بخشی از مقاله
مقدمه
دین مبین اسالم به نام یک دین کامل و جامع، عالوه بر سعادت اخروی، به زندگی و سعادت دنیوی انسان ها نیز توجه دارد و در این راستا، بهره مندی از وسایل و امکانات رفاه و آسایش انسان را تا حدی تا حد رعایت بندگی مجاز شمرده است و مسلمانان را به پرهیز از افراط و تفریط در این زمینه، فراخوانده و به یک زندگی متعادل دعوت می کند. هدف اصلی اسالم ، ایجاد قسط و رهنمون ساختن انسان به سوی خدا و سعادت جاوید می باشد و با نگرشی کوتاه در می یابیم, این
مکتب آسمانی با توجه به ساختمان مخصوص انسان، برای تحقق بخشیدن به عدالت، همه عوامل مؤثر و موجد را خاطر نشان ساخته و از عواملی که مزاحم رسیدن به این هدف و مانع برقراری عدل است، نهی فرموده است تا انسان با امکانات کافی بتواند مسیر خویش را بپیماید.
از آنجا که طبیعت انسان به گونه ای است که وقتی در یک مورد، قانون شکنی کرد و از مرز عدل عبور کرد، رفته رفته با تکرار تجاوز در همان یک مورد )مثالًتجمل گرایی ( قدرت جسارت و قانون شکنی در او زیاد می شود تا حدی که این روند اوج می گیرد و به همه افکار و اعمالش سرایت می کند و او را از صراط مستقیم، خارج می سازد.
بنابراین بزرگترين ظلم انسان به خودش اين است كه در اثر افراط و تفريط، بىنظمى و رعايت نكردن ضوابط زندگى، دچار فساد و اختالل در وجود و قواى خود شود. ازاین رو با توجه به آسیب هایی که این پدیده دارد و همچنین با در نظر گرفتن موقعیت خاص کشور اسالمی ایران که در محاصره حکومت های سلطه گر قرار گرفته، ضرورت دارد که اوالً،آسیب های فرهنگی تجمل گرایی در حوزه
فردی، شناسایی شود و ثانی،ًبا بهره گیری از آیات و روایات، راه درمان آن نیز بیان شود. مسائلی که الزم است به آن ها پاسخ داده شود، این است که:
الف: مفهوم آسیب شناسی فرهنگی چیست؟ ب: پدیده تجمل گرایی چیست؟
ج: تجمل گرایی چه آسیب های فرهنگی در حوزه فردی دارد؟
د: در قرآن و روایات چه راهکارهایی برای درمان تجمل گرایی و اجتناب از آسیب های آن بیان شده است ؟
Archive of SID
103
ضمن بررسی آثاری در باره زینت و تجمل ، نوشته شده است که هرکدام به جنبه ای از این بحث پرداخته اند لیکن از نگاه آسیب شناسانه و نیز ارائه راهکارهای قرآنی و روایی بحث چندانی انجام نداده اند.
-2مفهوم آسیب شناسی فرهنگی
برای روشن شدن معنای آسیب شناسی فرهنگی، الزم است که ابتدا تعریفی از آسیب شناسی و نیز تعریفی از فرهنگ ارائه شود تا مفهوم عبارت آسیب شناسی فرهنگی بهتر روشن شود. آسیب شناسی در واقع مطالعۀ علمی آسیب ها، بیماری ها و اختالالت است. آسیب شناسی
موقعیتی نابهنجار و یا حالتی زیست شناختی است که در آن حالت، یک ارگانیزم از عملکرد صحیح و یا مناسب منع شده است) فرمهینی فراهانی و همکاران، .)36:1382
آسیب شناسی در زمینۀ مسائل روان شناختی، تربیتی و یا فرهنگی اصوالً به مطالعه و بررسی دقیق عوامل زمینه ساز و پدید آورنده یک آسیب می پردازد. چنین مطالعاتی با هدف تکمیل و تامین بخش های سه گانۀ شناسایی، تشخیص و درمان صورت می پذیرد و برایند آن پیشنهاد راه حل های مناسب برای دفع یا رفع آفات و آسیب ها است)میر تبار،.)17:1390
واژه فرهنگ از زبان پهلوی )فارسی میانه( از دو جز «فر» و «هنگ» تشکیل شده و به معنی تعلیم و تربیت است )عمید، ،.)795:1342 فر یاّفره، نمودِبارقۀ الهی است که بر دل انسان تجلی می کند و مایۀ تعالی و کمال نفس می گردد و هنگ یا هنج از مصدر هیختن یا هنجیدن، به معنای آوردن و جلوه گر
ساختن است. لذا فرهنگ تجلی کمال و تعالی در فرد و جامعه است) کاظمی، .)35:1376
