بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به اینکه کلیه دستورالعمل های مرتبط با سلسله مراتب عرصه ها یک هدف مشترک را دنبال می کنند؛ در واقع آن ها چهارچوبهای کالبدی خانه و فضای زندگی را به گونه ای بازسازی می کند که ساکنان قادر باشند محیط اطراف خانه هایشان را کنترل کنند. بنابراین برای حفظ زندگی خصوصی و مزایای راستین زندگی جمعی، خانه باید واجد عرصه های گوناگون باشد و حد هر عرصه بالاتر از عرصه دیگر باشد و در آن عرصه ها به خوبی روشن و مصرح باشند.
چنین کالبدی برای تمام درجات گوناگون زندگی خصوصی و تمام درجات زندگی جمعی - از خصوصی ترین تا عمومی ترین آن ها - عرصه های خاص به وجود می آورد. وقتی که محیط سکونت انسانی که روز به روز بیشتر رو به شهرها می نهد از چنین نظامی برخوردار شد، شاید بتوانیم توازنی پرثمر بین زندگی خصوصی و زندگی جمعی برقرار سازیم. لذا این پژوهش که به روش کیفی، مبتنی بر توصیف، ارزیابی و تحلیل داده ها صورت گرفته، با نگاهی بر لایه های درون زای فضاهای بینابینی به بررسی و قیاس بین سلسله مراتب فضاها در مسکن معاصر و سنتی پرداخته و با مقایسه ای تطبیقی بین آنها به ارائه راه حل می پردازد.
.1مقدمه
حفظ حریم خصوصی1 خانواده عملکرد اصلی خانه های سنتی بوده است. خانه های حیاط مرکزی به طور سنتی درجه های متنوعی از حریم و قلمرو را به نمایش می گذارد ... ، در حالی که در عصر حاضر، حریم خصوصی قربانی عوامل اقتصادی و اجتماعی شده است. اولویت برای استقرار فضاهایی که حریم خصوصی را حفظ کند به تدریج تقلیل یافته است. آثار و نتایج آن گونه روابط فضایی اکنون از دست رفته است.
زندگی همچنان که در درون دیوارهای خانه مسکونی جریان داشت به کفایت به مسئله امنیت نیز پاسخ می گفت. امروزه با حذف قسمتی از دیوار حیاط یا حذف تمامی آن در برخی از واحدهای مسکونی، از میزان امنیت و حفاظت به طور مشخصی کاسته شده است. در ابتدا مروری بر عرصه بندی و سلسله مراتب فضایی در خانه قدیم ایران رهیافتی برای رسیدن به مفاهیم عرصه ها و سلسله مراتب2 فضایی می پردازیم. سازماندهی فضایی خانه سنتی گرامی داشت حضور انسان در شهر و بنا توسط معماری ایران بر اساس رعایت سه معیار صورت می گرفت:
اول: رابطه متقابل انسان با فضا؛
دوم: رابطه متقابل انسان با انسان ها در فضا؛
سوم: رابطه متقابل انسان و انسان ها در فضا با طبیعت.
در معیار اول، فضا به عنوان مصالح اصلی معماری است و تحقق آن مستلزم شبکه ای و سه بعدی بودن سازمان فضایی خانه می باشد. فضا بر اساس شیوه های تعریف، ترکیب و تمایز، قابلیت بسط، تداوم و تسلسل را یافته و برای انواع حضور از فرد تا جماعت، از کمیت و کیفیت متناسب برخوردار بوده است. در معیار دوم، فضای سازمان یافته در خانه های سنتی حدود حضور انسان / انسان ها را رعایت کرده و قلمرو های فردی و جمعی را در نظر گرفته و حالات گذار از بیرون به درون را بر حسب بخش های متمایز فضایی - سکانس ها - شکل داده و طیف گسترده ای از فضا های عمومی، نیمه عمومی3، نیمه خصوصی4 و خصوصی را برای حضور فرد، بودن با دیگری، با دیگران و با همگان که در واقع موضوع اصلی این نوشتار می باشد، ارائه می کند.
از دستاورد های مهم به کار گیری این معیار در سازمان فضایی خانه، حریم - عرصه - است که در لایه های بینابینی - عرصه ها - جزء فضا ها انعکاس یافته. خانه ایرانی را به یکباره نمی توان مشاهده کرد، فضا های سازمان یافته در این خانه ها در یک تصویر قابل رؤیت نیستند. می بایست حتماً به خانه وارد شد، در درون آن چرخید و به طور متوالی به فضا های مختلف و متنوع آن دسترسی پیدا کرد. قلمرو5 خانه ایرانی از بیرون خانه شروع می شود: عرصه عمومی به تدریج به عرصه خصوصی تبدیل می شود . - Hajighasemi, 1991 -
.2شیوه های توانمند سازی فضا
.1,2تعریف فضا
خانه های سنتی: سه گونه فضای متمایز - باز، بسته و پوشیده - در ترکیب با هم با درجه های معلومی از پوشیدگی، اندازه و محل استقرار در سازمان فضایی خانه حضور دارند. به موازات حضور تعریف شده انواع فضا های باز، بسته و پوشیده جایی برای فضاهای رها شده در سازمان فضایی خانه باقی نمی ماند. فضا های همجوار در تعریف یکدیگر مشارکت می کنند به نحوی که هرگونه فضا را گونه دیگر در بر می گیرد.
