بخشی از مقاله
بررسی عوامل تهدید کننده اکوسیستم هاي مرجانی و ارزیابی سکوهاي نفتی به عنوان مرجان مصنوعی در خلیج فارس
چکیده :
اکوسیستم ها ي مرجانی خلیج فارس مکانی براي تغذیه و تخم گذاري بسیاري از گونه هاي دریایی اعم از بی مهرگـان و مهره داران ( جلبک ها ، علف هاي دریایی ، اسفنج ها ، نرم تنان ، سخت پوستان و مـاهی هـا ) مـی باشـند، تنـوع زیستی در این اکوسیستم ها در حد قابل توجهی می باشد و از این نظر بسیار حائز اهمیت هستند.با توجـه بـه اهمیـت بالاي این اکوسیستم ها در حفظ تنوع زیستی واز طرفی شکننده بودن آنهـا در برابـر عوامـل مخـرب و آلاینـده زیـست محیطی و نیز ازآنجا که مدت زمان بسیار زیاد و گاه حتی صدها سال براي ایجاد پولیپ هاي مرجانی زمان لازم است ، حفظ این پناهگاه ها بسیار با اهمیت است چرا که مانند بسیاري از بحران هاي زیست محیطی که عامل مـوثر ، دخالـت هاي نابجاي انسان می باشد، در این زمینه نیز از بین رفتن صخره هاي مرجانی در نتیجه فعالیت هاي مخرب انسان هـا مانند آلودگی حاصل از ترکیبات نفتی و روغنی ، پساب هاي آلوده کشاورزي و صنعتی ، گرم شدن جهـانی، برداشـت نابجا، فعالیت هاي مخرب توریسم ، صیادي و ... به یک بحران مهم تبدیل شده است . قبل از بروز زیان هاي جبـران ناپذیر ناشی از نابودي این اکوسیستم هاي زیبا و آسیب پذیر، نقاط بحرانی از نظر حفاظتی باید شناسایی گردیـده و بـا مدیریت صحیح ضمن بازسازي این ذخایر از آسیب هاي بیشتر جلوگیري گردد چراکه اغلب این موجودات دیر تجدید شونده و حتی برخی تجدید ناپذیر هستند.همچنین در صورت تخریب مناطق مرجانی با فراهم شـدن شـرایط محیطـی مساعد حداقل 500 سال براي بازسازي این مناطق زمان لازم است. ایجاد و توسعه زیـستگاه مـصنوعی نیـز بـه عنـوان مرجان مصنوعی یکی از راهکارهاي مهم حفاظتی و احیاء کننده در این زمینه به شمار می رود .
واژه هاي کلیدي : اکوسیستم مرجانی، خلیج فارس، عوامل تهدیدکننده، حفاظت
1
مقدمه:
اهمیت آبسنگ هاي مرجانی خلیج فارس نه فقط در تنوع خود مرجانها بلکه در میلیونها گونه اي که از ابتدا منحـصرا با آنها در ارتباط بوده اند، نهفته است . متاسفانه تمدن جدید بشري و آبـسنگ هـاي مرجـانی همکـاري در تقابـل بـا یکدیگر قرار می گیرند، به طوري که بیشتر فعالیت هاي انسانی ( به عنوان مثال ماهیگیري ، جنگل زدایی ، غنی سازي مواد مغذي ، احتراق سوختهاي فسیلی و استفاده از مواد شیمیایی و.. ) به وسیله برهمکنش هاي اصلاحی ناسازگار بـا رقبا ، صیادان ، عوامل بیماریزا و همزیست ها موجب تخریب مستقیم و یا آسیب دیدگی غیر مـستقیم آنهـا مـی شـود.(2)
آبسنگهاي مرجانی خلیج فارس به دلیل داشتن تنوع زیاد، یک اکو سیستم حساس به شـمار مـی رونـد و از آنجائیکـه بسیاري از موجودات وابسته به آبسنگهاي مرجانی در دوره هاي مختلفی از حیات خـود منبـع غـذایی اصـلی ماهیهـا، میگو ها و دیگر گونه هاي حائز اهمیت اقتصادي محسوب می شوند، مصون ماندن این موجودات مستلزم حفاظـت از اکوسیستم حساس و شکننده مرجانهاست. ایران از جمله کشورهاي ثروتمنـد بـه لحـاظ دارا بـودن انـواع گونـه هـاي آبسنگ هاي مرجانی به عنوان با ارزش ترین زیستگاه هاي حساس محیط زیست دریـایی خلـیج فـارس اسـت. ادامـه روند آلوده کردن خلیج فارس، نابودي سطح گسترده تري از این منابع غنی را به دنبال دارد و مستلزم توجه و مراقبـت ویژه اي می باشند.
