بخشی از مقاله
بیان مسأله:
مزاج شناسی مهمترین بخش در فهم طب سنتی ایران و طب اسلامی است. در طب سنتی، مزاج افراد و طبیعت مواد غذایی به سرد، گرم و معتدل تقسیم شده است تا افراد با توجه به مزاج خود و طبع موادغذایی بتوانند برنامهی غذایی سالمی داشته باشند. معادل عنصر در طبیعت، خلط در بدن انسان است و بالطبع انسانها دارای مزاجهای گوناگونی خواهند بود. وجود هر چهار خلط برای سلامتی انسان ضروری است. در اشخاص در هنگام تعادل، بسته با غالب بودن خلط، افراد دارای مزاج دموی، بلغمی، سوداوی و یا صفراوی خواهد بود. کمبود و یا فزونی هر یک از این اخلاط نسبت به حالت تعادلی بدن، باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط میگردد.
هدف تحقیق: با توجه به تناسب مزاج و تغذیه با فصول، اقلیم، شغل و سن افراد، و همچنین توجیهپذیری بیماریها، پدیدهها و غذاها در نظام طبایع و امزجه؛ از دیدگاه طب سنتی، مقاله حاضر کوشیده است که علاوه بر معرفی امزجه و ویژگیهای انواع مواد غذایی متناسب با آنها، به تأثیر فصول و سنین عمر بر مزاج افراد بپردازد.
روش و چگونگی انجام تحقیق: این مقاله، نوعی مقاله مروری سیستماتیک میباشد که مطابق با آخرین یافتهها، همگام و همسو با مراجع و نشریات معتبر علمی، پایگاههای اطلاعاتی و کتب منتشره گردآوری شده است.
یافتهها و نتیجه گیری: بر مبنای تحقیق حاضر، میتوان ضرورتها و تدابیر بهداشتی خاص مزاجها را شناخت و با عمل به آنها مشکلات این دوران را به حداقل رساند. همچنین مشکلات مربوطه را با تدبیر صحیح، به حداقل رساند و با حفظ تفاوت-های فردی، میتوان شرایط مطلوبی را برای تغذیه و سلامت افراد ایجاد نمود.
مقدمه:
سوره عبس آیه 24 با ذکر »فلینظر الانسان الی الطعامه«؛ انسان باید به دقت به غذای خود بنگرد و در آن تأمل کند
همچنین در آیهی دیگری از قرآن ذکر شده است که همهی طب در آن خلاصه میشود و به شرح ..» کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین« با معنای "بخورید و بیاشامید و در خوردن و آشامیدن زیادهروی نکنید، چرا که خدا آنان را که اسراف و زیادهروی میکنند دوست ندارد" میباشد .که در تمامی موارد مذکور به اهمیت تغذیه و توجه به آن تأکید شده است. یک مسلمان برای تهیه ی خوراکش باید متوجه علوم و قوائد بسیار باشد، زیرا مصالح دنیوی و اخروی انسان از غذا نشأت میگیرد و اثر آن به قلب انسان میرسد و قوام بدن به آن است.1 سهروردی؛ حکیم و عارف قرن ششم؛ در اهمیت توجه به غذا میگوید "همان حضور قلبی که در حال نماز دارم در حال خوردن غذا نیز دارم"
-1 ارکان و امزجه در طب سنتی
یکی از مهمترین مسائل روزمره زندگی انسان استفاده از انواع غذاها برای رفع گرسنگی و ادامه حیات است. در گذشتههای نه چندان دور مردم نسبت به غذاهای مصرفی روزانه خود اطلاعات زیادی داشتند و میدانستند که چه باید مصرف کنند و چگونه طبخ نمایند و چه نوع غذایی برای بدنشان مفید است. شناخت مزاج خود و نیز شناخت مزاج غذاها موجب میگردد انسان از مواد غذایی به نحو احسن استفاده کند و کمتر به بیماری یا کسالت مبتلا شود
ارکان و شناختن دقیق آنها به شناخت هرچه بهتر امزجه کمک مینماید. در این بررسی، سعی شده ارکان و امزجه، وضعیت غذای بومی/ محلی، غذاهای فصلی و مزاج و خصوصیات افراد در هر فصل مورد بررسی قرار گیرد. در نهایت، به طور خلاصه نتیجه کلی جهت درک ملموستر از طب سنتی اسلامی ارایه میشود.
-1-1ارکان: حکما معتقد بودند که انسان، حیوان، گیاه و سایر موجودات همه از چهار عنصر یا رکن اصلی تشکیل شدهاند، یعنی هر چیزی از تأثیر این چهار رکن بر روی هم و ایجاد یک کیفیت جدید ایجاد میشود. این چهار رکن عبارتند از: آتش - طبیعت گرم و خشک - ، هوا - طبیعت گرم و تر - ، آب - طبیعت سرد و تر - و خاک - طبیعت سرد و خشک -
-2-1مزاجها: از تأثیر ارکان چهارگانه بر هم به ترتیب زیر مزاجهای مختلف ایجاد میشوند :
1. گرم و خشک - آتش - - + گرم و تر - هوا - = گرم - خشکی و تری یکدیگر را خنثی میکنند - .
