بخشی از مقاله
چکیده:
حجاب، کلمه ای آشنا برای تمام ایران و جامعه مسلمان . بحث حجاب و رعایت آن از مسائل اساسی مورد سفارش اسلام است که بر مرد و زن و خصوصاً زنان واجب است. مقوله حجاب تنها محدود به پوشش ظاهر و لباس انسان نیست بلکه این حجاب به واسطه پوشش اعضای بدن از دیگران باعث شده تا این تفکر پوشش خود در معماری او نیز رسوخ کرده و باعث بوجود آمدن ارزشهایی در معماری سنتی شود. این حجاب در چند وجه در معماری ایرانی رعایت شده است، مانند: حجاب صوتی و بصری. حال باید به این مسئله برسیم که این حریم ها چگونه و با چه ترتیبی قرار میگرفتند که آسایش ساکنین و مصون ماندن آنها از نامحرمان را به دنبال داشت. بیشترین جایی که این ارزشها خود را نشان می دهند خانه است.
دوره حکومت قاجار آثار ارزشمندی در حوزه معماری مسکونی به جا مانده است، هر چند که در این دوره با ورود سبک های غیر ایرانی شاهد دگرگونی و کم توجهی به حریم ها هستیم به طوری که هر چه به دوره پهلوی نزدیک می شویم سبک غربی هر چه بیشتر خودنمایی می کند تا اینکه به خانه های بی هویت امروز می رسیم. در این مقاله حجاب در خانه های سنتی را با روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی مورد مطالعه قرار می دهیم و سلسله مراتب محرمیت و پوشیدگی خانه را در دوره قاجار تا معاصر را بررسی می کنیم.
مقدمه:
مردمان قدیم مفهوم حجاب و محرمیت در معماری خانه را به خوبی معنا کرده اند و ارمغان این حریم ها بحث درونگرایی می باشد که بیشتر آن را با حیاط مرکزی و رعایت سلسله مراتب ورودی می شناسیم. در قرآن کریم نیز بارها به حفظ حجاب و رعایت حریم ها در سوره ها و آیه ها مختلف سفارش شده است. حتی قبل از ورود اسلام به ایران نیز معماری ایران دارای محرمیت و سلسله مراتب بوده که بعد از اسلام و تلفیق معماری ایران با اسلام درونگرایی به شکلی جدی تری در معماری ایران دنبال شد. معماری قاجار نیز دوره ای از تاریخ ایران می باشد که با ورود تفکرات و اندیشه های غرب شاهد تحول و دگرگونی اساسی در زندگی و شیوه معماری جامعه ایران هستیم.
این تغییر روش و شیوه باعث می شود تا مردم روز به روز از ارزشهای خود دور شده و حریم ها و رعایت آن ها پیش مردم کم رنگ شود. از این رو ما با تقلید کور کورانه از غرب نه تنها نتوانستیم آسایش خود را بیشتر کنیم بلکه با جدایی از گذشته خود هر چه بیشتر خود را از آرامش دور کرده و زندگی خود را به قوطی هایی ختم کرده ایم به جز خانه واقعی به هر چیزی می توانند شبیه باشند. در این تحقیق ابتدا به آیاتی از قرآن مجید درباره حجاب خواهیم پرداخت سپس اصل محرمیت و سلسله مراتب آن را بررسی کرده و در مرحله آخر خانه های قاجار و پهلوی را مورد ارزیابی قرار می دهیم و روند تغییر و تحول حریم ها و سلسله مراتب آن را بیان می کنیم.
روش تحقیق
روش تحقیق مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی می باشد. به این ترتیب که برای این منظور و انجام تحقیق بازدیدهای میدانی از خانه ها به عمل آمده و از طریق منابع کتابخانه ای ، نقشه ها و قسمت های مختلف بناها بررسی شده است و هم چنین در این پزوهش از منابع اینترنتی و سایت های معتبر پژوهشی استفاده شده است، که نتایج این بررسی ها در مقاله به طور کامل و همراه با عکس ذکر شده است.