تقریبا 60 گونه مرجان در خلیج فارس شناسایی شده است و اگر چه تنوع مرجانها در این منطقه زیاد است اما جزایـر مرجانی داراي جایگاه خاصی در اکوسیستم دریایی خلیج فارس هستند زیرا مکان ویژه اي براي زاد و ولد جانوران بـه شمار می رود و به دلایل مختلف بسیاري از این آبسنگها تخریب شده اند .(3)
زیستگاه هاي مصنوعی و استفاده از آنها در مناطقی که آبسنگ هاي مرجانی آسیب دیده اند مورد توجـه مـی باشـند و اغلب کشورهایی که در ساحل دریاها و اقیانوس ها واقع شده اند به آن پرداخته و از این طریق توانسته اند عـلاوه بـر احیاء محیط هاي آسیب دیده ، تولید دریایی را نیز افزایش دهند.
خصوصیات زیستی مرجان ها:
صخره هاي مرجانی در شاخه مرجان ها یا کیسه تنان1 قرار دارند.پست ترین جانوران پرسلولی2 هستند که داراي بافت هاي مشخصی می باشند.شقایق دریایی ، عروس دریایی یا ژله ماهی ، فیزالیا و صخره هاي مرجانی در این شاخه قـرار دارند. صفات اختصاصی مرجان ها به شرح زیر است :
داراي تقارن شعاعی هستند ، یک حفره گوارشی دارند که هم به عنوان دهان و هم به عنوان مخرج عمل می کند. فاقـد خون و دستگاه گردش خون ، دستگاه هاي دفعی و تنفسی می باشند. حفره گوارش نازك و کیسه مانند است. اطـراف دهان داراي بازوهایی براي گرفتن مواد غذایی می باشد. در ناحیه پایه سلول هاي ترشحی وجود دارنـد کـه بـا ترشـح مواد چسبنده ، جانور را به تکیه گاه متصل می کنند. لارو مرجان پهن و مژکدار اسـت و پلانـولا3 نـام دارد(.(4 شـاخه مرجان ها داراي دو زیر شاخه است :
(1 لکنیداریا : داراي سلول هاي گزنده نماتوسیت هستند که در داخل آن ماده سمی وجود دارد . ایـن زیـر شـاخه شامل 3 رده است:
الف) هیدروزوا مانند هیدر.
ب) سیفوزوا مانند عروس دریایی ، شقایق دریایی و فیزالیا. ج) آنتوزوا مانند صخره مرجانی یا آبسنگ مرجانی .
(2 آکنیداریا مانند شانه داران که به جاي نماتوسیت ها داراي سلول هاي چسبناك هستند. صخره هاي مرجانی:
با توجه به اهمیت آبسنگ هاي مرجانی و قرار گرفتن در رده آنتوزوا به توضیحات بیشتري در این زمینه می پردازیم: صخره هاي مرجانی معمولأ از 10 تا 1000 متري عرض دریاها رادر بر می گیرند. در آب هاي گرم ، زلال ، شور ، کم عمق و تقریبأ فقیر از نظر غذایی وجود دارند. به صورت کلونی هاي بزرگ متشکل از میلیون ها جانور کوچک زندگی می کنند که هر فرد داراي بدنی لوله اي با شکاف دهانی مجهز به شاخک است و هر شاخک نیز مجهز به نماتوسیت با سلول هاي سمی است. معمولأ در شب واز پلانکتون هاي جانوري و ماهی هاي کوچک تغذیه مـی کننـد. انـواع بـالغ تقریبأ همیشه چسبیده به بسترند. جلبک هایی با نام زوکسانتلا4 به صورت همزیست روي این مرجان ها زنـدگی مـی کنتد و این مرجان ها از قندي که توسط این جلبک ها طی عمل فتوسنتز ایجاد می گردد ، تغذیه می کننـد ، همچنـین جلبک ها مسوول رنگ این مرجان ها شده و در عوض پناهگاهی را براي زندگی خـود از ایـن مرجـان دریافـت مـی کنند.
بیشتر صخره هاي مرجانی توانایی تولید مثل جنسی و غیر جنسی دارند. در تولیـد مثـل غیرجنـسی از مرجـان مولـد ، کلونی جدید جدا می شود . در تولید مثل جنسی از ان جا که والد هرمافرودیت است ، سلول هاي جنسی نـر و مـادهئ را در آب رها کرده و در ستون آب و توسط جریان آبی ، سلول هاي جنسی ترکیب شده و تشکیل لارو پلانکتـونی را می دهند ( .( 4
صخره هاي مرجانی ، کلسیم آب را استخراج کرده و کربنات کلسیم ترشح می کنند که یک پوشش محافظ در اطـراف بدن نرم آنها تشکیل می دهد.در استرالیا ، نیوزلند ، ژاپن ، ایران و..جود دارند.
