بخشی از مقاله
تجسد زبان معمارانه ی جدید برای نهاد آموزشی مدرن
چکیده
تاسیس مدارس جدید که از دوران ناصری و قبل از آن آغاز شدهبود، تا قبل از کودتای اسفند 1299 و شکلگیری سـلطنت پهلوی، بیشتر در خانههای قدیمی و نه در کالبدی جدید انجام مییافت. به عبارتی تا قبل از روی کار آمدن رضاخان تحول کالبدی همهگیری در مدارس ایران اتفاق نیفتاده بود و نظام جدید هنوز فرصت ساخت بناهای مورد نظرش را نیافتهبود. به عنوان یکی از مهمترین عوامل موثر بر شکل یابی معماری مدارس جدید، باید به نقش مهندسان معمار خارجی و ایرانی که این بار به جای استادکاران سنتی طراحی این بناها را برعهده داشتند اشاره کرد.
بنای مدرسه ایرانشهر در که طی سالهای 1317 -1315 ه.ش. به وسیلهی آندره گدار و همکاری ماکسیم سیرو طراحی و با کمک استادکاران ماهر یزدی ساخته شدهاست، از چند جهت حائز اهمیت اسـت. اول طـرح آن بـه شـیوهای متفـاوت از مدارس سنتی ایران و دوم فاصله گرفتن از الگوی اصلی مدرسهسازی دوران پهلوی اول که دبیرسـتان البـرز تهـران را در پسزمینه خود دارد. می توان گفت طرح و ساخت بناهای آموزشی در بنای دبیرستان ایرانشهر بیانی جدیـد یافتـه اسـت. بیان معمارانه تجسد یافته در دبیرستان ایرانشهر گرچه از اجزا، راهکارها و ساختارهای تاریخی ایرانی و غربی الهـام مـی-گیرد، اما با زایش فرم هایی کاملا جدید تشخص می یابد.
کلمات کلیدی:
دبیرستان ایرانشهر یزد، دوران پهلوی اول، آموزش به سبک جدید، آندره گدار، ماکسیم سیرو
مقدمه
مدارس و موسسات آموزشی در زمره مهمترین سازمانهای هر جامعه به حساب میآیند، چرا که در پیشبرد جامعـه و بـالا بـردن سـطح دانایی و توانایی و نیز تعالی اخلاقی اعضای آن نقشی به غایت موثر ایفا مینمایند. همچنین جایگاه آنها به عنوان مراکز تربیت و پـرورش متخصصان و کارشناسان در خور توجه بسیار است. به دیگر سخن موفق ترین جوامع از بهترین مراکز علمی و آموزشـی در دسـتیابی بـه اهداف خود بهره جسته اند. از طرف دیگر تکوین هر فضای آموزشی نشان دهنده بوجود آمدن نـوعی فعالیـت تخصصـی در جامعـه مـی باشد. پدیدار شدن نیاز به نیروی آموزش دیده، خود توجه به موسسات آموزشی و عملکرد آنان را بر می انگیزد و حکومت سعی میکنـد با حمایت و یا اعمال تغییراتی در این مراکز این کمبود را بر طرف کند. به همین دلیل در طول تاریخ ایران دستگاههای حکـومتی نقـش موثری در به وجود آمدن مراکز آموزشی و جهت دهی روند فعالیت آنان بر عهده داشته اند و بر ایـن اسـاس شـکل، کیفیـت و محتـوای کالبدی بناهای آموزشی، تا حد زیادی متاثر از نحوه ی ارتباط حکومت ها با مراکز آموزشی است.
روند رو به رشد مدارس و مراکز علمی ایران از قبل از اسلام، تا اواسط دوره قاجار، گاه با سرعت و گاه با رکود همراه بود، اما هیچ گاه این سیر صعودی منقطع نشده است. تا آنکه تحولات ایران در نیمه دوم حکومت قاجـار (نیمـه دوم قـرن 13ش.) زمینـه انقطـاع ایـن سـیر تاریخی را فراهم آورد. به گونه ای که شیوه نوین آموزش در کشورمان، حتی حوزه های علمیـه را نیـز، بـه عنـوان سـنتی تـرین مراکـز آموزشی تحت تاثیر قرار داده است. دبیرستان ایرانشهر در شهر یزد در چنین شرایطی آغاز به فعالیت می کند.
