مقاله نقش طراحی معمارانه پناهگاه های اضطراری در مدیریت بحران

بخشی از مقاله

نقش طراحی معمارانه پناهگاه هاي اضطراري در مدیریت بحران

خلاصه

مدیریت بحران امروزه به عنوان یک Management براي کنترل خطر و ریسک شناخته شده است و بیشترین حیطه ي فعالیتی آن در زمینه ي مخاطرات زمین می باشد .بیشترین برنامه ریزي ها شامل قبل و بعد از بحران می شود و در قسمت مدیریت حین بحران فقط مواردي را مد نظر گرفته اند. پناهگاه هاي اضطراري یا اسکان موقت از سري موارد مدیریتی حین بحران محسوب می شوند که کمترین توجه در قسمت هاي مدیریتی ، در کشور هاي جهان سومی به آن شده است . در این مقاله راهی ساده و به کمک ایده هاي خلاقانه ي معماري براي اسکان موقت در وضعیت حین بحران پیشنهاد می شود که نه تنها هزینه زیادي را در بر نخواهد داشت بلکه می تواند خودبان بوده و و در شرایط غیر بحرانی نیز کارکرد داشته باشد و مسلما این راه معمارانه چیزي نیست جز فضاهاي چند عملکردي .

کلمات کلیدي: مدیریت حین بحران ، طراحی خلاقانه پناهگاه هاي اضطراري ، آسیب پذیري و طراحی شهري ، سازه هاي چند عملکردي ، .GIS

.1 مقدمه

روزي دو نفر در جنگل قدم می زدند. ناگهان شیري در مقابل آنها ظاهر شد ، یکی از آنها سریع کفش ورزشی اش را از کوله پشتی اش بیرون آورد و پوشید . دیگري گفت بی جهت آماده نشو هیچ انسانی نمی تواند از شیر سریعتر بدود.

مرد اول به دومی گفت : قرار نیست از شیر سریعتر بدوم. کافیست از تو سریعتر بدوم!!! و اینگونه شد که شاخه اي از مدیریت بنام مدیریت حین بحران شکل گرفت .

از این داستان می توان نتیجه گرفت در وضعیت بحرانی همیشه راه حل ، اصلاح کامل مشکل نیست بلکه در بعضی از شرایط جلو گیري از زیان بیشتر می تواند به خودي خود مشکل را تعدیل کند .

در داستان بالا گرچه طنزي شیرین نهفته بود اما با عنوان کردن آن قصد بیان اهمیت زمان و جلوگیري از زیان وارده از یک بحران را داشتم تا نشان دهم که بعضی از اعمال گرچه بی اهمیت جلوه می دهند اما تاثیر بسزایی در مدیریت بحران دارند. جلوگیري از ضرر در یک بحران نقش کامل یک مدیریت را می رساند . هرگز نمی توان از یک بحران بدون ضرر پاي بیرون نهاد اما داشتن کمترین ضرر قدرت مدیریت یک بحران را می رساند که می توان به خوبی آن را درمدیریت حین بحران مشاهده نمود. براي مخاطرات و حوادث هر چقدر هم برنامه ریزي شود ، نمی شود جلوي هازارد ها را گرفت . تجربیات نشان داده است که یک اتفاق هرگز مانند اتفاق پیشین خود نبوده است ، در نتیجه نقص برنامه ریزي را می توان در مدیریت قبل از بحران به وضوح دید . اما عکس العمل مناسب در حین بحران می تواند پایه ي خوبی براي جلوگیري از زیان و همچنین ایجاد زمان بیشتر براي برنامه ریزي سریع براي مدیریت حین و بعد از بحران باشد .

در این مقاله به علت گستردگی عملیات و برنامه ریزي در حین بحران تنها به یکی از مهمترین بخش هاي آن پرداخته و پیشنهاد هایی براي اجراي روش هاي مدیریتی در حین بحران ارائه گشته است .

.2 اهداف

در هر تحقیقی جهت حصول به وضعیت مطلوب اهداف مشخصی مطرح می گردد که این پژوهش نیز از این امر مستثنی نیست. در بررسی حاضرکه به مطالعه "نقش طراحی معمارانه پناهگاه هاي اضطراري در مدیریت بحران " می پردازد تاثیر طراحی پناهگاه هاي اضطراري بر مدیریت حین بحران را مد نظر دارد.