این اکوسیستم ها مکانی براي تغذیه و تخم گذاري 25 درصد از گونه هاي دریایی اعم از بی مهرگـان و مهـره داران ( آلگ ها ، علف هاي دریایی ، اسفنج ها ، نرم تنان ، سخت پوستان و ماهی هـا ) مـی باشـند و تنـوع زیـستی در ایـن اکوسیستم ها در حد قابل توجهی می باشد و از این نظر بسیار حائز اهمیت هستند.(.(5
با توجه به اهمیت بالاي این اکوسیستم ها در حفظ تنوع زیستی وازآنجا که مدت زمان بسیار زیاد و گـاه حتـی صـدها سال براي ایجاد پولیپ هاي مرجانی زمان لازم است ، حفظ این پناهگاه ها بسیار با اهمیت است چرا که مانند بسیاري از بحران هاي زیست محیطی که عامل موثر ، دخالت هاي نابجاي انسان می باشـد، در ایـن زمینـه نیـز از بـین رفـتن صخره هاي مرجانی در نتیجه فعالیت هاي مخرب انسان ها به یک بحران مهم تبدیل شده است . ضروري به نظر مـی رسد قبل از بروز زیان هاي جبران ناپذیر ناشی از از بین رفتن این اکوسیستم هاي زیبا و آسیب پذیر با عوامل تهدیـد کننده آنها آشنا شویم .
عوامل مخرب و تهدیدکننده صخره هاي مرجانی خلیج فارس :
-1 آلودگی حاصل از ترکیبات نفتی و روغنی صخره هاي مرجانی به آلودگی ناشی از ترکیبات نفتی بسیار حساس اند.وجود ذخائر عظیم نفت و گاز در ایـن منطقـه موجب شده تا فعالیتهاي حفاري ، استخراج ، پالایش ، احداث تاسیسات نفتـی ، عملیـات بـارگیري و حمـل توسـط سوپر تانکرها گسترش یافته و باعث آلودگی روبه افزایش رابه محیط زیست دریـایی تحمیـل میکننـد . آبهـاي خلـیج فارس داراي 34 حوضه نفت و گاز با 800 حلقه چاه تولیدي میباشد که فرآورده هـاي نفتـی را از طریـق 35 پایانـه ( ترمینال ) بزرگ نفتی به اقصی نقاط جهان صادر می کند. آمار موجودبندر ودریا نشان می دهد که هرساله بـین 20 تـا 30 هزار نفتکش با عبور از تنگه هرمز قریب به % 30 حجم ترافیک نفتکش هاي جهان را به خود اختصاص داده است . نشت 15000 تن در مقیاس متر یک مواد نفتی در اثر تراکم رفت و آمد نفتکشها ، این محل رابه صورت آلوده تـرین محیط زیست دریایی درآورده است .(6)
-2 نخاله هاي دریایی
نخاله ها شامل مواد پلاستیکی، شیشه اي، فلزي، لاستیکی و ...است که از طریق کشتی ها ، رودخانه ها و جریان هـاي آبی وارد اقیانوس ها و دریاها شده و سبب از بین رفتن صخره هاي مرجانی و یا شکستن و ایجاد آسیب در آنهـا مـی گردند. این نخاله ها علاوه بر اثرات مستقیم، سبب ایجاد بیماري هاي مختلف به عنوان مثال بیمـاري لکـه سـفید روي مرجان ها می گردند .(7)
-3 افزایش جمعیت و فقر با ازدیاد جمعیت انسانی و نیاز به مسکن ، ساخت و ساز در امتداد خطوط ساحلی افزایش یافتـه و در نتیجـه آلـودگی
هاي بیشتري در دریاها و اقیانوس ها ایجاد می گردد. صخره هاي مرجانی از نظر اقتصادي معاش میلیون ها نفر را نیـز تأمین می نماید اما باید در نظر داشت که بهره برداري هاي بی رویه منجر به نابودي آنها خواهد شد. در حـال حاضـر در کشورهاي توسعه یافته با جمعیت بالا، جمعیت زیادي از مرجان ها در معرض تهدیدند.