2. گرم و خشک - آتش - + سرد و تر - آب - = معتدل - گرمی و سردی یکدیگر را خنثی میکنند - .
3. گرم و تر - هوا - + سرد و تر - آب - = تر - گرمی و سردی یکدیگر را خنثی میکنند - .
4. گرم و تر - هوا - + سرد و خشک - خاک - = معتدل
5. سرد و تر - آب - + سرد و خشک - خاک - = سرد
6. گرم و خشک - آتش - + سرد و خشک - خاک - = خشک
بر اساس مطالب فوق، پنج مزاج گرم، سرد، خشک، تر و معتدل ایجاد شد. بنابراین مجموعاً 9 مزاج حاصل میشود، در مجموع با پنج مزاج قبلی به اضافه گرم و تر - دم - ، گرم و خشک - صفرا - ، سرد و خشک - سودا - ، سرد و تر - بلغم - .
-2تفاوتهای تغذیهای: در تغذیهی سنتی، غذا رابطه تنگاتنگی با فصل، اقلیم، شغل، سن و دیگر موارد دارد. طب سنتی همهی پدیدهها، بیماریها، خواص ادویهها و همچنین غذاها را در طبایع و امزجه - سردی، گرمی، تری و خشکی - توجیه میکند. در تجویز و تدابیر تغذیهای، مزاج افراد، مزاج سنین مختلف، مزاج فصول اربعه، و مزاج جنس مذکر و مونث را در نظر میگیرند. بنابراین هر منطقه باید غذای مختص به خود را داشته باشد که با منطقه دیگر متفاوت میباشد. همچنین در هر فصل هم باید با توجه به گرمی و سردی فصل غذای خاصی استفاده شود. همهی موارد مذکور مبتنی بر قانون مندیهای طبیعت بوده و در نظام طبی پیچیدن یک نسخه برای همه افراد در تمامی مناطق و فصول جایگاهی نداشت.
در برخی منابع در زمینه رابطه تغذیه و مشاغل ذکر شده است که در گذشته مشاغل مختلف به دلایل شرایط خاص خود - مثلاً مصرف دوغ توسط کشاورز به دلیل تحمل گرما؛ مصرف کدو توسط آهنگر به دلیل ویژگی جذب و دفع آهن، مصرف آب شلغم خام توسط قالیباف، و مصرف محصولاتی مانند عسل و مویز توسط اشخاصی که کار فکری دارند و یا عدم مصرف سرکه برای اهل صنایع آهنگری و نانوایی - دستورات غذایی مختلف و خاص خود را داشتند تغذیه سنتی این تفاوتها و تمایزها را از ابتدا اصل، قرار میدهد و کلیت تحلیلش درباره هر پدیده را بر آن مبتنی میکند، نه اینکه همه چیز را یکسان ببیند وبعداً برخی موارد را استثنا کند.
-3غذای محلی یا بومی: بر خلاف مواد غذایی ارگانیک، هیچ تعریف قانونی و یا جهانی پذیرفته شده در مورد مواد غذایی بومی یا محلی وجود ندارد. در جزء، آن یک مفهوم جغرافیایی مربوط به فاصله بین تولید کنندگان مواد غذایی و مصرف کنندگان است. علاوه بر نزدیکی جغرافیایی تولیدکننده و مصرفکننده، مواد غذایی محلی همچنین میتوانند از نقطه نظر ویژگیهای زنجیرهای اجتماعی و ذخیرهای تعریف شوند
با وجود این که واژه "محلی" یک مفهوم جغرافیایی میباشد، هیچ اجماعی یا توافق عامی در یک تعریف از نقطه نظر فاصله بین تولید و مصرف وجود ندارد. تعاریف مربوط به فاصله جغرافیایی بین تولید و فروش مناطق، توسط ناحیه و بوم، شرکتها، مصرف کنندگان، و بازارهای مواد غذایی محلی متفاوت است.
با توجه به تعریف توسط کنگره غذایی آمریکا در سال 2008، حفظ منابع طبیعی، و قانون انرژی - قانون مزرعه2 سال - 2008، کل مسافتی که یک محصول میتواند حمل شود و همچنان به عنوان محصول کشاورزی بومی، محلی و یا منطقهای در نظر گرفته شود، کمتر از 400 مایل فاصله نسبت به محل تولید آن، و یا در داخل ایالتی است که در آن تولید میشود. تعاریف بر اساس مقررات بازار، شامل قوانین مستقیم به مصرف کننده3 مانند بازارهای کشاورزان منطقهای، و یا قوانین مستقیم تورتیل یا مواد غذایی4 از قبیل فروش مزرعه به مدارس میباشند
