تحقیق در مورد خدمات اطلاع رسانی کشاورزی برای کشورهای جهان سوم - مشکلات ، توسعه و دور نماها

بخشی از مقاله

خدمات اطلاع رساني كشاورزي براي كشورهاي جهان سوم- مشكلات، توسعه و دور نماها

در اين مقاله نقشي را كه خدمات بين المللي اطلاع رساني كشاورزي مي تواند در فرآيند توسعه ايفا نمايد، نشان داده مي شود. رئوس مهمترين مشكلاتي كه كاركنان خدمات اطلاع رساني در كشورهاي در حال توسعه با آن رو به رو هستند، بيان مي گردد. سپس از چگونگي سازمان دادن بهترين خدمات اطلاعاتي براي استفاده كنندگان در كشورهاي جهان سوم بحث مي شود.

كشاورزي در توسعه اقتصادي و اجتماعي بيشتر كشورهاي جهان سوم نقش تعيين كننده اي دارد، و علي رغم تلاش برخي از كشورها در سرعت بخشيدن به فرآيند صنعتي شدن، واضح است كه بطور كلي بايد به توسعه كشاورزي اولويت داده شود. اگر چه بخش كشاورزي سهم عمده اي (سي ـ چهل درصد) در توليد ناخالص ملي بسياري از كشورهاي در حال توسعه دارد، مع هذا، اهميت آن بيشتر بعنوان يك منبع اشتغال مطرح است، زيرا در كشورهاي در حال توسعه ميانگين جمعيت روستايي بيش از 66 درصد كل جمعيت برآورد گرديده است و در بسياري از اين كشورها، بخش كشاورزي موجبات اشتغال پنجاه تا هفتاد و پنج درصد كل نيروي كار را فراهم مي آورد.

در بسياري از كشورهاي در حال توسعه، تفاوت چشمگيري بين مزارع توسعه يافته و بخش مزارع كشاورزان خرده پا كه اغلب براي امرار معاش خود كار مي كنند، مشاهده مي شود. كشتزارهاي توسعه يافته در سايه پشتوانه مالي و مديريت حرفه اي، خيلي زود شيوه هاي نوين را پذيرا مي شوند و عموما" در هر واحد سطح از يك گياه مشابه، محصولي بهتر از كشاورزان خرده پا بعمل مي آورند. صفت مشخصه كشاورزان خرده پا كه اغلب در حد معيشت سالانه خود كشت مي كنند، كوچك بودن قطعات زمين و پائين بودن سطح توليد آنهاست. گرچه در سالهاي اخير با معرفي انواع محصولات بهتر ميزان محصول افزايش يافته است،

اما كشاورزان خرده پا بعلت عدم سهولت دسترسي فوري به اعتبارات كشاورزي، تكنولوژي جديد و تسهيلات ديگر هنوز هم روي قطعه هاي كوچك زمين خود يا زميني كه از مالكان بزرگ اجاره كرده اند، فقط گذران زندگي مي كنند. سياست اصلاحات ارضي در بسياري از كشورها بر آنست كه توزيع عادلانه تر زمين را به مرحله اجرا در آورد تا به اين ترتيب فرصتهاي بيشتري براي كشاورزان خرده پا فراهم آيد. اين سياستها غالباً با برنامه هايي همراه هستند، تا موجبات دسترسي به اعتبارات مالي و تكنولوژي نوين را فراهم آورند.

گردآوري، آماده سازي و اشاعه اطلاعات، يك بخش اساسي از فرآيند توسعه بشمار مي آيد. انواع مختلف اطلاعات، مورد نياز انواع مختلف استفاده كنندگان است. اداره كنندگان حكومت، مسئولان بانكهاي توسعه، مديران مزارع و كارخانه ها، كاركنان ترويج و تعليم، دانشگاهيان، دانشمندان، مشاوران توسعه و آخر از همه ـ ولي نه كمتر از همه ـ خود كشاورزان، نياز به اطلاعات صحيح و بموقع دارند، تا بتوانند تصميمات درست اتخاذ نمايند.