فرهنگ مجموعه امورى است كه به روح و فكر انسان، شكل مىدهد و انگيزه اصلى او را به سوى مسائل مختلف، فراهم مىسازد. مجموعه عقاید، تاريخ، آداب و رسوم جامعه، ادبيّات و هنر، همان فرهنگ جامعه است) مكارم شيرازى، بی تا:.)185 /1
فرهنگ ، پدیده ای انتزاعی است که از روی آثارش شناخته و تعریف می شود و بر فرآورده های آن مانند: نوع خوراک و پوشاک ،شیوه های ساخت و ساز و چگونگی گفتمان مبتنی است. فرهنگ مجموعه ای کیفی شامل ارزش ها، دست آوردهای هنری، مذهبی، فلسفی و تجلیات فکری، ذوقی و عاطفی است که حیات جامعه انسانی و تمدن بشری را ضمانت می کند) میر تبار ،.)20:1390
آسیب شناسی فرهنگی تجمل گرایی در رفتار فردی و راهکارهای قرآنی و روایی پیشگیری از آن
Archive of SID
104
آنچه به عنوان قدر مشترک در این تعاریف می توان ذکر کرد این است که مسائلی چون اعتقادات، آداب و رسوم، تاریخ، ادبیات، هنر، زبان، مسائل ذوفی و عاطفی، افسانه ها، نظام های سیاسی، علوم و دانش ها در حوزه فرهنگ قرار می گیرد. همین گونه مسائل در این نوشتار به عنوان مسائل فرهنگی در نظر گرفته می شود.
می توان گفت که آسیب شناسی فرهنگی چیزی است که در آن به بررسى آفات و آسیب هایى مى پردازد كه رنگ و لعاب فرهنگى دارند و عناصر شكل دهنده و سازندۀ عادات، رفتارها و كنش هاى رایج افراد یك جامعه را تحت تأثیر خود قرار می دهند )رهنمائی،.) 26:1378
در واقع، آسیب شناسی فرهنگی تجمل گرایی در حوزه فردی بررسی آسیب هایی است که در
ناحیه فکر، اعتقادات، علم، دانش، آداب و رسوم، ادبیات، هنر و غیره برای یک فرد پیش می آید.
-3 مفهوم شناسی تجمل گرایی
تجمل گرایی، مرکب از دو واژه «تجمل» و «گرایی» می باشد. تجمل، واژه ای عربی است که
مصدر باب تفعل است و گرایی نیز پسوندی فارسی است. تجمل گرایی یک واژه فارسی است که
ّ
سال در عرف فارسی زبان ها نیز معنای خاص خودش را دارد و ممکن است همین مفهوم فارسی آن در
-دوازدهم زبان عربی نیز با کلمه تجمل بیان شود یا با کلمه هایی دیگر بیان شود و مفهوم تجمل چیز دیگری
باشد. در ادامه به بررسی این موارد پرداخته خواهد شد.
-شماره33
تجملو جمال در لغت نامه های عربی به معنای، زیبایی و نیکویی )فراهیدی ،)142/ 6:1409 نکویی
تابستان1394 ّ
زیاد )راغب اصفهانى، )202:1412و زینت کردن )فیروز آبادی،1426ق، )481/3آمده است و در لغت
نامه های فارسی به معنای خود را زینت دادن و آراسته شدن، جاه و جالل، خدم و حشم، حشمت و شوكت، عظمت و بزرگى، اسباب و سامان بزرگى، رفاه و آسایش )نفیسی بی تا، 809/2 (.آرایش كردن و زیبا شدن )بستانی، )210:1375 و اثاثیه گران بها داشتن آمده است) معین ،1371، .)1032/1 جمع کلمه َُّتَجل،«تجمالت» است که به معنای اسباب زينت و آرايش و شكوه و بزرگى و عيش و عشرت وسایل زینت و آرایش، آنچه موجب نشان دادن شأن و شكوه و زیبایى باشد )نفیسی، بی تا .)809:
Archive of SID
105
مالحظه می شود که در فرهنگ لغت های فارسی حوزه معنایی واژه تجمل گسترده است. قدر مشترک تعریفی که در لغت نامه های عربی و فارسی آمده است، زیبایی و زینت کردن است. گرایی،پسوند فارسی است که به معنای رغبت، خواهش، میل کردن، قصد کردن و آهنگ کردن می باشد)عمید ،.)867 :1342
با توجه به این تعابیر، تجمل گرایی به معنای میل و رغبت كردن به تجمّالت و توجّه به ظواهر زندگى می باشد و نیز گاهى به جاى آن، كلمه «تجمّل پرستى» به كار برده مىشود كه براى بیان مقصود گویاتر است و درجه وابستگى و بندگى تجمّل پرستان را نسبت به وسایل لوكس، زینتى و تشریفاتى ،بهتر مىرساند)الهامی نیا و همکاران ،بی تا )125/1 که خودکنایتی است از این که تجمل حتی گاهی جای خدا پرستی را هم می گیرد!!.