هدف کلی این پژوهش این است که نشان دهد چرا کمترین توجه به اسکان موقت در مدیریت بحران شده است ؟چه تاثیري اسکان موقت در حین بحران بر کاهش ضرر ها خواهد داشت؟ چگونه می توان بصورت اقتصادي و کم هزینه طرحی زودبازده را انجام داد تا بتواند پشتیبان طرح هاي آینده باشد؟

.3 مدیریت بحران چیست؟

فرآیند پیش بینی و پیشگیري از وقوع بحران برخورد و مداخله در بحران و سالم سازي بعد از وقوع بحران را مدیریت بحران گویند .علمی کاربردي است که به وسیله مشاهده سیستماتیک بحرانها و تجزیه و تحلیل آنها در جستجوي یافتن ابزاري است که بوسیله آنها بتوان از بروز بحران ها ، پیشگیري نمود و یا در صورت بروز آن در خصوص کاهش اثرات آن آمادگی لازم امداد رسانی سریع و بهبودي اوضاع اقدام نمود .

امروزه عمده ترین نقاط ضعف مدیریت بحران عدم هماهنگی و همکاري سازمانها ، کمبود ضوابط و مقررات جامع و مانع و پراکندگی و نا کافی بودن قوانین و مقررات موجود ، محدودیت منابع مالی است، اما خوشبختانه نقاط قوت بسیاري نیز وجود دارد که خود شامل تجارب مفید در مدیریت ها همچون جمعیت هلال احمر است که می توان با NGOبحران و روحیه تعاون و نوعدوستی در جامعه و مشارکت خوب و ارزشمند مردم و سازمانهاي مرتفع نمودن نقاط ضعف و توجه بیشتر به نقاط قوت راه را براي عملکرد هر چه بهتر و قویتر در امر مدیریت بحران هموار نمود . باید تهدیدها و فرصت ها را به خوبی شناخت و خود را براي مقابله با تهدیدها و استفاده از فرصتها آماده ساخت .

1-3 فرآیند مدیریت بحران :

مرحله -1 دریافت و ضبط نشانههاي بحران مرحله -2 آماده شدن براي جلوگیري از وقوع بحران

مرحله -3 مقابله با بحران پس از وقوع آن و محدود کردن دامنه خسارت آن مرحله -4 بازسازي و مرمت آثار بحران

مرحله -5 تجربه اندوزي و آموختن مستمر به منظور بهبود استراتژیهاي مدیریت بحران

بلایاي طبیعی یکی از اصلی ترین چالش هاي مدیریت بحران به حساب می آیند زیرا " وقوع بلایاي طبیعی ، نظیر سیل و زلزله ، توفان و گردباد اغلب موارد تاثیرات مخربی بر سکونتگاه هاي انسانی باقی گذارده است و تلفات سنگینی بر ساکنان آنها وارد ساخته است وساختمانها و زیرساختها را نابود کرده و عوارض اقتصادي و اجتماعی پر دامنه اي بر جوامع و کشورها تحمیل کرده است ."

" بشر حتی با همه پیشرفت هایی که به دست آورده به دلیل آگاهی کافی ، همچنین به لحاظ امکانات لازم تا کنون نتوانسته کنترلاي مطلوب را براي پیش گیري کامل از بلایاي طبیعی تدارك نماید " . " از طرفی کشور ما به عنوان یکی از کشورهاي در حال توسعه و از همه مهمتر زلزله خیز و در معرض بلایاي طبیعی ، بدون هیچ گونه برنامه ریزي و اقدام لازم ، طی دهه هاي پیش همواره در زمینه بروز بلایاي طبیعی و از جمله زلزله دوره اي بسیار پر هیاهو و سخت را پشت سر گذاشته است."

" هیچ بحرانی به طور دقیق مشابه بحرانهاي دیگر نیست . یکی از اشتباههایی که به سادگی در مدیریت بحران روي می دهد این است که تصور کنیم براي همه بحرانها یک راه وجود دارد. در حالی که چون بحرانها از منشا هاي گوناگونی ناشی می شوند و عوامل متعددي در وقوع آنها نقش ایفا می کنند، پس براي کنترل آنها نیز طرخ ها و راههاي متفاوتی باید اجرا گردد."

