بخشی از مقاله
مقدمه
به طور کلی، پوشـش گیـاهی هـر منطقـه یکـی از مهـمتـرین پدیدههاي نمود چهره و سـیماي طبیعـت و بهتـرین راهنمـاي قضاوت دربارة عوامل بومشناختی آن منطقه است ( Amiri, .(2010 فلور هر منطقه نتیجه واکنشهاي جامعـه زیسـتی در برابر شرایط محیط کنونی و تکامل گیاهان در دوران گذشته است. با توجه به نقش شناسایی گیاهان و اهمیت انکارناپـذیر آن در شناخت توان طبیعی محیط و بهرهگیري هرچه بیشتر و معقولتر از محیط زیست و بهسـازي آن، شناسـایی علمـی گیاهان در هریک از این زمینهها، چه ازنظـر پژوهشـی و چـه از نظرکاربردي، اهمیت بنیادي و کلیـدي پیـدا کـرده اسـت. همچنین بررسی منشأ جغرافیـایی و بررسـی فلوریسـتیک هـر منطقه یکی از مؤثرترین روشها براي مدیریت و حفاظـت از ذخایر توارثی زیسـتمنـدان موجـود اسـت (واثقـی، .(1387 شناسایی تنوع درونـی پوشـش گیـاهی یـک منطقـه جنگلـی کویري، به منظور کاربرد روشهاي مدیریتی ضروري بـراي حفظ این تنوع (با درنظـرداشـتن رونـدهاي تخریبـی وارد بـر آن) امروزه جایگاه ویژهاي دارد. بـا آگـاهی جـامع از چنـین تنوعی میتوان اولاً کارایی مدیریت حـاکم بـر منطقـه را بـه خوبی ارزیابی کرد، ثاناًی زمینه نجـات گونـههـاي درمعـرض خطــر انقــراض در آن منطقــه را فــراهم آورد (قهرمــانینــژاد، .(1391 جنگل مهمترین منبع ذخیرة تنوع گونـههـاي چـوبی موجودات روي کرة زمین است و پوشش گیاهی جنگـلهـا بقاي گسترة وسیعی از موجودات را حمایت میکند و نقش مهمی در کاهش و کنترل فقر در مناطق خشک و جلوگیري از تبدیل این مناطق به بیابان دارد و به نوعی جنگلهـا حـافظ بقا و کارآیی مناطق خشک هستند. ایران 12/4 میلیون هکتار عرصه جنگلی دارد که چیزي در حدود 7/6 درصد مساحت کل کشـور را دربرمـی گیـرد، کـه بـر طبـق نظـر کارشناسـان
جهانی از جملـه سـازمان ) F.A.O
( Organization of the United Nations ایــران جــزء
کشــورهاي داراي پوشــش جنگلــی زیــر ده درصــد تلقــی میشود. با توجه به رقم سرانه جنگل (در جهان 0/6 هکتار و در کشــور مــا حــدود 0/2 هکتــار) و مســئله کمبــود پوشــش جنگلــی در کشــور و ازآنجــاکــه تــاکنــون هــیچ مطالعــه اکولــوژیکی و فلورســتیکی در جنگــل کاســف انجــام نشــده اســت، بررســی و شــناخت گونــههــاي گیــاهی ایــن منطقــه ضروري به نظر میرسـد. بنـابراین هـدف ایـن تحقیـق تعیـین فهرست فلوریستیک، طیف زیستی و کورولوژي گونـههـاي گیاهی منطقه تحت بررسی است.
مواد و روشها
ویژگیهاي منطقه بررسیشده
شهرستان بردسکن در حاشـیه شـمالی کـویر نمـک، بـین 56 درجه و 14 دقیقه تا 58 درجه و 15 دقیقه طول و 34 درجـه و 42 دقیقــه عــرض جغرافیــایی، بــا مســاحت تقریبــی 7664 کیلومترمربع در فاصله 265 کیلـومتري جنـوب غربـی مشـهد مقدس قرار دارد. ارتفـاع ایـن شـهر از سـطح دریـا 985 متـر است. اقلیم این شهرسـتان از دو منطقـه کوهپایـهاي شـمال و جلگهاي جنوب شامل بیابان، نمکزار و شنزارهـاي حاشـیه کویر نمک شکل گرفته است.
