بخشی از مقاله
ٌ- مقدمه
با هدف برآورده کردن نیاز روزافزون به تقاضای سفر در کشورهای توسعه یافته با تراکم جمعیت بالا ، حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از گزینههای با توجیه بالای حمل و نقل همواره مطرح بوده است. پس از گذشت حدود ًٌَ سال از شروع حمل و نقل ریلی برای جابجایی
مسافر و بار، این سیستم حمل و نقل در مقایسه با حمل و نقل جادهای و هوایی برتریهایی از قبیل ایمنی بالا، مصرف سوخت، اثرات
زیست محیطی کمتر و ظرفیت بالارا دارا میباشد.
کی از معایب این سیستم در گذشته، سرعت کم آن بود که با بهره برداری از راه آهن سریع السیر، سیستم حمل و نقل ریلی در مسافتهای
زیر ًًًٌ کیلومتر به رقابت با حمل ونقل هوایی برخواسته است.
برخی از دولتها تصمیم دارند که در دهههای آتی از HSR1 به عنوان یکی از سیستمهای حمل نقل اصلی خود استفاده کنند ]ٌ.[ برای
مثال ایالات متحده امریکا در "دورنمای قطار سریع السیر امریکا" اعلام کرد در حدد َ میلیارد دلار برای توسعه کریدورهای HSR ملی
خود سرمایهگذاری خواهد کرد ]ٍ.[
در سالهای اخیر بسیاری از پروژههای انرژی، ارتباطات و حملونقل در کشورهای مختلف دنیا با استفاده از این شیوه قراردادی با موفقیت اجرا شده است. بنابراین PPP میتواند راه حل بسیار مناسبی برای حل مشکل سرمایه و پیچیدگی های اجرایی و مدیریت ریسک های
پروژههای HSR باشد ]َ.[
مشارکت عمومی - خصوصی2، یک قرارداد بلند مدت بین یک سازمان بخش عمومی و نماینده خصوصی می باشد که به موجب آن منابع و ریسکهای پروژه بین طرفین قرارداد تقسیم میشود و هدف از این قراردادها توسعه ویا نوسازی تسهیلات عمومی است. علاوه بر تسهیم منابع، ذینفعان در ریسکها و دستآوردهای احتمالی محصولات پروژه نیز شراکت میکنند ]ُ.[ کشورهای توسعه یافته به صورت گسترده
1- High speed rail
2- Public Private Partnership
سال ايل، شماره 1، زمستان 1393 ّ
وشریه علمی - پژيهشی مهىدسی سازه ي ساخت اوجمه مهىدسی سازه ایران
از مشارکت عمومی - خصوصی برای اجرای پروژههای مختلف از قبیل راه سازی، بهداشت و سلامت و آموزش مورد استفاده قرار گرفته
است ]ِ.[
اخیرا در کشورهای در حال توسعه به دلیل مشکل کمبود منابع مالی جهت ساخت و توسعه زیر ساخت ها انگیزه زیادی در بکارگیری
قراردادهای PPP وجود دارد.
به دلیل سرمایه گذاری اولیه بسیار زیاد پروژهای HSR، دولتها همواره به دنبال راهکارهای نوین تامین مالی این پروژه بودهاند. در سالهای
اخیر در دنیا چندین پروژه ی HSR از طریق PPP تامین مالی و اجرا شده است.
اکثر پروژههای HSR که به شیوه PPP در سراسر جهان اجرا شدهاند با مشکلات بسیاری در عمل مواجه شده اند . بنابراین انتقال موفق
تجربیات و سرمایههای بخش خصوصی به پروژههای HSR از طریق PPP نیازمند مطالعات گسترده و عمیق سازمانهای دولتی میباشد.
با توجه به ساختار متفاوت PPP نسبت به سایر روشها، ریسکهای موجود در این قراردادها بسیار متفاوت است و نیازمند بررسی های
دقیق میباشد. در سالهای اخیر تلاشهای بسیار زیادی برای شناسایی ریسکهای PPP در سراسر دنیا در کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه انجام شده است. اما به ندرت تلاش شده تا ریسکهای HSR که به شیوه PPP انجام شدهاند شناسایی و ارزیابی گردد ]َ.[
در این مقاله ریسکهای پروژههای HSR که به شیوه PPP انجام شده با بررسی پژوهشهای پیشین و با توجه به درس های آموخته از پروژههای قبلی شناسایی شده و در ادامه این ریسکها با توجه به شرایط کشورهای در حال توسعه ارزیابی، گروه بندی و رتبهبندی شدهاند.