در نتیجه می توان به صراحت گفت که اگر مدیریت بتواند بخوبی در حین بحران عمل کند و تصمیم به موقعی را بگیرد می تواند با کمترین ضرر پا از آن بحران بیرون بنهد. زیرا همیشه برنامه هاي قبل از بحران جواب گوي حوادث نخواهند بود.

.4 پناهگاه اضطراري یا اسکان موقت :

به فرآیند پوشش ، نگهداري و رسیدگی به آوارگان بعد از یک حادثه در یک مکان موقت یا پیش ساخته را اسکان موقت می گویند . ایران کشوري سوانح در تخریب روي کمربند زلزله در معرض انواع سوانح بوده است. در این بین زلزله بیش از دیگر است که به دلیل پهنه گسترده آن و قرار داشتن بر
.خانه هاي شهري و روستایی نقش داشته است.

به نظر می آید. لزوم تامین سریع که پس از زلزله هاي ویرانگر و مخرب، نیاز به تامین سرپناه اضطراري و موقت امري واضح آنچه مسلم است این است متنوعی در فرهنگی، اجتماعی و عوامل فراوان دیگر در مواردي باعث می شود که روش ها و شیوه هاي سرپناه، با توجه به شرایط محیطی، جغرافیایی، بودن طول دوره باز سازي بم و بروات به دلیل رخ دادن سانحه در فصل زمستان و همچنین زمان بر 1382 نظر گرفته شود. به طور مثال، در زلزله سال لرستان به دلایل خاصی چون رخ دادن سانحه در فصل 1385 گرفت. اما در زلزله سال استفاده از کانکس هاي پیش ساخته در دستور کار مسوولان قرار بازماندگان در چادر گرفته شد. با مناسب آب و هوایی براي ساخت و ساز، دوره اسکان موقت حذف شد و تصمیم به ادامه اسکان بهار و وجود موقعیت پس از هر زلزله مخرب چالش هایی درباره وضعیت اسکان اضطراري و موقت ظاهر می شود که این همه، آنچه در تجارب پیشین عیان شده این است که

.آید و گذران زندگی را آسان تر می کند در مواردي با روش هاي خودجوش بومی و به نوعی ابتکاري بر برخی مشکلات دوره فایق می اسکان یکی از نیازهاي اولیه انسان میباشد. لذا پس از هر سانحه با خسارات و صـدماتی کـه بـه زیـستگاههـاي دائمـیوارد میآید، از آنجا که ساخت

میرسد، بحث اسکان موقت مطرح شده و جایگاه خاصی مسکن براي آوارگان نیاز به صرف وقت و هزینه زیادي دارد که در مدت کم غیر ممکن به نظر مییابد. مطالعات جامعهشناسی فاجعهها و تجربههاي موجود نشان میدهد کـه آسـیبدیـدگان در بـاره مکـان انتخـابی سـرپناه موقت تمایلاتی دارند. برپایی اردوگاه جهت اسکان آسیب دیدگان یکی از مهمترین اقدامات گروه امدادرسانی می باشد . کمکهاي دیگر بر پایه همین اردوگاه سازماندهی می شود . براي رساندن کمکهاي انسانی به مصیبت زدگان اول از همه بایستی محل اسکان آنها مشخص گردد ، دوم آمار این افراد گرفته شود تا کمکها به صورت عادلانه در بین آسیب دیدگان توزیع گردد . از دیدگاه امور بهداشتی یک اردوگاه اصولی می تواند بیماریهاي شایع در بین افراد آسیب دیده را تحت کنترل درآورده و از سرایت بیماریها به افراد سالم جلوگیري به عمل آورد . در عین حال از شیوع بیماریهاي جدید در بین اسکان یافتگان نیز جلوگیري می کنند به شرطی که اصول بهداشت در اردوگاه رعایت گردد و عوامل بیماریزا گندزدایی شود .