یافته های تحقیق:
- بررسی نقش مدرنیته در تغییر سبک معماری سنتی مسکونی ایران
- بررسی راهکارهای موثر در استفاده از ارزشهای معماری سنتی در معماری امروز و متناسب با نیازهای مردم
مبانی نظری تحقیق:
.1تأکید بر حجاب و محرمیت در قرآن و دین اسلام:
حجاب و حفظ آن از موارد اساسی مورد اشاره قرآن کریم می باشد و. حجاب به معنای پرده و پوشش می باشد که باعث حفظ عفت و حیای انسان می شود در قرآن آیه های متعددی در مورد حجاب و محرمیت وجود دارد مانند: آیه 59 سوره احزاب که می فرماید:
ای پیامبر به زنان و دخترانت و به زنان مومنان بگو پوشش های خود را برخورد فروتر گیرنده این برای آن که شناخته شوند در مورد آزار قرار نگیرند - به احتیاط - نزدیکتر است و خدا آمرزنده و مهربان است. و یا در سوره نور از آیه 27 تا 36 خداوند برخصوصی بودن قلمروخانه و رعایت حجاب توسط اهل خانه تأکید شده است. در آیه های متعدد دیگری نیز بر این اصل تأکید شده است که اهمیت این امر را می رساند از این رو مسلمانان در معماری خانه های خود بر رعایت حریم ها و سلسه مراتب اصرار می ورزیدند و درونگرایی را اصل ساخت و ساز خود قرار دادند
.2اصل محرمیت:
1؛2ورودی:
ورودی اولین بخش از سلسله مراتب حریم های خانه است. در و جلوی خانه ، هم مانعی برای وورد به خانه است و هم محلی برای خوش آمد گویی به میهمانان نیمه آشنا. این فضا برای تازه واردان به مشابه ورودی انتظار به کاری رود که ساکنان خانه بعضی از تعارفات معمول را در آن جا انجام می دهند و عابران نیز که گاه برای رفع خستگی و سایه آن توقفی کوتاه دارند. در زیر برخی از اصولی که باید در طراحی ورودی ساختمان های سنتی رعایت می شد ، ذکر می گردد. حریم خانه باید حفظ شود - اجازه ورود طی فرایندی تدریجی انجام پذیرد - فرایند ورود بیانگر تواضع باشد - کنترل ورود ، غیر مستقیم باشد. - مهدوی نژاد، منصورپور، قیدرلو -
2-2هشتی:
هشتی یا کرسی فضایی است که در بسیاری از انواع فضاهای ورودی طراحی و ساخته می شده است. این فضا غالباً بلافاصله پس از فضای ورودی قرار گرفته است و یکی از کارکردهای آن تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت بوده است - کامکار و امینی، - 1394 . در برخی از بناهای عمومی با خانه ها دو یا چند راه از داخل هشتی منشعب می شده است که هر یک از آن ها به فضایی خاص و از جمله به فضای داخلی بنا یعنی حیاط منتهی می شده است در بناهایی که از هشتی آن ها تنها یک راه منشعب می شده است ، فضای هشتی کارکرد یک فضای تقسیم کننده را نداشته بلکه به عنوان فضای برای انتظار و با شکوه نمودن مسیر وردی مورد لاستفاده قرار گرفته است.
هشتی دارای اشکال منظم هندسی بوده و بیشتر دارای ارتفاع کم و مناسب با فضای ورودی است. اما هشتی بناهای بزرگ و عظیم مرتفع و مزین به کاشی ، کاربندی ، سکو و چراغ دادن و ... است - پیرنیا-معماری اسلامی - . در طراحی این فضا به عنوان پیش فضای ورودی ، تمهیداتی اندیشیده شده است. از جمله می توان به لحاظ بعد دینی اصل محرمیت با باز شدن در منزل دید مستقیم به داخل فضای خصوصی وجود ندارد. اما از نظر بهد ارزشها و هنجارهای ملی مهمان نوازی و احترام به دریافت فرد از محیط به وجود سکوهایی اطراف هشتی جهت ایجاد فضایی مناسب برای روشن کردن شمع ، استراحت ، و انتظار همچنین این فضا برای ایجاد آمادگی ذهنی آیندگان برای ورد به فضای اصلی است.
در حقیقت معمار در این مرحله با کاستن روشنایی فضا نسبت به گذر و افزایش مرحله به مرحله نور در مسیر حرکت به شمت حیاط شخصی را برای دیدن فضایی جدید کنجکاو کرده و آماده می نماید. همچنین وجود کاربندی در سقف این فضا علاوه بر این که شخص مرحله به مرحله با تزئینات منزل آشنا می شود ، ارتفاع محیط را به ارتفاع انسانی نزدیک می کند و شخصوارد شونده احساس حقارت نمی کند.
3-2دالان:
برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی می بایست از راهروهای پر پیچ و خم عبور کرد. راهروهای پرپیچ و خم را دالان می گفتند . راهرو سرپوشیده بزرگ را نیز دالان می گویند - پیرنیا - معماری اسلامی - دالان از لحاظ کالبدی ، فضای باریک و کم عرض است. البته دالان ها متناسب با کارکرد بنا و تعداد استفاده کنندگان از آنها تعیین می شده است. عرض دالان های مساجاد و مدارس بزرگ به طور متوسط بین 2 و 3/5 متر و عرض دالان خانه های کوچک به طور متوسط حدود یک متر است.