ٍ- ادبیات موضوع
شناسایی ریسکها یکی از فازهای مهم در فرآیند مدیریت پروژه میباشد. در پروژهها باید تلاش کرد تا ریسکهای پروژه را هر چه سریعتر شناسایی کرد ]ّ.[ در سالهای اخیر تحقیقات بسیاری با هدف شناسایی ریسک های پروژههای عمرانی صورت گرفته است . گریمسی و لویس (ًًٍٍ ) توضیح دادند که اکثر ریسکهای پروژههای PPP به دلیل پیچیدگیهای ذاتی این قراردادها در فرایند تامین مال ی، مالیات، جزئیات فنی، اسناد و قراردادهای جانبی موجود در پروژههای بزرگ میباشد. علاوه بر آن تاکید کردند که ماهیت این ریسک ها با گذر زمان تغییر میکند ]ْ.[
تلاشهای بسیاری با هدف شناسایی ریسکهای PPP صورت گرفته است. برای مثال: گالیمور و همکارانش (ٌُُْ) و زو و همکارانش
(ًًٍَ) ریسکهای قراردادهای PPP را از طریق پرسشنامه شناسایی کردند ]َ و ُ.[ در سال ًًٌٍ ، ژو و همکارانش ریسک های قراردادهای مشارکت عمومی خصوصی با توجه به شرایط و پروژه های اجرا شده در داخل کشور چین بررسی کردند . آنها توانستند َْ
ریسک مربوط به این قراردادها را شناسایی کرده و در ْ دسته کلی سیاسی، ساخت، بهرهبرداری، موارد قانونی، بازار، اقتصاد و موارد دیگر
معرفی کنند ]ًٌ.[ لی و همکارنش (ًًٍِ) بر روی ریسکهای قرارداد PPP در کشور بریتانیا مطالعه کرد و ریسک ها را در سه گروه بزرگ، متوسط و خرد گروهبندی کردند. تحقیقات مرتبط با شناسایی و ارزیابی ریسک های قراردادهای PPP با توجه به شرایط محیطی
کشورهای در حال توسعه بسیار محدود میباشد ]ٌٌ.[
اخیرا محققین تلاش کردند تا ریسکهای قراردادهای PPP را در یک پروژه زیر بنایی خاص مورد مطالعه قرار دهند . ایر و ساقر (ًًٌٍ) به طور مشخص ریسکهای قراردادهای مشارکت عمومی-خصوصی در پروژههای راهسازی در کشور هند را مورد ارزیابی قرار دادند و از
میان ٌْ ریسک پیشنهادی، ریسکهای مربوط به تاخیر در تامین مالی و افزایش هزینه ساخت و افزایش زمان ساخت را به عنوان مهمترین
ریسکها شناسایی کردند ]ٌٍ.[
سال ايل، شماره 1، زمستان 1393 ْ
وشریه علمی - پژيهشی مهىدسی سازه ي ساخت اوجمه مهىدسی سازه ایران
در سالهای اخیربکارگیری قراردادهای PPP در پروژههای زیر بنایی خاص مانند قطار سبک شهری و راه آهن مورد بررسی قرارگرفته اند
]ٌَ.[ اما شناسایی و ارزیابی ریسکهای قراردادهای PPP-HSR کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
بررسی پروژههای HSR در دنیا در سالهای اخیر به شدت مورد توجه قرار گرفته است. در اکثر این پژوهش ها مسائلی مانند تجارب
آموخته، توجیه فنی اقتصادی و یا مقایسهی پروژههای مختلف از دیدگاه هزینه و زمان اجرا و میزان جذب مسافر مورد توجه بوده است .
برای مثال کامپوس و راس در سال ًًٍُ اطلاعات اقتصادی برای ساخت و نگهداری ٌّّ پروژه ساخته شده و یا در حال ساخت HSR را با یکدیگر مقایسه کردند ]ٌُ.[ دوبروسکز (ًٌٌٍ) به بررسی تاثیر مدهای مختلف حمل و نقل بخصوص مد هوایی بر HSR پرداخت ]ٌِ.[ چو و همکارانش (ًٌٍٍ) تخصیص ریسکهای مناسب در قراردادهای PPP و قراردادهای HSR-PPP را با یکدیگر مقایسه کرد .