در اين گزارش، كوشش كرده ام تا نقشي را كه خدمات بين المللي اطلاع رساني كشاورزي مي تواند در جريان رشد ايفا نمايد، نشان دهم. نخست رئوس مهمترين مشكلاتي را كه كاركنان خدمات اطلاع رساني در كشورهاي در حال توسعه با آن مواجه اند، بر مي شمارم و سپس درباره راههاي مقابله با اين مشكلات و اينكه چگونه مي توان بهترين خدمات اطلاع رساني را براي استفاده كنندگان كشورهاي جهان سوم سازمان داد، بحث مي كنم.

مشكلات خدمات اطلاع رساني در كشورهاي در حال توسعه:

آغاز فعاليت و يا گسترش خدمات اطلاع رساني در كشورهاي در حال توسعه با مشكلات متعددي مواجه است، كه مي توان مهمترين آنها را بشرح زير مشخص كرد:
1- كاركنان:
در حال حاضر بيشتر كشورهاي در حال توسعه با كمبود شديد كتابدار تربيت شده و دانشمندان علم اطلاع رساني رو به رو هستند. خوشبختانه اين مشكل توسط سازمانهاي بين المللي از جمله فدراسيون بين المللي دكومانتاسيون (FID) و يونسكو (UNESCO) تشخيص داده شده و آنها در برنامه هايشان اولويت را به كشورهايي مي دهند كه در اين مورد استحقاق بيشتري دارند. يك مشكل اساسي در بسياري موارد طرز تلقيهاست. مثلاً استفاده كنندگان غالباً، دانشمندان علم اطلاع رساني را با كارمندان تعليم نيافته كتابخانه اشتباه مي گيرند و اغلب اين تصور به مديريت هم تسري مي يابد تا جايي كه در كاهش شان و دستمزد آنان نيز منعكس مي شود. اين عوامل سبب مي گردد كه تازه واردين به سختي جذب اين حرفه شوند.

2- ارتباطات
حتي در كشورهاي صنعتي كه خدمات اطلاع رساني كشاورزي توسط ايستگاههاي كوچك و متعدد تحقيقاتي، مراكز آموزشي و نظاير آن انجام مي گيرد، بعلت پراكندگي در سراسر كشور، اغلب از مراكز جمعيت و منابع كتابخانه ملي دورند. در كشورهاي در حال توسعه، اين مشكل به لحاظ كمي خطوط تلفن، خدمات پستي، ناكافي بودن جاده ها و خطوط راه آهن، شدت بيشتري پيدا مي كند. اين فاصله ها نه فقط خدمات پستي و ساير ارتباطات را به تاخير مي اندازد، بلكه موجب كاهش ارتباط اين قبيل مراكز با يكديگر مي شود و براي كاركنان جوان و تازه آموزش ديده خدمات اطلاع رساني نيز كه مستعد بهره گيري از تمام توان خود هستند، دشواري بوجود مي آورد.

3- سازمان:
فقدان هماهنگي، توسعه تدريجي موسسات دولتي و تجديد سازمان مكرر در بسياري از كشورهاي در حال توسعه، موجب دوباره كاري كوششها و به هدر رفتن منابع مي شود. هماهنگي همه خدمات مورد بحث در تهيه اطلاعات، بنحوي كه در نظام ملي اطلاع رساني يونسكو (NATIS) [1]بعنوان الگوي قابل آزمايش طرحريزي شده است. وقتي كه اشاعه اطلاعات، وظيفه بسياري از وزارتخانه ها و موسسات مختلف است، فوق العاده مشكل بنظر مي رسد.
4- منابع:

علي رغم گسترش اخير كتابخانه ها در پاره اي از مناطق، بسياري از كشورهاي در حال توسعه از عدم سهولت دستيابي به بسياري از مهمترين كتابها و مجلات رنج مي برند. يك مجله خوب و سودمند فقط در يك يا دو كتابخانه نگهداري مي شود. لاواني [2] در بررسي ميزان دستيابي به مجله‌هاي كشاورزي گرمسيري موجود در كتابخانه هاي نيجريه، دريافت كه در مورد مجلات منتشر شده در آفريقا نسبت عناويني كه در كشور موجود نيستند به عناوين موجود، حتي خيلي بيشتر از همين نسبت در مورد مجلاتي است كه در كشورهاي صنعتي بچاپ رسيده اند و اين، نشاندهنده مشكلات سازماني و توزيع ناشرين آفريقايي است.