1-4 نقش سرپناه اضطراري :

سرپناه اضطراري نقش هاي گوناگون دارد که عبارتند از :

-1 محافظت در مقابل سرما،گرما،باد و باران

-2 ایجاد امنیت عاطفی

-3 تامین محیط خصوصی

-4 محافظت از خطرات بعدي

-5 محافظت از سلامتی و مقابله با بیماریها

-6 حفظ اموال و انبارکردن وسایل منزل

-7 تثبیت و حفظ محدوده منزل

-8 محافظت در مقابل خطرات جدي

-9 ایجاد مبدا اولیه براي اقدامات بعدي

2-4 فضاهاي اردوگاهی :

- فضاهاي عمومی

- فضاهاي نیمه عمومی

- فضاهاي عمومی خاص یک گروه

- فضاهاي خصوصی خاص یک گروه

- فضاهاي خصوصی خانواده

3-4 تمایلات سکونتی بازماندگان :

-1 آسیب دیدگان در درجه اول ترجیح میدهند که نزدیک خانههاي آسیب دیده، حتی ویـران شـده و وسـایل زنـدگی خـود بمانند.

-2 عده اي از آسیبدیدگان با توجه به امکانات خودشان و دوستان و خویشان به منزل اقوام و دوستان میروند

-3 در درجه سوم، آسیبدیدگان حاضرند در اردوگاهها به سر برند، فاصله این اردوگاهها تا محل سکونت قبلی آنها بسیار مهم است. آسیبدیدگان بیم دارند که با ترك خانه مالکیت خود را بـر آن از دسـت بدهنـد. بنـابراین اگـر ایـن اردوگـاههـا در نزدیکی محل سکونت قبلی باشد ، شاید به سکونت در آن تمایل بیشتري نشان دهند .

4-4 اسکان موقت و خصوصیات آن :

چند روز بعد از حادثه و با توجه به شدت حوادث در مکانهاي مشخص و داراي محدوده سرپناه تامین می گردد. خصوصیات اسکان موقت به شرح ذیل می باشد :

-1 به موقع انجام می گیرد

-2 متمرکز است

-3 محدوده خانوادگی مشخص می باشد

-4 نظارت وجود دارد

-5 امکانات به موقع توزیع می شود

-6 عدالت در توزیع رعایت می گردد

-7 مشکلات بهداشتی به حداقل می رسد

-8 امنیت برقرار می گردد

-9 آشفتگی روانی کاهش می یابد

-10 مراکز خدمت رسانی قابل دسترسی است

-11 براي تصمیم گیري هاي بعدي وجود ندارد.

5-4 اسکان موقت و مشکلات :

یکی از مشکلات اصلی در اسکان موقت این است که در ابتداي اسکان دادن ماموران اجرایی مجبور به پخش چادر ، امکانات گرمایشی ، غذا ، لباس و

.... هستند که این قضیه باعث هرج و مرج و هجوم آوردن آسیب دیدگان شده و امکانات به درستی بین آنه پخش نمی شود. حتی در گزارشاتی که از زلزله ي سال 82 بم رسیده بود ، آمار زیادي از افراد که جزو زلزله زدگان نبودند در هنگام پخش غذا و چادر به بم آمده و بعد از دریافت تجهیزات از انجا خارج شدند . ساده تر اینکه دزدي و هرج و مرج در این بازه ي زمانی به وفور دیده می شود . همچنین به سختی می توان اسکان ها را متمرکز نمود و یا اسکان هاي موقت در منطقه ي آسیب دیده بوده و از مناطق ترانسپورت هوایی دور می باشند و این یک فاصله ي زمانی زیادي است که باعث ضعف در کنترل مصدومین خواهد بود.

.5 طراحی معماري پناهگاه اضطراري :

امروزه یکی از مهمترین و پر اهمیت ترین کار معماران ، ساخت مکان هایی با امکانات کامل ، راحت و در عین حال کم جا می باشد. این اتفاق باعث باز شدن پاي معماران به حیطه ي سرپناه اضطراري شده است و معماران هر ساله طرح هایی را براي کمک به آوارگان به سازمان هاي حامی ارائه داده و نقش بسزایی را در این زمینه ایفا کردند.

در زیر 3 نمونه از بهترین نمونه هاي اسکان هاي موقت آورده شده است:

.6 سافت شلتر ( (Soft Shelter

داراي Softshelterدیوارها ، احساسی از اجتماع و فضاي شخصی را با وجود شرایط تاریک و دلگیرِ پناهگاه هاي اضطراري ایجاد می کند . پروژه با نام دیوارهاي کاغذي است که می تواند گسترده و جمع شود ، تا زمانی که به لبه ي بعدي برسد . دیوارها توسط پانل هاي مغناطیسی قابل تفکیک ، به هم متصل می شوند و همچنین با تعداد کم افراد و کمترین دستورالعمل و هیچگونه ابزاري مونتاژ می شوند . اتاق ها می توانند به تنهایی شکل گرفته و یا در نزدیکی یکدیگر به منظور ایجاد راهرو ها ، اتاق هاي متقارن و یا مشترك ، قرار گیرند . ماهیت انعطاف پذیر دیوارها ، حتی در فضاهاي نامنظم امکان جایگیري آنها را می دهد. این سیستم قابلیت هاي منحصر به فردي دارد و با توجه به حمل آسان و نصب سریع، بسیار کاربردي می باشد.