در زمینه شناسایی ریسکهای پروژههای PPP-HSR به علت تجربه کم در دنیا تعداد پژوهشها بسیار محدود میباشد ]َ.[
َ- روش تحقیق
پس از شناسایی ریسکها با استفاده از بررسی ادبیات موضوع، با هدف ارزیابی، رتبه بندی و گروه بندی ریسکها با درنظر گرفتن شرایط
ایران یک سری پرسشنامه طراحی شد. در این مقاله روش میانگین گیری ساده برای ارزیابی ریسکها به کار گرفته شد و پس از آن با
استفاده از تحلیل عاملی ریسکهای مهم ارزیابی شده دسته بندی شدند.
ُ- شناسایی ریسکها
در ابتدا با مطالعه تحقیقات انجام شده در زمینه PPP تمامی ریسکهای احتمالی این قراردادها شناسایی شد. در ادامه با هدف اطمینان از
صحت ریسکهای شناسایی شده برای پروژههای حمل و نقل PPP در ایران، پنلی شامل ُ تن از متخصصین پروژههای PPP تشکیل شد. پس از انجام مصاحبهها، لیست ریسکها تکمیل و نهایی گردید. متخصصین مصاحبه شده در این مرحله بیش از ٌِ سال سابقه در صنعت ساخت داشتند و به صورت مستقیم حداقل در ٍ پروژه PPP مشارکت داشتند. در نهایت در این مرحله َِ ریسک برای قراردادهای PPP شناسایی گردید.
ِ- طراحی پرسشنامه
در پرسش نامه طراحی شده، َِ ریسک شناسایی شده برای پروژه های HSR در کشورهای در حال توسعه با استفاده از لیکرت ِ نقطه (ٌ= با اهمیت کم، ِ= بسیار پر اهمیت) مورد ارزیابی قرار گرفت.
این پرسش نامهها بصورت مصاحبه بسته تکمیل شد. بدین ترتیب که در زمان پاسخ گویی به پرسش نامه یکی از محققین حضور داشته و توضیحات لازم برای هر سوالات ارائه شده است. هدف از این کار علاوه بر اطمینان از فهم کامل سوالات و اطمینان از صحت پرسش نامه، آشنایی به فضای پروژههای PPP انجام شده در ایران نیز بود. در نهایت ُُ پرسش نامه در این مرحله تکمیل گردید.
پرسش شوندگان از بخشهای مختلف پیمانکار و کارفرما و مشاور انتخاب شدند و همگی حداقل ْ سال تجربه در صنعت ساخت داشتند
و حداقل در یک پروژهی PPP/BOT در ایران همکاری کرده بودند و با مفاهیم اولیه PPP و HSR آشنایی کامل داشتند. مجموعه پاسخ
دهندگان این پرسش نامه نمایندگان بخش خصوصی و دولت در پروژههای مختلف PPP را در بر میگرفت. در شکل ٌ نسبت افراد پاسخ
دهنده از هر بخش مشخص شده است. سابقه کاری افراد پاسخ دهنده حداقل ْ سال میباشد. در شکل ٌ نحوه توزیع سابقه کاری آنها در صنعت ساخت ارائه شده است.