نكته مهم ديگري كه از مطالعات لاواني بدست آمد، مسئلة زبان بود. هشتاد درصد عنوانهاي اسپانيايي و پرتغالي در نيجريه در دسترس نبود، حال آنكه همه مجلات پرتغالي زبان از كشورهايي بودند (برزيل، موزامبيك، آنگولا) كه با شرايط زيستي نيجريه مشابهت زيادي داشتند. موقعيت برتر نشريات انگليسي زبان (هفتاد درصد در زمينه كشاورزي گرمسيري) و اهميت نسبي مواد به زبان فرانسه (ده درصد)، اسپانيايي (ده درصد) و پرتغالي (هفت درصد)، نشان مي دهد كه حجم زياد مواد اطلاعاتي به زبانهاي مزبور، براي بسياري از استفاده كنندگان در كشورهاي در حال توسعه كه معمولاً امكانات ترجمه نيز به آساني در دسترشان نيست، سدي ايجاد مي كند.

5- وضع مالي
محدوديتهاي شديد مالي در بيشتر كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتي كشورهاي در حال توسعه امري بديهي است. اين مشكلات در اثر مقررات كنترل ارز در بسياري از كشورهاي در حال توسعه و هزينه نسبتا" بالاي تهيه مجلات و كتابها و خدمات اطلاعاتي از كشورهاي صنعتي، شديدتر مي‌شود. متاسفانه بسياري از بخشهاي مديريت و تمامي سازمانهاي كمك دهنده به استثناي تعداد كمي از آنها از جمله مركز بين المللي تحقيقات توسعه (IDRC) بنظر نمي رسد كه كاملا" اهميت حياتي حمايت از خدمات اطلاعاتي را احساس كرده باشند. با اينهمه، نبايد تصور كرد كه اگر مسئله مالي حل شود، مسائل ديگر از اهميت چنداني برخوردار نخواهند بود، حتي در كشورهايي مثل عربستان سعودي كه در سالهاي اخير گامهاي بزرگي براي توسعه كتابخانه ها برداشته اند، هنوز هم مشكلات سازماني و محدوديتهاي نيروي انساني وجود دارد.

نقش خدمات بين المللي اطلاع رساني:
بنابراين، در مقابله با اين زمينه هاست كه ناچاريم نقش تهيه كنندگان بين المللي اطلاعات را بررسي كنيم. با وجودي كه معمولاً شدت اين مشكلات در همه كشورها يكسان نيست، مع هذا، همه آنها بايد توسط نظامهاي بين المللي كه مايلند به استفاده كنندگان در كشورهاي جهان سوم خدمات اطلاعاتي ارائه دهند، در نظر گرفته شوند.

همانطور كه ملاحظه شد، اطلاعات كشاورزي مورد نياز طبقات وسيعي از استفاده كنندگان، از مديران و مسئولان امور مالي گرفته تا محققين و كاركنان توسعه و ترويج است. معمولاً براي خدمات بين المللي اطلاع رساني مقدور نيست كه به اين گروهها، بويژه خود كشاورزان يعني، استفاده كنندگان نهايي از بيشترين اطلاعات كشاورزي، مستقيما" كمك كنند. بنابراين بواسطه هايي نياز خواهد بود كه مسئوليت تنظيم مجدد اطلاعات، در جهتي متناسب با نيازها و شرايط

محلي استفاده كنندگان را بعهده گيرند. در اين ميان نمي توان نقش مروجين يا مشاورين كشاورزي را در انتقال نتايج تجارت آزمايشگاهي و عملي به منافع محسوس (مثل افزايش بازدهي محصول و توسعه رفاه جمعيت روستايي) خيلي مهم شمرد؛ زيرا براي انتخاب اطلاعات مناسب و ارائه آن به طريق مناسب دانش محلي آنها از محيط زيست و مشكلات اجتماعي روستاييان ناچيز است. متاسفانه در مورد خدمات جاري اطلاع رساني كشاورزي، مطالعات اخير نشان داده است كه حتي در كشورهاي صنعتي خدمات موجود نيازهاي اطلاعاتي مروجين را بخوبي و بنحو رضايتبخش برطرف نمي كند.