-4 گرم شدن جهانی از دلایل مهم در کاهش سلامت صخره هاي مرجانی ، پدیده گرم شـدن جهـانی مـی باشـد.افـزایش تنهـا یـک درجـه
سانتیگراد سبب بی رنگ شدن5 مرجان ها می گردد و در اثر بی رنگ شدن، مـرگ و میـر در آن هـا اتفـاق مـی افتـد. شکاف لایه ازن سبب گرم شدن زمین و ساختارهاي آبی و تهدید مرجان ها می گـردد. بـا افـزایش دمـا ، مرجـان هـا جلبک هاي همزیست خود را از دست می دهند، با توجه به این که جلبک ها مـواد غـذایی لازم را بـراي مرجـان هـا تأمین می کنند در نتیجه در اثر فقدان مواد غذایی، سفید می شوند. همچنین در اثر افزایش دما و آب شـدن سـریع یـخ ها، سطح آب دریاها افزایش یافته در نتیجه صخره هاي مرجانی در عمـق بیـشتري از آب قـرار گرفتـه کـه در نتیجـه زندگی جلبک ها همزیست آنها دچار مشکل می گردد.تهدید دیگـر صـخره هـاي مرجـانی در ایـن خـصوص وجـود CO2 می باشد که سبب اسیدي شدن آب و خوردگی ساختارهاي آهکی مرجان ها می گردد . وجودCO2 از اثـرات گرم شدن جهانی است که فعالیت هاي نابجاي انسان در این زمینه تأثیر گذار می باشد .
-5 آلودگی هاي ناشی از فعالیت هاي کشاورزي این آلودگی ها شامل کودها ، پساب ها ، آفت کش ها می باشد که به صورت روان آب هاي سطحی وارد آب دریاهـا
می گردند و صخره هاي مرجانی را در معرض غلظت هاي بالایی از این مواد قرار می دهند. بـه دلیـل وجـود فلـزات سنگینی مانند سرب ، جیوه و آرسنیک در آفت کش هاي کشاورزي و ترکیبات نیتروژن ، فسفر و پتاسـیم در کودهـا ، رواناب حاصل از این مواد از جمله تهدیدهاي مهم براي مرجان ها به شمار می رود .(8)
-6 برداشت از صخره هاي مرجانی توسط انفجار
انفجار با دینامیت یک روش غیر اصولی در برداشت مرجان ها می باشد که متأسفانه برخی افراد سودجو جهت فروش
مرجان ها با مصارف تزیینی از آن استفاده می کنند. ماده اصلی دینامیت ها نتیرات پتاسیم است که تهدیدي جدي براي
مرجان ها و سایر موجودات آبزي می باشد(.( 7
-7 صیادي به وسیله سیانید پتاسیم جهت صید ماهیان آکواریومی آب شور
سیانید از ترکیبات سیانوري و بسیار مضر است که بـراي صـید زنـده ماهیـان آکواریـومی اسـتفاده مـی گـردد. سـموم
سیانیدي، صخره هاي مرجانی و بسیاري از بی مهرگان را از بین می برند، همچنین 40 درصد ماهیان بهره برداري شده
آکواریومی قبل از رسیدن به آکواریوم می میرند.
-8 توریسم
فعالیت هاي نابجاي توریست ها مانند شکستن صخره ها با به کارگیري ابزار مختلف و برداشت آنها به عنـوان تحفـه،
قایق رانی بدون احتیاط در مناطق کم عمق و حتی راه رفتن روي این صخره ها به قصد تفریح ، آسیب هاي جـدي بـه
صخره هاي مرجانی وارد می نماید(.(9
-9 رسوب گذاري
جنگل زدایی، معدن کاري، ساخت و ساز هاي بی رویه، سبب ایجاد مقادیر بالاي رسوب و خـاك شـده کـه از طریـق رواناب هاي سطحی وارد آب هاي ساحلی شده و روي صخره هاي مرجانی تأثیر مـی گذارنـد. ایـن رسـوبات سـبب کدورت آب شده ، در نتیجه صخره هاي مرجانی نمی توانند نور کافی دریافت کنند و این وضـعیت سـبب بـی رنـگ شدن مرجان می گردد. 6 از طرفی نیز ذرات رسوب وارد پولیپ هاي مرجان شده و باعث خفگی آنها می گردد.
نرخ رسوب گذاري از 1تا 50 درصد سبب تغییر شکل ، کاهش میزان رشد و کاهش تعداد گونه ها مـی گـردد ، نـرخ رسوب گذاري بیشتر از 50درصد سبب از بین رفتن وکاهش تعداد گونه ، کاهش و نوقف تولیدمثل و در نهایت از بین رفتن کلونی ها می گردد.
براي تشکیل صخره هاي مرجانی زمان زیادي لازم است . این صخره ها هرساله 5تا200 میلی متر رشد مـی کننـد. بیش از 2500 گونه از آنها وجود دارد، حدود 10 درصد صخره هاي مرجانی در نتیجه فعالیتهاي ذکر شـده در سراسـر دنیا تخریب شده اند و 22 درصد در معرض خطر هستند .(7)