سال ايل، شماره 1، زمستان 1393 َ
وشریه علمی - پژيهشی مهىدسی سازه ي ساخت اوجمه مهىدسی سازه ایران
شکل ٌ: اطلاعات مربوط به تجربه پاسخ دهندگان
ّ- تحلیل تطابق کندل
در این تحقیق تمام پرسش شوندگان در یک گروه قرار گرفتهاند. با هدف اندازهگیری میزان توافق نظر میان پاسخ دهندگان درباره رتبه
ریسکهای شناسایی شده با توجه به اهمیت متوسط آنها، از تحلیل مطابقت کندل استفاده شد . اگر ضریب تطابق کندل (W) از لحاظ
آماری بزرگ باشد، نشان دهنده توافق نظر درباره رتبه بندی متغیرهای میان پاسخ دهندگان خواهد بود . مقدار w با استفاده از رابطه ٌ محاسبه میگردد ]ٌّ:[
(ٌ)
در این رابطه =W ضریب تطابق کندل، =n تعداد متغیرها (ریسکها)، =Ri رتبه مربوط به متغیرi ، =R مقدار متوسط متغیرهای Ri ، =p تعداد
پاسخ دهندگان میباشد. با توجه به رابطه سایگل و کاستالان (ٌََُ)، مقدار W از لحاظ آماری زمانی اعتبار دارد که تعداد متغیرها از ْ کمتر باشد. اگر تعداد متغیرها بیش از ْ باشد میبایست مقدار chi-square محاسبه گردد. مقدار بحرانی chi-square با توجه به جداول مربوط به توزیع chi-square محاسبه میگردد. این جداول به صورت کامل در مقاله سایگل و کاستالان(ٌََُ) قابل دسترسی است ]ٌّ.[
ْ- ارزیابی ریسک
ریسکهای پروژههای PPP-HSR با استفاده از متوسط گیری امتیازات رتبه بندی شدند . اهمیت بدست آمده از هر پاسخ دهنده، به عنوان امتیاز آن ریسک در نظر گرفته شد و در ادامه با استفاده از متوسط این امتیازات رتبه هر ریسک بدست آم د . ریسکهایی که مقادیر نرمال
آنها از ِ؟ً بیشتر بودند به عنوان ریسک های بحرانی تعریف شدند . پس از آن با مطالعه پروژه های ساخته شده و در حال ساخت PPP-HSR و همچنین پروژههای PPP ساخته شده در ایران، صحت ریسکهای بحرانی و همچنین تواتر وقوع آنها بررسی گردید.
َ- تحلیل عاملی
در تحلیل عاملی فرض می شود که گروه بندی متغیرها می تواند در توضیح پدیده های پیچیده به کار گرفته شود . به طور کلی در تحلیل
عاملی مدلی که برای متغیر iام نوشته میشود مطابق رابطه ٍ میباشد:
(ٍ) Xi = Ai1F1 + Ai2F2 + ::: + AikFk+ Ui
سال ايل، شماره 1، زمستان 1393 ُ
وشریه علمی - پژيهشی مهىدسی سازه ي ساخت اوجمه مهىدسی سازه ایران
در این رابطه، =F گروههای متداول یا شناسایی شده، =U گروه ویژه و =Ai ضریب به ترکیب کننده k گروه میباشد. علاوه بر آن، رابطه
کلی برای محاسبه گروه J ام مطابق رابطهَ میباشد.
(َ) Fj= = Wj1X1 + Wj2X2 + ::: + WjpXp
در این رابطه =W ضریب امتیاز گروه و =P تعداد متغیرها میباشد. در این مقاله با هدف شناسایی گروه های اصلی ریسکهای پروژههای
PPP-HSR در ایران، ابزار تحلیل عاملی به کار گرفته شده است.
تعداد مناسب گروههای اصلی با توجه به واریانس کلی تحلیل شده در آزمون تحلیل عاملی تعیین می گردد. واریانس کل، مجموع واریانس
تحلیل شده تک تک گروهها است. در این تحقیق از PCA1 برای شناسایی گروهها استفاده شد. دلیل به کارگیری PCA سادگی این عملگر
و همچنین ظرفیت بالای آن در کاهش داده ها هنگام استخراج گروه ها میباشد. برای دستیابی به گروه های اصلی با توانایی تفسیر بالاتر،
گروههای استخراج شده با استفاده از روابط Varimax چرخانده شدند.
پیش از بکاربردن آزمون تحلیل عاملی می بایست از کیفیت داده های ورودی اطمینان حاصل شود. برای اطمینان از کفایت و کیفیت داده ها در آزمون تحلیل عاملی از تست های (Kaiser- Meyer-Olkin) KMO و (Barlett's Test of Sphericity) Barlett استفاده میگردد. مقادیر آزمون KMO در بازه ً تا ٌ متغیر است. نتیجه این آزمون هر چه به مقدار ٌ نزدیک باشد، نشان دهنده وجود الگوهای ارتباطی فشرده میان متغیرها بوده و می توان اطمینان داشت که گروه های بدست آمده از تحلیل عاملی جدا از هم و قابل اطمینان هستند . تنها زمانی آزمون تحلیل عاملی قابل انجام است که مقدار KMO داده از مقدار ِ/ً بیشتر باشد ]ًٌ.[
برای اطمینان از صح ت نتایج تحلیل عاملی می بایست وجود وابستگی میان داده ها بررسی گردد . در آزمون Barlett فرض میگردد که ماتریس وابستگیها یکتاست که نشانه دهنده عدم وجود ارتباط میان متغیرها خواهد بود. تنها زمانی نتایج تحلیل عاملی دارای اعتبار خواهد بود که این فرض آماری رد شود ]ًٌ.[
ُ- نتایج و بحث
نتایج حاصل از بکارگیری روش تحقیق مطرح شده در ادامه آورده شده است.