روستاي کاسف یکی از روسـتاهـاي منطقـه کوهپایـهاي شهرستان بردسکن است که در فاصـله 20 کیلـومتري شـمال این شهرسـتان، بـین 30" و 52' و 57° تـا 00" و 00' و 58° طول شرقی و 30" و 22' و 35° تا 00" و 30' و 35° عرض شمالی، در منطقهاي کوهسـتانی و خشـک بـا حـداقل دمـاي -10 و حداکثر دمـاي +45 ° C و میـزان بـارش متوسـط 155 میلیمتر در سال، در ارتفاع 1580 تا 1630 متر از سطح دریـا با شیب 15 درصد در جهت غربی- شرقی واقـع شـده اسـت (شکل.(1 جنگل کاسـف بـا مسـاحتی بـالغ بـر 12 هکتـار در قســمت شــمالی ایــن روســتا قــرار دارد. کاســف از نظــر
یافته هاي نوین در علوم زیستی، جلد 36/36 Nova Biologica Reperta 1: 34-44 (2015) 34- 44 :1
مورفولوژیکیعمدتاً تپه ماهوري تا صخرهاي و ستیغافراشـته و به ندرت واجد دشتهاي آبرفتی کموسعت است.
شکل -1 سیماي طبیعی شهرستان بردسکن وموقعیت جغرافیایی جنگل کاسف.
Fig. 1. Bardaskan city natural landscape and geographical location of forest Kasf.
روش پژوهش
براي تعیین فلور منطقه، ابتدا اطلاعـات لازم ماننـد آمارهـاي هواشناســی (از ایســتگاه هواشناســی شهرســتان بردســکن) و نقشــههــاي توپــوگرافی (از اداره منــابع طبیعــی شهرســتان بردسکن) گردآوري شـدند. اقلـیم منطقـه از روش دومـارتن با اسـتفاده از 2 پـارامتر بارنـدگی((P، و درجـه حـرارت (T) طبـــق رابطـــه =I) I=P/(T+10) ضـــریب خشـــکی) و روش آمبرژه با استفاده از پارامترهاي متوسط بارندگی سـالانه((P، متوسط حداکثرهاي دما در گـرمتـرین مـاه سـال (بـرحسـب درجه کالوین)((M2 و متوسط حداقلهاي دمـا در سـردترین مــاه ســال (بــرحســب درجــه کــالوین)((m2 طبــق رابطــه
=Q) Q=2000P/(M2 -m2) ضریب رطوبتی آمبرژه) محاسبه شــد. نمونــههــاي گیــاهی در بهــار و پــاییز 1391، از منطقــه جمعآوري شد و پس از پرس و خشکشدن در پـاییز همـان سال براي شناسایی به آزمایشگاه سیستماتیک دانشکدة علوم دانشگاه فردوسی مشهد انتقـال یافـت و بـه کمـک فلورهـاي ایرانیکــا (Rechinger, 1963)، کورموفیــتهــاي ایــران
(Ghahreman, 2004)، فلور رنگی ایران ( Ghahreman, (2006 و فلور ایران (اسدي، (1384 شناسایی شد.
تعیین شکلزیستی بهوسیله سیسـتم رانکـایر انجـام گرفـت. این ردهبندي براساس موقعیت و چگونگی حفاظـت جوانـه-هاي مسئول بقاي نسل گیاه در فصـل نامسـاعد اسـت. سـپس طیــف زیســتی گیاهــان منطقــه ترســیم شــد. منــاطق پــراکنش گونــههــاي گیــاهی شناســاییشــده از منطقــه بــا اســتفاده از کتابهاي فلور و منابع مذکور تعیین شد.