در این مقاله سعی شده با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی، تاثیرگذاری تحولات اجتماعی-سیاسی بر طرح یک بنای آموزشـی معاصـر بررسی شود. به منظور دستیابی به این هدف علاوه بر متون کتابها و مقالات، عکسها و نگارههای موجود و نیز سایتهـای اینترنتـی از منابع مهم تحقیق محسوب میشوند. موضوع اصلی مقاله حاضر بررسی شیوه یا شیوههای معماری به کار رفته در طرح بنـای دبیرسـتان ایرانشهر یزد به عنوان یک بنای آموزشی مهم معاصر در یکی از شهرهای مرکزی ایرانی است. بدین منظور ابتدا بـه اختصـار شـیوههـای آموزشی جدید و بستر سیاسی و اجتماعی تحولات نظام آموزشی مورد بررسی قرارگرفته است. سپس معماری مدارس در دوران پهلـوی اول و نیز روند تدریجی تبدیل مکتب خانهها به مدارس تشریح شده است. در ادامه معماری دبیرستان ایرانشهر یزد و نیز سابقه معمـاران طراح این بنا و ویژگیهای طرح آن بررسی و در انتها تحلیل و نتیجه گیری لازم ارائه شده است.
-2 آموزش به سبک جدید
به کارگیری واژه های جدیدی همچون "کلاس" را شاید بتوان با ورود نظـام جدیـد آموزشـی بـه کشـورمان در دوره محمدشـاه قاجـار، گسترش و توسعه آن با وقوع تحولات مشروطه و حمایت روشنفکران و از فرنگ برگشتگان آن زمان و همه گیر شـدن آن از سـال هـای پس از جنگ جهانی اول و دوران حکومت رضا شاهی هم دوره دانست. چـرا کـه تحـولات و اتفاقـات ایـن دوران (از ناصـرالدین شـاه تـا کودتای 28 مرداد (1332، مهمترین ابزار و عوامل را در ورود و شکل گیری شیوه جدید آموزش در کنار مدارس سنتی (ونـه در بطـن و همراه آن) با خود به همراه آورد. توجه روشنفکران و تحول طلبان به نظام آموزش به عنوان یکی از اصلی تـرین راه هـای مـدرن سـازی جامعه ایرانی، در ایجاد و همه گیری این مهم نقش اساسی دارد. از نظر ایشان مساله" اصلی دوران صرفاً وجود شخص مستبد و یـا شـاه نبود که راه حل در طرح نظریه نفی استبداد باشد. بلکه از منظر جامعه شناختی می توان ادعا نمود مسئله اصلی جامعه ایـران آن زمـان در ساختارفرهنگی جامعه بوده است که مستبد پرور می باشد. در این صورت در آن زمان برای تغییر در ساختار سیاسـی جامعـه ایرانـی نیاز به تفکری بود که به بیان مسئله فرهنگی و تاریخی استبداد بپردازد و جایگزین مناسب جستجو گـردد. بـه عبـارت دیگـر، شـاید راه مدرن سازی جامعه ایرانی بیشتر در تغییر در ساختار اجتماعی از طریق آموزش و آگاهی معنی دار باشد." (آزادارمکی،(84:1379
شرایط اجتماعی- سیاسی دوران رضاشاهی
وقوع کودتای اسفند 1299 ش. و حکومت رضاخان، نقطه عطفی را در تاریخ آموزش و موسسات آموزشی ایران رقم می زند. هر چند تغییر حکومت در ایران اتفاق غیر معمول و جدیدی نیست، ولی این بار، این تغییر با تحولاتی ساختاری همراه بود. به طور کلی تا انقلاب مشروطه و سال های قبل از به قدرت رسیدن رضاخان، حکومت های حاکم بر ایران مشخصات و ماهیت اجرایی یکسانی داشتند. اینان همگی با تکیه بر سازمانی قومی عشیره ای حکومت می کردند. به عبارت دیگر تمام حکومت های حاکم بر ایران تا قبل از مشروطه در زمره حکومت های "ژاندارم" یا "انتظامی" جای می گیرند، که هدف عمده آنها تنها حفظ وضع موجود بود. به این ترتیب با تغییر هر یک از این