در سالهاي اخير مراكز تخصصي اطلاع رساني كشاورزي بسياري در كشورهاي در حال توسعه ايجاد شده است. در اينجا منظور، هم دپارتمانهاي اطلاعاتي مراكز بين المللي است كه توسط گروه مشاوران تحقيقات بين المللي كشاورزي [3](CGIAR) تامين مالي مي شوند، و هم مراكز تحقيقاتي يا آموزشي كه توسط حكومتهاي ملي يا منطقه اي تاسيس مي يابند. اين مراكز اطلاع رساني هر يك فعاليت خود را در جهت محصول معيني (يا گروه كوچكي از محصولات) و يا در

جهت اولويتهاي خاص كشاورزي كشورشان و يا كشورهاي منطقه متمركز مي كنند. طبيعتا"، اين ويژه كاريها در تحقيقات يا فعاليتهاي ديگر كاركنان كشاورزي اين مراكز نيز منعكس مي شود. در نتيجه، اين مراكز مطلوب بوجود مي آيند تا بعنوان واسطه هاي دسترسي به نظامهاي بين المللي و گزينش، پردازش و تنظيم مجدد مواد براي اشاعه بين استفاده كنندگان خود عمل كنند. اين فرآيند تنها شامل خدمات معمول اشاعه اطلاعات گزيده (SDI) و خدمات تحقيقاتي گذشته نگر نخواهد بود؛ بلكه همچنين وظايف تهيه منظم مجموعه هاي تخصصي چكيده نامه ها و نمايه نامه ها ـ مانند آنچه كه بوسيله مركز اطلاع رساني كاساوا در مركز بين المللي كشاورزي گرمسيري [4](CIAT) كلمبيا و بانك اطلاعاتي كشاورزي آسيا [5](AIBA) در فيليپين انجام مي گيرد ـ را نيز در بر مي گيرد. تهيه خبر نامه

ها، آگاهي نامه ها، تنظيم ترجمه ها و توزيع روزآمد بررسيها در مورد موضوعهاي معين براي مروجان، نيز مي تواند وظايف مفيد و بسيار مناسب اين مراكز تخصصي باشد.
بديهي است كه مراكز مزبور براي انجام موثر اين نقش واسطه گرانه، نياز به هماهنگي و زيربناي ارتباطاتي مناسب دارند. ايجاد شبكه هاي اطلاع رساني ملي، منطقه اي و بين المللي براي موفقيت آنها در عمل ضروري است. براي ايجاد چنين فضايي لازم است كه روح همكاري ثمر بخشي بين كشورهاي در حال توسعه و كشورهاي صنعتي بوجود آيد. مع هذا، همواره بايد بخاطر داشت كه توسعه نظام بايد متناسب با نيازهاي استفاده كنندگان و شرايط حاكم بر كشوري باشد كه مي خواهد از آن نظام استفاده كند. در برخي از كشورهاي در حال توسعه نظامهاي كامپيوتري موفقي ايجاد شده است؛ اما از كامپيوتر نبايد صرفاً بخاطر خود كامپيوتر استفاده كرد. بيشتر طرحهاي بزرگ در مورد شبكه هاي همبسته، و حتي گاهي طرحهاي پياده شده، بدون انجام مطالعات اوليه بر اساس علم اطلاع رساني ـ براي شناخت استفاده كنندگان، نياز آنها و توانايي نظام در تهيه پاسخهاي مناسب ـ صورت گرفته ي است. حال آنكه في المثل، توسعه نظامهاي ساده مبتني بر تهيه فتوكپي از فهرست مندرجات (مانند خدمات ادبي آفريقاي شرقي [6] و فهرست CIAT در علوم كشاورزي) براي استفاده كنندگان فوق العاده

مناسب و موثرتر است از تمركز مساعي حول يك شبكه خودكار نسنجيده و پرخرج كه اگر مآلا" به كار هم بيفتد، امكان ندارد آنچه را كه استفاده كننده ـ آنهم به شكل دلخواه ـ مي خواهد، به او بدهد. در هر حال، در بسياري از كشورهاي در حال توسعه كمك هاي فني و خدماتي براي حمايت از چنين نظامهاي مشكل و پيچيده اي فراهم نيست. بنابراين بايد ديد كه مراكز تخصصي به چه نوع خدمات بين المللي نياز دارند. چنين بنظر مي رسد كه دريافت چكيده ها و نمايه هاي چاپي، و همچنين بستگي به امكانات موجود، تهيه نوارهاي مغناطيسي ترجمه شده از بانكهاي داده ها مناسبت بيشتري با نيازهاي اين مراكز داشته باشد.