نتایج
نوع اقلـیم منطقـه براسـاس ضـریب خشـکی دومـارتن 3/56) » (I=خشــک« و براســاس ضــریب رطــوبتی آمبــرژه 10/04) (Q= نیز »خشک« تعیین شد. نتایج نمونهبـرداري و شناسـایی گونههاي گیـاهی نشـان مـیدهـد در منطقـه جمعـاً 69 گونـه متعلــق بــه 29 تیــرة گیــاهی حضــور دارد. درمیــان تیــرههــاي موجود، 25 تیره شامل 62 گونـه دولپـهاي و 3 تیـره شـامل 6 گونه تک لپهاي هستند و یک تیرة یک گونهاي نیز متعلق بـه بازدانگان است. مهمترین تیرههاي گیاهی منطقه از نظر غناي گونهاي بهترتیب تیرة نعناع (Lamiaceae) با 11 گونه، تیـرة کاســــنی (Asteraceae) بــــا 9 گونــــه و تیــــرة میخــــک (Caryophyllaceae) با 5 گونه هستند (شـکل .(2 تقسـیم-
یافته هاي نوین در علوم زیستی، جلد 37/37 Nova Biologica Reperta 1: 34-44 (2015) 34-44 :1
بندي فلور منطقه براساس شکلزیستی گونهها نشان میدهـد کــه در ایــن منطقــه تروفیــتهــا بــا 25) %36 گونــه) بیشــترین درصد، همیکریپتوفیتها 20) %29 گونه)، کامفیـتهـا %16 11) گونه)، فانروفیتها 9) %13 گونه) و کریپتوفیتها بـا %6 4) گونه) کمترین درصد فلور را به خود اختصاص میدهنـد (شکل .(3
پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه بهاینصورت است:
%62/3 ایران و تورانی، %10/1 ایران و تورانی و مدیترانـهاي، %5/7 ایران و تورانی و اروپا سیبري، %1/4 ایـران و تـورانی و صحرا- سـندي، %11/6 ایـران و تـورانی مدیترانـهاي اروپـا-سیبري و %8/7 پراکنش جهانی دارند (شکل .(4
گونههاي غالب در اشکوب علفی عبارت اند از:
Scandix pectin-veneris, Alyssum linifolium, Bromus tectorum, Nepeta bracteata, Lactuca glauciifolia, Chenopodium botrys, Ziziphora tenuior
و گونههاي غالب در اشکوب درختی عبارت اند از:
Platanus orientalis, Salix alba, Fraxinus rotundifolia,
Rubus sanctus, Populous alba
گونههاي بومزاد منطقه عبارت اند از:
Dianthus orientalis subsp. aucheri, Pteropyrum
stenocalyx
گونههاي نادر منطقه عبارت اند از:
Astragalus schahrudensis, Cleome khorassanica,
Salvia leriifolia
گونههاي جهانزي منطقه عبارت اند از:
Bromus tectorum, Descurainia sophia, Cirsium arvense, Mentha longifolia, Solanum nigrum, Juncus articulates
بحث
با توجه به موقعیت قرارگیري ایـن جنگـل، کـه درون درهاي در حدفاصل 2 کـوه و در اطـراف آبراهـهاي کـه از ایـن دره میگذرد روییده است و بـا توجـه بـه گونـههـاي غالـب ایـن منطقه مانند بید، زبان گنجشـک، چنـار و تمشـک، مـیتـوان گفت این جنگل ازنوع جنگلهـاي کـویري (Oasis) اسـت که در منطقهاي با آب و هوايخشک و نسبتاً سرد به وجـود آمده است.
منطقــه مطالعــهشــده ازنظــر جغرافیــایی بــه ناحیــه ایــران و تورانی تعلق دارد که با توجه به نتایج حاصل کـه 64 درصـد از گونـههــا در منطقـه ایــران و تـورانی پــراکنش دارنـد، ایــن مطلب تأیید میشود. طبق نظر Archibold فراوانی گیاهـان همــیکریپتوفیــت در یــک منطقــه نشــاندهنــدة اقلــیم ســرد کوهستانی آن اسـت (Archibold, 1995)، کـه نتـایج ایـن بررسی غلبـه همـیکریپتوفیـتهـا و تروفیـتهـا را در منطقـه نشان میدهد. دلیل اینکه تروفیتهـا بیشـترین درصـد را بـین اشکال زیستی در منطقه دارنـد، تخریـبهـایی اسـت کـه در منطقه صورت گرفته است زیرا تحقیقات نشان مـیدهـد کـه تروفیتهـا پـس از تخریـب در پوشـش گیـاهی یـک منطقـه افزایش مییابند (قهرمانینژاد، 1391؛ امیري، .(1387