حکومت ها، تنها نام سلسله و شخصیت های حاکم بر کشور تغییر می کرد. حکومت های سنتی با وقوع انقلاب مشروطیت و شمول قانونگذاری بر اداره امور کشور جای خود را به دولت های برنامه ای و بروکراتیک می دهند. به گونه ای که سال های بعد از جنگ جهانی دوم تا انقلاب اسلامی را می توان دوره دولت های برنامه ای در برابر دولت های انتظامی دانست و سال های بین جنگ اول جهانی و به قدرت رسیدن رضاخان تا جنگ جهانی دوم را مرحله گذار از دولت های انتظامی (سنتی) به دولت های برنامه ای تعریف کرد (محمدی،.(1374
در این دوره از جمله اموری که دست خوش بیشترین تغییر و تحول گردیدند، قضاوت و آموزش عمومی بود (محمدی،.(1374 چراکه تـا دوران حکومت قاجار بسیاری از روابط جاری بین مردم توسط روحانیون و نخبگان مذهبی و فرهنگی جامعه انتظام می یافـت. رهبـران مذهبی شیعه علاوه بر انحصار آموزش های دینی و مذهبی در امر آموزش عمومی و فرهنگی از طریـق مکاتـب و مـدارس علمیـه نقـش فعالی ایفا می کردند. ضمن آنکه محاکم شرعی و منصب قضاوت و ثبت معاملات (بالاخص زمـین) در دوره قاجـار در اختیـار آنـان بـود. همچنین ثبت و انجام امور مربوط به وقایع چهارگانه تولد، ازدواج، طلاق و فوت نیز توسط آنان انجام مـی شـد (خلیلـیخـو، .(63:1373 حال آنکه با تشکیل حکومت رضا خانی و تاسیس و رشد سازمان اداری، تمامی این موارد در انحصار سازمان های دولتـی در آمـده و بـه یکباره از دستشان خارج می شد.
این بار روشنفکران و تحصیل کردگان در مقابل نیروهای مذهبی، اقوام شاه و اشراف قدیم، قدرت یافتـه و ارتشـی حرفـه ای و نظامیـانی سازمان یافته در جهت تحقق اهدافشان با خود همراه دارند. به این ترتیب نهادهای آموزشی زیر نظر و دخالت مستقیم دولـت قـرار مـی گیرند و فضاهای آموزشی نوین به عنـوان یکـی از عناصـر سـاختار اصـلی شـهر در سـاخت و سـازمان فضـایی شـهر جـای مـی گیرنـد (محمدی،.(1374 با این حساب می توان تغییر ساختار حکومت و قدرت در کشور، که از دوره مشروطیت پا گرفته و با به قدرت رسیدن رضا خان به اوج رسید را، یکی از عوامل مهم و نیرومند تغییر ساختار سازمان آموزشی کشور دانست.
این تغییر و تحول در شیوه های آموزش، لاجرم تغییر کالبدی بنگاه ها و موسسات آموزشی را نیز با خود بـه همـراه دارد، تـا جـایی کـه مفهوم فضایی مدرسه و بنایی با این نام در این دوره به کلی متحول می گردد. در این میان، دوره ی بیسـت سـاله سـلطنت رضاشـاه بـه جهت گستردگی جغرافیایی تغییرات در کل پهنه کشور، رشد ساخت و ساز با کیفیت و معماری متفاوت، سـرعت بـالای سـاخت بناهـا، دگرگونی ساختارهای قدرت و شکل گیری سازمان های مسئول و نیز وضع قوانین و مقررات مرتبط با آموزش عمومی از اهمیتی خـاص برخوردار است.
معماری مدارس در دوران پهلوی اول و تبدیل مکتب خانه ها به مدارس
تاسیس مدارس جدید که از دوران ناصری و قبل از آن آغاز گشته بود تا قبل از کودتای اسفند 1299 و شکل گیری سلطنت پهلـوی در اغلب موارد در خانه های قدیمی و نه در کالبدی جدید و نو انجام می یافت. به عبارتی تا قبل از روی کار آمدن رضا خان تحول کالبـدی همه گیری در مدارس ایران اتفاق نیفتاده بود و نظام جدید هنوز فرصت ساخت بناهای مورد نظرش را نیافته بود.