البته اين خدمات بستگي به موضوع مورد علاقه مركز، استفاده كنندگان عمده و زبان انتخابي مجموعه آنها دارد. در ميان بسياري از مراكز اطلاع رساني كشاورزي تنها يكي از آنها با ارائه فهرست جامعي از منابع جهانشمول كشاورزي، به همه گروههاي استفاده كننده خدمت مي كند و آن نظام اگريس (نظام بين المللي اطلاع رساني براي علوم و فنون كشاورزي) [7] سازمان خواروبار كشاورزي است. خدمات ساير نظامها بيشتر هدفهاي محدودي دارند. برخي از آنها ممكن است خدمات جهاني اطلاع رساني كشاورزي كه مواد مهم علمي را در بر مي گيرد، ارائه دهند، مانند دفتر كشاورزي كشورهاي مشترك المنافع [8](CAB) و چكيده نامه كشاورزي گرمسيري

[9](ATA) كه منتخبي است از مواد سودمند عملي براي كاركنان توسعه و ترويج كشاورزي در مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري. بنابراين خدمات آنها بسيار متفاوت و شامل انواع موادي مي گردد كه موضوع فعاليت آنها را تشكيل مي دهد. ATA تمايل خاصي به اطلاعات كاربردي در سطح محلي دارد كه بيشتر بصورت دستورالعمل است، بهمين دليل اين بررسيها مي تواند در امر توسعه و ترويج مفيد باشد. در حالي كه CAB صرفاً به استخراج اطلاعات از نوشته هاي مجلات

اصلي براي استفاده كاركنان توسعه و ترويج نمي پردازد، بلكه اطلاعاتي را شامل مي شود كه جاي ديگر منتشر نمي شوند. بررسي تطبيقي كه بين CAB و AGRICOLA، بانك داده هاي كتابخانه ملي كشاورزي آمريكا [10] بعمل آمده، نشان مي دهد كه معمولاً مطالب AGRICOLA نسبت به CAB عملي تر و وسيعتر است. به اين ترتيب، حتي اگر چه اين بانكهاي داده ها همه شامل مواد كشاورزي عمومي در رابطه با كشورهاي در حال توسعه است؛ ولي با اين وجود اشتراك بين آنها خيلي قابل ملاحظه نيست.

اگر مراكز تخصصي مايل باشند كه علاوه بر كشاورزي عمومي منابع ديگري هم در اختيار داشته باشند، لازم است كه از بانكهاي داده هاي مناسب ديگر نيز استفاده كنند: از جمله BIOSIS [11] كه از جنبه‌هاي بيوشيمي و فيزيولوژي محصول شناسي بسيار مفيد است و چكيده نامه شيمي [12] كه شامل مواد ارزشمندي براي تكنولوژي كود، خاكشناسي و آفت كشي است و همچنين چكيده تكنولوژي و علوم غذايي (FSTA) [13] كه طبيعتا" براي زمينه كار اين قبيل مراكز تخصصي منبع ارزشمندي است.