ُ-ٌ- شناسایی ریسکها
در این مقاله با هدف شناسایی ریسکهای پروژههای PPP مقالات و گزارشات موجود در زمینه ریسکهای PPP بصورت گسترده بررسی
گردید. نتایج ریسکهای شناسایی شده و تواتر بکارگیری آنها در مقالات مختلف در جدولٌ آورده شده است.
1- principal components analysis
سال ايل، شماره 1، زمستان 1393 ًٌ
وشریه علمی - پژيهشی مهىدسی سازه ي ساخت اوجمه مهىدسی سازه ایران
جدول شمارهٌ: لیست ریسکهای ذکر شده در تحقیقات مشابه و تواتر آنها
ریسکهای شناسایی شده
R1.تغییر مشخصات طرح
R2 .عدم دسترسی به ماشین الات و نیروی متخصص
R3.افزایش زمان و هزینه بدلیل پیچیدگی پروژه
R4.بهره برداری و نگهداری نامناسب
R5.عدم رعایت حق امتیاز از سوی دولت (اجرا و یا واگذاری پروژه مشابه توسط دولت که اهداف پروژه را تحت تاثیر قرار میدهد)
R6.تخمین نامناسب تقاضا(حجم ترافیک ونرخ عوارض)
R7.افزایش هزینه و زمان و ادعاها بدلیل مبهم بودن قرارداد
R8. تخمین نادرست مدت قرارداد ساخت و بهره برداری توسط بخش خصوصی
R9.غ ری رقابتی شدن مناقصه
R10. اخلال در پروژه به دلیل تاثیرات فرهنگی و اجتماعی
R11. ایجاد مشکلات زیست محیطی
R12.فورس ماجور
R13. قطع حمایت از پروژه توسط دولت (شامل حمایت سیاسی و ...)
R14. افزایش هزینه و زمان بدلیل فقدان امکانات زیرساختی مانند اب و برق و سوخت
R15. ملی کردن یا لغو امتیاز
R16. دخالت دولت در مرحله اجرا وبهرهبرداری
R17. عدم اجرای تعهدات توسط دولت( اعم از مسائل مالیو غیر مالی)
R18. تغییر نرخ بهره و تورم
R19. نوسان نرخ ارز
R20. افزایش مالیات
R21. تغییر و یا ابهام در قوانین و مقررات
R22. نواقص قانونی ویاعدم اجرای قوانین
R23. تاخیر و یا عدم تملک اراضی و آزاد سازی مسیر
R24. عدم انجام پروژه بدلیل عدم اعتبار و توانایی پیمانکاران بخش خصوصی
R25. اجرا و بهره برداری نامناسب بدلیل ضعیف بودن شرکت انجام پروژه
R26. عدم و یا تاخیر در اجرای تعهدات مالی سرمایه گذاران
[7]lewis(2002)Grimseyand (2003) [17]Thomasetal.
*
*
* *
*
* *
*
*
* *
*
*
*
*
[11] (2005).aletLi
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
[18] (2007)Medda
*
*
*
*
*
*
(2007) [19]loosemoreNgand al.(2007) [9]×Zouet
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
* *
* *
* *
*
* *
*
*
(2010) [20]Keetal. (2010) [10]xuetal. (2012) [21]Hwangetal.
* * *
*
* * *
* * *
*
* * *
*
* *
* *
* *
* * *
* * *
* *
*
*
* * *
* *
*
* *
* * *
* *
* * *
* * *
* * *
* * *
*
* *
*
* *
پس از شناسایی ریسکها با مطالعه مقالات PPP، مصاحبهای با متخصصین ایرانی در زمینه PPP انجام شد. در این مرحله علاوه بر تایید
ریسکهای شناسایی شده در مرحله قبل، نه ریسک مربوط به شرایط کشورهای در حال توسعه نیزبه لیست اضافه گردید . این ریسکهای اضافه شده در جدول ٍ ارائه شدهاند.