با توجه بـه گـرم وخشـک بـودن فصـل تابسـتان وفقـدان بارش نزولات آسمانی در این فصل، سـازگاري کامفیـتهـا با چنین شرایط اقلیمی باعث شده که آنها به منزله مقاومترین عناصر گیاهیدرصـد نسـبتاً بـالایی از رسـتنیهـاي دائمـی و پایدار منطقه را به خود اختصاص دهند و درمقابل، تروفیت-ها بهعلت عدم تحمل نسبت بـه فصـول خشـک، بـا نامسـاعد شدن شرایط محیطی و بروز گرما خـزان مـیکننـد و چرخـه زندگی خـود را بـه پایـان مـیرسـانند (دولتخـواهی، .(1390 یکی از دلایـل حفـظ ذخیـرة رطوبـت خـاك، غالـب بـودن عناصــر گیــاهی همــیکریپتوفیــت و کامفیــت در دامنــههــاي
یافته هاي نوین در علوم زیستی، جلد 38 Nova Biologica Reperta 1: 34-44 (2015) 34-44 :1
38/
شیبدار ارتفاعات کوهستانی اسـت و تنـوع اشـکال زیسـتی لپهايها به دولپهايهـا در محـیط خشـکیمعمـولاً یـک بـه
کامفیتها نقش بسیار تعیینکنندهاي در تثبیت خاك بهویـژه چهار تا پنج است، چـون سـازشهـاي عمـدهاي کـه گیاهـان
در نـواحی شــیبدار کوهســتانی بــه عهــده دارد و پناهگــاهی دولپهاي درجهت زیست در منـاطق خشـک پیـدا کـردهانـد،
براي استقرار عناصر زیستی همچون تروفیتها را فراهم می- کمتــر در تــک لپــهايهــا دیــده مــیشــود ( Hutchinson,
آورد (بتولی، .(1382 مطالعـات هـم چنـین نشـان داده اسـت .(1975 گونـه E. major متعلــق بـه تیــرة Ephedraceae،
هنگــامیکــه درصــد تخریــب پوشــش گیــاهی در ناحیــهاي تنها گونه بازدانه در ایـن منطقـه اسـت کـه بـه صـورت گیـاه
افــزایش مــییابــد، اعضــاي برخــی تیــرههــاي گیــاهی نظیــر خشــکیپســند در ارتفاعــات مــی رویــد. بــا توجــه بــه اینکــه
Asteraceae حضور بیشتري در فلور منطقـه پیـدا مـیکننـد خراســان قــدیم 114 گونــه بــومزاد دارد، در مقایســه بــا آن،
که این نکته بهخوبی غلبه اعضاي خانواده کاسـنی (%15/51) منطقه مطالعه شده با 2 گونـه بـومزاد حـدود 1/75 درصـد از
را در منطقه سـوخته توجیـه مـیکنـد (قهرمـانینـژاد، 1391؛ کل گونههاي بومزاد خراسان و 0/11 درصـد از کـل گونـه-
واثقی، .(1387 براساس نتایج بهدستآمـده %89 گونـههـا را هاي بومزاد ایران (1810) را دربرمیگیرد.
دولپهايها، %9 را تـکلپـه و %2 دیگـر را بازدانگـان تشـکیل
دادهاند. طبق نظر Hutchinson، به طور کلی نسبت تـک-
12
10
8
6
4
2
0
Ranunculaceae Euphorbiaceae Rubiaceae Salicaceae Brasicaceae Apiaceae Anacardiaceae Polygonaceae Rosaceae Poaceae Fabaceae Caryophyllac… Asteraceae Lamiaceae
تیره
گونه تعداد
شکل -2 تیرههاي داراي بیشترین تعداد گونه در منطقه.
Fig. 2. The families with the highest number of species in the study area.
یافته هاي نوین در علوم زیستی، جلد 34-44 :1 Nova Biologica Reperta 1: 34-44 (2015) 39/39
Ch 16% He
29%
Ph
13%
C
6% Th
36%
شکل -3 طیف شکلهاي زیستی در ترکیب فلورستیک منطقه.
=Th تروفیت، =Ch کامفیت، =He همیکریپتوفیت، =C کریپتوفیت، =Ph فانروفیت
Fig. 3. Spectrum of life forms in the floristic composition of the study area. Th= Therophytes, Ch= Chamephytes, He= Hemicryptophytes, C= Cryptophytes, Ph= Phanerophytes