اكنون بايد ديد كه سازمانهاي بزرگ بين المللي چه نوع توليدات و يا خدمات ديگري را مي توانند براي كمك به مراكز تخصصي يا ساير واسطه هايي كه وظيفه آنها اشاعه اطلاعات براي استفاده كنندگان است، تدارك ببينند. همانطور كه ملاحظه شد در بسياري از موارد نظامهاي بين المللي خدمات خود را با پوشش موضوعي وسيعي ارائه مي دهند، در حالي كه بعضي از مراكز ملي يا منطقه اي ممكن است احساس كنند كه قابل دسترس ساختن تمام اين اطلاعات لازم است، ساير مراكز كوچكتر و تخصصي تر، در يك شبكه ملي، ممكن است اكثر مواد موجود در چنان مجموعه جامعي را كم ارزش تشخيص دهند. بنابراين در بسياري از موارد، خود تهيه كنندگان مايل به تنظيم مجدد توليداتشان براي خدمت به گروههاي كوچكتر استفاده كننده، خواهند بود. يك روش آنست كه بانك داده ها را به آگاهي نامه‌هاي متعدد و جداگانه تقسيم كرد. البته CAB چكيده نامه هاي خود را به اين طريق آغاز كرد و تركيب آنها بصورت يك بانك داده هاي خيلي بزرگ كشاورزي عمومي، تنها در نتيجه فرآيند توليد كامپيوتري فراهم آمد كه در اوايل دهة 1970 معمول گرديد. بعلاوه، كامپيوتري شدن بانك داده هاي CAB موجب انتشار مجلات دوباره تنظيم شده جديد شامل چكيده هاي منتخب از كل بانك داده ها (از جمله چكيده هاي آبياري و زهكشي) [14] شد. بهمين ترتيب مجلات تخصصي دوباره تنظيم شده را مي توان از طريق همكاري با ديگر تهيه كنندگان فراهم نمود. (براي مثال CAB چكيده نامه ذرت خوشه اي و ارزن [15] را با همكاري ATA و FSTA و موسسه محصولات گرمسيري در لندن [16]، منتشر مي كند).
بسياري از تهيه كنندگان، خدمات اشاعه اطلاعات گزيده (SDI) را پيشنهاد مي كنند. اين هم روش ديگري است كه ممكن است بانك داده ها را بخشهاي كوچكتر و در ارتباط بيشتر با نيازهاي يك مركز تخصصي تجزيه نمايد. طبيعتا" خدمات SDI ممكن است فوق العاده اختصاصي باشد و متناسب نياز فرد تدارك ديده شود (و به اين ترتيب نقش واسطه گري مركز تخصصي كنار گذاشته شود)، ولي همچنين ممكن است كه اين خدمات، كلي تر و مطابق با فعاليتهاي عمده يك مركز تخصصي باشد. تهيه كتابشناسيها و فهرست خواندنيها كه هر يك بر اساس درخواست معيني تاليف شده باشند و يا بصورت يك سلسله انتشارات توسط تهيه كنندگان عمده منتشر شوند، مي تواند براي مراكز تخصصي فوق العاده مفيد باشد.
بيشتر خدمات بين المللي اكنون قادرند كه از بانك داده هاي خود تحريرهاي ماشينخوان روي نوارهاي مغناطيسي تهيه كنند. مشكلي كه ممكن است در اينجا بوجود آيد اينست كه تهيه كننده مي تواند هر شرايطي را كه مناسب مي بيند در تنظيم قرارداد اعمال نمايد و اين در بعضي موارد ممكن است فوق العاده پيچيده باشد. محدوديتها و هزينه زياد استفاده از نوار براي خدمات SDI، بويژه براي مراكز تخصصي ممكن است مشكل باشد. البته با توجه به وضع تهيه كنندگان نوار بايد گفت كه برخي از تهيه كنندگان محدوديتهايي را اعمال مي كنند كه بنظر مي رسد فقط مانع جريان آزاد اطلاعات به استفاده كننده مي گردد، حتي در پاره اي از موارد ممكن است براي خود تهيه كننده نيز مقرون بصرفه نباشد.
نقش آگاهي رساني خدمات بين المللي چه بوسيله مجلات، آگاهي نامه هاي تخصصي، خدمات اشاعه اطلاعات گزيده، كتابشناسيها و چه بوسيله نوارهاي مغناطيسي، بسيار خوب است، اما آنچه واقعا" استفاده كننده مي خواهد، اطلاعات است ـ غالباً يك مرجع كتابشناختي به تنهايي كفايت نمي‌كند. تهيه كننده بانك داده ها به دو طريق زير مي تواند كمك كند:
(1) از طريق درج چكيده هاي تمام نما در نشرياتش؛ و
(2) از طريق واسپاري مدرك يا ارائه خدمات فتوكپي.