5

دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران:

نقش فناوريهاي نوین در کاهش آسیبپذیري ناشی از حوادث غیر مترقبه

شکل :1 چگونگی اجرا و نمونه هاي اجرا شده سافت شلتر

.7 پناهگاه متابولیستی :

گروه معماري لاوا، یک پناهگاه اضطراري را در شهر سیدنی استرالیا طراحی کرده است.

طرح این پروژه تلاشی است براي پاسخ معمارانه به این پرسش که چگونه می توان با سرعت و به صورت پایدار و با رعایت حساسیت هاي لازم در مواقع بحران و در مقابله با بلایاي طبیعی اقدام کرد؟ این پناهگاه از طرح اریگامی غار برداشت شده است و در اصل از تفکر متابولیست که در کشور ژاپن رایج می باشد نشأت گرفته است.

این پناهگاه از تخته سه لا و با وزن کم ساخته شده است و به راحتی قابلیت جابجایی توسط هلیکوپتر را دارد. این پناهگاه شامل فضاي خواب و استراحت براي دو بزرگسال و یک کودك است.

تعبیه شده در لابه لاي نوارهاي چوبی را روشن می کند و این ویژگی علاوه بر LEDباتري خورشیدي ضمن تامین روشنایی داخل پناهگاه، چراغ هاي زیبایی، موجب سهولت در یافتن این پناهگاه در مواقع اضطراري می شود و به مانند یک فانوس عمل می کند.

شکل 2 :نمونه اي از پناهگاه هاي متابولیستی ساخته شده از تخته سه لا با روشنایی هايLED

6

دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران:

نقش فناوريهاي نوین در کاهش آسیبپذیري ناشی از حوادث غیر مترقبه

.8 بیمارستان قابل حمل :

کوکیل هان" با طراحی بیمارستان سیار به دنبال راه حلی براي ارائه کمک به قربانیان بلایاي طبیعی مانند: سیل ، زلزله ، سونامی و طوفان بود. بیمارستان سیار می تواند به هر بخشی از جهان از جمله مناطق صعب العبور در عرض چند ساعت از طریق بالگرد و یا در مقیاس هاي بزرگتر توسط

کشتی منتقل و به ارائه خدمات پزشکی به افراد نیازمند اقدام نماید. به دلیل اینکه، این نوع بیمارستان به صورت سیار در مناطق مختلف قرار می گیرد و به همین خاطر دسترسی به منابع برق و انرژي امکان پذیر نمی باشد، بر روي سقف از تکنولوژي سلول هاي فتوولتائیک استفاده شده است تا به کمک نور خورشید، منابع انرژي لازم براي برقراري یک مرکز درمانی ایده آل را تامین نماید.

این بیمارستان سیار از چهار کانتینر که دو به دو در مقابل هم قرار گرفته اند تشکیل شده است و در مجموع یک مرکز درمانی مجهز را تشکیل می دهند. این بیمارستان داراي بخش هاي مختلفی در درون خود می باشد که عبارتند از :

اتاقهاي عمل ، اتاق هاي انتظار براي بیماران ، اتاق هاي مشاوره ، موسسه مراقبت بهداشتی با امکانات ماهواره اي ، گیاه پزشکی ، اتاق اشعه ایکس ، اتاق هاي بررسی بیماري ، قسمت سردخانه ، اتاق پذیرش بیمار براي بستري شدن ، بخش اورژانس ، تدریس کمک هاي اولیه براي ساکنین منطقه و قسمت هاي مختلف دیگر.این موارد در کنار یکدیگر، این بیمارستان سیار را به مرکزي بسیار مفید تبدیل کرده است و استفاده از آن راهکار مناسبی در مواقع بحران و وقوع حوادث غیر طبیعی می باشد.