فضا های باز را فضا های پوشیده و بسته، پیرامون می گیرند، فضا های پوشیده را فضا های باز و بسته. فضا های بسته را فضا های باز و پوشیده در بر می گیرند . خانه های معاصر : عناصر تشکیل دهنده فضا یعنی سقف، کف و دیوار بدون برخورداری از مضمون و حالت در قلمرو فرم به سطح تبدیل شده اند. با تبدیل عناصر تشکیل دهنده فضا - دیوار، سقف و کف - به سطح، درجه توانمندی جزء فضاها به شدت کاهش یافته است.
به موازات حذف فضاهای پوشیده از انواع گونه های باز، بسته و پوشیده، تقلیل فضای باز از حیاط قابل استفاده به محل توقف اتومبیل صورت گرفته است. دیوارها در تعریف حیاط جلوی خانه های معاصر تنها نقش مرز مالکیتی دارند و با عدم رعایت تناسبات و ناهمخوانی میان دیوارها و جبهه ساختمان، تعریف فضا به صورت ناقص صورت گرفته است. بدنه6 خانه در تعریف معبر نقشی ایفا نمی کند - حائری، . - 1388 تصویر شماره - : - 1 بنیادهای مفهومی طراحی بنا واجزای آنها در معماری ایران منبع : - حائری،1388
.2,2 سازمان دهی فضایی شبکه سه بعدی
خانه های سنتی: در درون شبکه فضایی شهر - مقیاس کلان - ، بنا ها و خانه های سنتی بر اساس حضور در یک شبکه سه بعدی - مقیاس خرد - ، شامل محور زمین، محور زیر زمین - طولی و عرضی - و محور آسمان - ارتفاعی - سازمان یافته اند. حضور آگاهانه افراد بر برقراری تعاملات اجتماعی بر حسب قلمرو های عمومی و خصوصی، شیوه زندگی در درون شبکه فضایی سه بعدی، فضا های مرکزی و لایه های پیرامون آن را می سازند.
خانه های معاصر: بنای خانه ها و مجتمع های مسکونی، دو بعدی و به صورت نقشه طبقات تصور و تصویر و ساخت می شوند. فضاهای پوشیده، از سازمان فضایی شهر و بناها حذف شده اند. فضای باز و بسته بدون مفصل بندی به صورت متوالی قرار گرفته و در تعریف سایر جزء فضاها نقش ندارند - حائری، . - 120 :1388
.3,2گونه های فضایی
خانه های سنتی: جلوه های گوناگون فضاهای باز در ابعاد، جایگاهشان در سازمان فضایی و مضمون ها و حالت های مختلف وجود دارد. طراحی بدنه های فضاهای باز به شیوه ای است که انواع حیاط همانند اتاق های بی سقف و سایر فضاهای باز با سه بدنه، حس در بر گرفتگی را ایجاد می کنند. حیاط به عنوان اصلی ترین فضای باز، همزیستی با طبیعت را نمایندگی می کند که به عبارتی دیگر عرصه ای جهت برقراری تعاملات اجتماعی فراهم می کند. مجموعه فعالیت های زندگی درون اتاق ها را می توان به حیاط منتقل نمود. بام، فضای باز مورد استفاده خانواده در بالاترین سطح خانه می باشد که مورد استفاده جهت دیدار همسایگان و اهل محل قرار می گیرد و می توان مسافت یک محله را بر روی بام طی کرد.
خانه های معاصر : از انواع فضاهای باز، تنها حیاط در خانه های معاصر با دامنه محدود استفاده باقی مانده است. حیاط خانه های معاصر به دلیل اشراف و ساخته شدن بدون معیار بدنه های فضایی تعریف شده نیست. بیشتر حیاط های معاصر به مسیر عبور اتومبیل با توقف آن تبدیل شده است با حذف و تقلیل نمایندگان طبیعت در حیاط، این فضا مشارکتی در تلطیف هوا، و ایجاد چشم انداز برای ساکنان ندارد - kheiabadi, . - 2000
خانه های سنتی: وجدان عمومی جامعه برخوردار از ادراک فضایی، ارزش بیشتری برای فضاهای بسته نسبت به فضاهای باز و پوشیده قائل نیست. هم در شهر - مقیاس کلان - و هم در خانه - مقیاس خرد - ادراک فضایی برای هر سه گونه فضا، ارزشی مشابه قائل است. سهم فضای بسته - شامل سقف، کف و دیوار - در یک بنا متناسب با میزان فضای باز و پوشیده تعیین می شود. انواع فضاهای بسته در جایگاه های مختلف سازمان فضایی با ابعاد و مضامین و حالت های مختلف وجود دارد.
خانه های معاصر: سهم فضای بسته به خاطر غلبه مفهوم تملک و فقدان ادراک عمومی بر ضرورت حضور گونه های دیگر فضا، بر فضای باز و پوشیده غلبه کرده است.فضاهای بسته درخانه های معاصر 2 نوع مجزا و درهم هستند. فضاهای مجزا تنها استفاده خصوصی داشته و فضاهای درهم قلمرو عمومی خانواده است.امکان ترکیب فضاهای بسته با یکدیگر بسیار اندک است گرایش مسلط طراحی، افزایش فضاهای بسته در قالب اتاق های خواب در هر ابعادی است . - Soltanzadeh, 2004 -
خانه های سنتی: فضای سرپوشیده یکی از گونه های اصلی فضا در معماری ایران است که بیش از 2 هزار سال با شیوه های زندگی ساکنان ایران زمین عجین شده است. فضای سرپوشیده عمدتاً دارای سقف و کف می باشد. از کل قطعه زمین که به سازمان فضایی یک بنا اختصاص دارد، سهم معینی به فضای سرپوشیده اختصاص دارد. انواع فضاهای پوشیده در جایگاه های مختلف سازمان فضایی مستقر در یک قطعه ملکی با ابعاد مختلف، مضامین و حالات مختلف وجود دارد.