برای مثال: "دبیرستان کیخسروی یزد در سال 1268 خورشیدی بتوسط روانشاد کیخسرو مهربـان رسـتم کـه از بازرگانـان خیرخـواه و دانش پرور زردشتی بوده تاسیس شده و در آغاز بر طبق معمول زمان با ترتیبـات مرتـب و آبرومنـدی بصـورت مکتـب خانـه اداره ولـی زبانهای انگلیسی و عربی نیز توسط دانشمندان وقت در آن تدریس می شده است ... این بنگـاه تـا سـال ] 1293یعنـی 8 سـال پـس از انقلاب مشروطیت[ بصورت مکتب و بهمان اصول قدیمی اداره میشده و از آن پس تغییراتی در آن روی داده است ... از 1301 تـا 1305 تشکیلات آن بصورت دبستان کامل بوده ... از 1305 که در فرهنگ ایران نهضتی حاصل شده دوره اول دبیرستان باین بنگاه اضافه گشته ... و از سال 1310 دوره دوم بان اضافه شده و بصورت دبیرستان کامـل در آمـده ..." (سـالنامه فرهنـگ یـزد، 25: 1327-28 و .(26 بـا اندکی تامل در تاریخچه تاسیس بسیاری از مدارس در سال های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی، می توان رونـد سـریع تغییـر سـبک مکتب خانه ها و تبدیل آنان به مدارس جدید را دریافت که کم کم و با زیاد شدن تعداد دانش آموزان و استقبال مـردم نیـاز بـه سـاخت بناهایی جدید هر روز بیشتر احساس می گردد.
تصویر شماره 1 (راست) : یک مکتب خانه در اوایل قرن. حاضر ماخذ: ایران در آستانه قرن بیستم تصویر شماره 2 (چپ) : دانش آموزان و معلمان دبستان خسروی یزد. آنچنانکه در تصویر مشخص است دبستان در محل یک خانه تشکیل شده است. ماخذ تصویر: سالنامه
مدارس در دوران پهلوی اول از بناهای شاخص شهرها بودند. بناهایی که بیش از هرچیز نمادی از معماری دولتی بـوده و عـزم دولـت را برای ایجاد تحولات اجتماعی به رخ شهروندان می کشیدند. به عنوان یکی از مهمترین عوام موثر بر معماری بنای مدارس جدید، باید بـه نقش مهندسان معمار خارجی و ایرانی که این بار به جای استادکاران سنتی طراحی این بناها را بر عهده داشتند اشاره کرد. مدارسی که اینان در این دوره طرح و اجرا می کنند، به الگوهایی بدل می شود که سال ها در تمامی کشور در ساخت مدارس کوچک و بزرگ مـورد توجه قرار می گیرد (کیانی،.(221:1383 به دلیـل شـرایط خـاص سیاسـی- اجتمـاعی دوره بیسـت سـاله پهلـوی اول (1320-1299) معماران و مهندسان خارجی که تعداشان نیز کم نبود درطول سلطنت رضاشـاه بـا عنـوان محقـق، باسـتان شـناس، معلـم، کارشـناس، متخصص، پیمانکار و ... نقش فعالی در معماری این سال ها و ساخت و طرح موسسات و بنگاه های جدید ایفا نمودند.1 (همان:(221 در میان آنها، آندره گدار و ماکسیم سیرو فرانسوی و نیز لئون مارکوف روسی، به دلیل اطلاعات مناسبی که از معماران ایرانی داشـتند و بـه گونه ای در طرح هایشان از نمادها و الگوهای ایرانی بهره می جستند، از دیگر معماران این دوره مستثنا هستند.
تصویر شماره 3 (راست) : یزد، میدان مارکار، برج ساعت و مجموعه دبیرستان و پرورشگاه مارکار. ماخذ: سالنامه فرهنگ یزد 1327-28 تصویر شماره 4 (چپ) : یزد، میدان مارکار، برج ساعت و مجموعه دبیرستان و پرورشگاه مارکار. تصویر هوایی 1335 ماخذ: سازمان میراث فرهنگی یزد
مخارج ساخت مدارس در این دوره یا از جانب دولت تامین می شد و یا از طرف اشخاص متمول و یا بنگاه های خصوصی که با اهدافی خیرخواهانه فعالیت می کردند. از جمله ی این بنگاه های غیردولتی می توان به انجمن های اقلیت های دینی همچون انجمن زرتشتیان و یا آژانس آلیانس یهود اشاره کرد که در ساخت مدارس فعالیتی چشمگیر داشتند.
-1-4 سبک شناسی بنای مدارس پهلوی اول
در دوره پهلوی اول که با ساخت تعداد زیادی از مدارس به سبک جدید همراه است می توان اغلب بناهایی را که توسط دولت یا زیر نظر او ساخته می شوند در یکی از چهار سبک زیر جای داد:
-1 سبک تهران؛ که ادامه شیوه قاجار است و تلفیقی است از عناصر معماری بومی و بیگانه.
