفهان در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود می گردد و قسمت غربی و جنوبی آن به ارتفاعات زاگرس منتهی میشود. علت وجودی و پیدایش این شهر را باید مدیون زایندهرود دانست.
ویژگیهای عمومی اقلیم
در اقلیم گرم و خشک که شهر اصفهان را نیز دربرمیگیرد، بطور کلی دارای شرایط زیر میباشد: تابستان های گرم با شدت زیاد تابش آفتاب، کمی باران و هوای خشک، زمستان های سرد، نیمه سرد و گاه خنک همراه با نوسان زیاد درجه حرارت هوا در روز و شب و فصول مختلف و وجود مه و طوفان و گرد و خاک میباشد.
اقلیم و معماری
درک معماری هر عصر و هر منطقه، نیازمند آگاهی از چگونگی تطابق جزئیات آن با اقلیم خاص منطقه است. چراکه معماری هرگز نمیتواند منفصل از شرایط بافت پیرامون خویش، چه طبیعی و چه مصنوعی، باشد. عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه اثر میگذارند، عبارتند از: زاویهی تابش خورشید، عرض جغرافیایی، شدت جریان و جهت بادهای فصلی، وجود آب، رطوبت، و گیاه در منطقه، ارتفاع از سطح دریا و ناهمواریهای سطح زمین . در همین ارتباط و با توجه به مواردی که پیشترگفته شد، معماری سنتی ایرانی پاسخی معمارانه و درخور به طبیعت و اقلیم داده و در همه دورهها ایجاد آسایش برای فرد در فضا و حفظ آن را مدنظر قرار داده است.
با نگاهی به نتایج بررسیهای انجام گرفته در معماری سنتی، به نظر میرسد کلیه ی تکنیکهای طراحی همخوان با اقلیم که امروزه درطراحی بناها مورد توجه قرار دارند، در معماری سنتی سرزمین ما، به خصوص در مناطق کویری مانند شهر اصفهان بسیار مورد توجه قرار گرفتهاند. چگونگی در اختیار گرفتن این عوامل و استفاده از آنها در راستای ایجاد شرایط آسایش انسانی، روشهایی را پدید آورده که در معماری قدیم شهراصفهان را به صورت شهری سازگار با اقلیم جهانیان معرفی می نماید.
توپوگرافی استان اصفهان
شهر اصفهان در دشت حاصلخیز اصفهان با شیبی در حدود َ% واقع شده است.
ارتفاعات نزدیک شهر اصفهان:
-کوه های پنجی، گاو بیشه، اشترجان و قلعه بزی به در منتهی الیه جنوب غربی اصفهان قرار دارند.
-کوه صفه در جنوب شهر اصفهان و به عنوان نزدیک ترین کوه به شهر از دوران قدیم مورد توجه ساکنین شهر بوده است. در شمال غربی شهر اصفهان کوههای پیلارته - سید محمد - واقع در قسمت چپ جاده اصفهان به تهران قرار دارد. این کوهها از ارتفاعات بسیار نزدیک شهر اصفهان واقع در ّ کیلومتری غرب شهر تپه آتشگاه واقع شده است.
زاینده رود
فرهنگ و تمدن های قدیمی همیشه و همه جا در کنار آبها و به ویژه رودخانهها پدیده آمده است. اصفهان به عنوان یکی از کانونهای بسیار مهم و قدیمی فرهنگ ایران در مطالعات تاریخ تمدن این سرزمین مطرح است. رودخانه زایندهرود یکی از بزرگترین رودخانههای فلات مرکزی ایران است از غرب به شرق از میان شهر اصفهان گذشته و تغییری محسوس در آب و هوا و اقلیم این شهر بوجود می آورد.
باد
یکی از مسائل اساسی اقلیمی، سمت و سرعت باد است که علاوه بر نقش آن در افزایش تبخیر میتواند در تحمل شرایط دمایی بالا عامل آسایش محسوب شود. بطور کلی بادهای غالب در این منطقه دارای جهاتی مابین غرب و جنوب غربی تا غرب و شمال غربی بوده و درصد فراوانی بادهای غربی در فاصله ماه های زمستان تا بهار رو به افزایش است.
فراوانی جهت بادها در تابستان چرخش محسوسی به سمت شرق دارد. در پائیز، جهتگیری باند بادهای غربی به سمت جنوب، مجدداً با جهت غربی غالب میشود. در فصل بهار بادهای غربی غالب می گردد. اما در فصل تابستان بادهای غربی جای خود را به بادهای شرقی و جنوبی میدهد. به طور کلی سرعت بادهای اصفهان در زمستان و تابستان ضعیف و در اواسط بهار و پائیز افزایش مییابد.
دما
اصفهان شهری چهار فصل بوده و در تمام ایام سال امکان احساس چهار فصل سال را در زمانهای کمابیش مقارن با فصول نامی، وجود دارد. بواسطه همجواری با کویر، درجه حرارت در تابستان پایین است و اختلاف درجه حرارت در طول روز نیز زیاد میباشد.
مقدار بارش
ریزش باران در شهر اصفهان از مهر ماه شروع می گردد و در آذر ماه به اوج میزان بارش سالیانه میرسد. کم بارانترین روز سال در شهریور ماه است که میزان آن صفر میلیمتر میباشد. بخش عمده بارش در زمستان بوده اما در بهار و پائیز نیز میزان بارش قابل توجه میباشد. معدل روزهای یخبندان روز است. از اواسط اردیبهشتماه بارش قطع میشود و در ماههای گرم سال، خشکی شدیدی بر این استان حاکم می گردد. این امر از خصوصیات بارز اغلب ایستگاههای اقلیمی استان است