-2 ملی گرایی؛ نگاهی که تحت تاثیر اندیشه بوم گرا و ناسیونالیست شکل می گیرد و احیای عظمت ایران باستان و فرهنـگ پـیش از اسلام را در سر می پرورد.
-3 معماری به سبک کلاسیک اروپا؛ شیوه ای متناسب با اندیشه تحصیل کردگان اروپا -4 معماری مدرن؛ معماری ساده و سفیدی که از جنبش معماری بین المللی و با زوال معماری ناسیونال دولتی رواج می یابد
.
تصویر شماره 5 (راست) : اصفهان، هنرستان هنرهای زیبا، 1315 ش. ترکیبی از معماری سنتی، باستانی ایرانی و نئوکلاسیک اروپا ماخذ تصویر: نگارندگان تصویر شماره 6 (چپ) : تهران، دبیرستان فیروز بهرام، 1311 ش. ادامه شیوه قاجار با ترکیبی از عناصر سنتی ایرانی و اروپایی ماخذ: معماری معاصر ایران
تصویر شماره 7 (راست) : تهران، دبستان گیو. بنایی با نمای سیمانی ساده به سبک مدرن. 1321 ش. ماخذ: کیانی، مصطفی. 1382
تصویر شماره 8 (چپ) : تهران، دبیرستان انوشیروان دادگر، بنایی با اندیشه ملی گرایانه و باستانگرایی ایرانی، 1315 ش،
اغلب بناهای آموزشی دوره پهلوی اول نیز در یکی از چهار شیوه مذکور جای می گیرند و گاهی هم با ترکیبی از چنـد بیـان شـکل مـی یابند. در میان آنان، سبک تهران رو به زوال بوده و کمتر در ساخت مدارس مورد توجه واقع می شد.
-5 بنای دبیرستان ایرانشهر
بنای دبیرستان ایرانشهر به عنوان اولین مدرسه به سبک جدید یزد که توسط دولت وقت ساخته شده است، در بین ساکنان شهر شهرت زیادی دارد. این بنا در طی سال های 1317 - 1315 ه.ش. به وسیله ی آندره گدار و همکاری ماکسیم سیرو طراحی و با کمک استادکاران ماهر یزدی ساخته شده است. این بنا در یک طبقه به علاوه ی زیرزمین در حاشیه بافت تاریخی یزد و در ابتدای جبهه شمالی خیابان ایرانشهر (شهید رجایی کنونی) و در نزدیکی میدان شهید بهشتی (مرکز جدید شهری که در دوران پهلوی اول در حال شکل گیری بود) که تنها چند سال پیش از آن احداث شده بودند، واقع شده است. قرارگیری این بنا در مجاورت خیابان و عقب نشینی
آن از لبه خیابان با ایجاد یک فضای سبز کوچک، خود اولین تغییر را در چهره ی بناهای شهر پهلوی که از این زمان در کناره اجزا و مراکز جدید مستقر می شوند نمایان ساخته است. چراکه تا آن زمان بناهای درونگرای یزد که در طول قرن ها در این شهر ساخته شده بودند، به جز سردر ورودی و گاه عمارت بلند بادگیر، چیز بیشتری به مخاطبان بیرونی خویش عرضه نکرده بودند، حال آنکه اصلی ترین نمای مدرسه ایرانشهر رو به خیابان دارد.
تصویر شماره : 9 ترکیب کلی بنا در چند بنای آموزشی ایرانی. از راست به چپ: مدرسه ی آقابزرگ کاشان، دبیرستان ایرانشهر یزد، دبیرستان البرز تهران و دارالفنون. نقش میانسرا که عضوی همیشگی در بناهای سنتی ایران بوده در این دوره کمرنگ شده است. گرچه به نظر می رسد در مدرسه ی ایرانشهر معمار با پیش آمدگی بال های دو سوی عمارت و ایجاد محصوریت با جداره های بنا، سعی در ایجاد روحیه ی حیاط میانی دارد. ماخذ تصویر: نگارندگان
معماران دبیرستان ایرانشهر
آندره گدار به عنوان کسی که در بیشتر کتب و مقالات از وی به عنوان طراح بنا یـاد شـده اسـت، معمـاری اسـت فرانسـوی و آشـنا بـه معماری و هنر ایران که از سال 1307 به خدمت دولت ایران درآمد و به واسطه خدماتی که در پژوهش فرهنگ و هنـر ایـران از وی