باید گفت که در واقع تجمل گرایی یک نوع عالقه افراطی به زینت کردن و استفاده از وسائل زینتی است. آنچه در تعریف تجمل گرایی مهم است همین عالقه افراطی است وگر نه استفاده متعارف و
حد نیاز، نکوهیده نیست.
-4 اسالم و زیبایی
ممکن است در نگاه اول این شبهه پیش بیاید که اسالم با هرگونه زینت و زیبایی و استفاده از آنها مخالف است ، الزم است که نظر اسالم در باره زیبایی و استفاده از زینت نیز بیان شود تا رفع شبهه
شود.
دین مبین اسالم بر بهره مندی از انواع زینت ها ـ همچون سایر امور ـ در حد معتدل و عاقالنه تاکید
دارد. شایان ذکر است، میل به زیبایی و نیکویی از نظر اسالم امری پسندیده و مورد تایید است. پس اسالم
دستور داده است که خود و زندگی خود را زیبا سازید ، نعمت هایی را که خداوند به شما داده ،با آراستن
ِ َ
خود و زندگی خود نمایان سازید . همان طور که در حدیثی حضرت علی )ع( می فر ماید: «إَن اهلل
ِ ٌ ِ ْ َ ِ َ َ ِ َ ِ
جمیل و یحب الجمال و یحب أن یرىَأ النعمة على عبده» )كلینى،)439 /6 :1407 خداوند زيباست و زيبايى
َ ُّ ََ َ ُّ ْ ثِّر َ َ
َ َ َْ ْ
را دوست مى دارد و دوست دارد اثر نعمت را در بنده اش ببيند.
آسیب شناسی فرهنگی تجمل گرایی در رفتار فردی و راهکارهای قرآنی و روایی پیشگیری از آن
می دهد
Archive of SID
106
خداوند متعال به نام یک قانون همیشگی که شامل تمام اعصار و قرون می شود دستور
که«یاَبنی َآدَمُخُذوا زینََُتكْمِعَْندُِّكلَمْسِجٍد(»اعراف،«)31ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشید.» این جمله از کالم الهی می تواند هم اشاره به «زینت های جسمانی» باشد که شامل پوشیدن لباسهای مرتب، پاک و تمیز و شانه زدن موها و به کار بردن عطر و مانند آن می شود،
و هم شامل «زینت های معنوی» یعنی صفات انسانی و ملکات اخالقی و پاکی نیت و اخالص می شود )مكارم شیرازى،.)148 :1374
پیامبر بزرگ اسالم صلوات اهلل علیه در روایتی می فرماید:
تابستان-1394شماره -33دوازدهم سال
َّ«إنِ ِ ِ ِِ َ َ َِِ ََ
اهلل یحــب مــن عبدهِإذاَخرجِإلىِْإخوانه ْأنَیتهیأ لهم وَیتجمل» )حر عاملــى، 11)/5 :1409
ُّ ْ َْ ََ َ َ َُْ َّ
خــدای تعالی دوســت دارد وقتی بنده اش نــزد برادران خود می رود بــا هیأت و ظاهری پرداخته و آراسته برود.
ِ ََّ َّ ُّ َ َ َُّ ُ
ِ َ ِ
امام صادق )ع( نیز در روایتى فرموده است:َّ«ان اهلل عزوجل یحب الجمال وَّالتجمل و یبغضُ
ُالبؤسَ َّوالتباؤسَ» )همان، )440 /6 هماناخداوند زیبایى وتجمل )خودآرایى( را دوســت دارد واز فقر و فقرنمایى بدش مىآید.
بنابراین گرایش به جمال و زیبایی یکی از ابعاد اصلی روان آدمی است و انسان به مقتضای فطرت الهی خویش، آن را می پسندد. اسالم نیز به عنوان آیین منطبق و هماهنگ با فطرت، خواستار اشباع آن شده است . همچنین سیره عملی پیامبر اکرم )ع(و ائمه )ع(نیز مؤید این است که تجمل و زینت به خودی خود ناپسند نیست و چه بسا ممدوح و مورد عالقه است.
در سیره پیامبر اعظم)ص( نقل شده است که آن حضرت همواره در آینه می نگریست و موی سر خویش را روغن و شانه می زد و چه بسا در آب زالل نگاه و موهای خود را مرتب می کرد. رسول خدا)ص( افزون بر زینتی که در محیط خانه داشت، آن را برای اصحاب و محیط بیرون نیز انجام می داد و می فرمود:
َ ِ ِ ِِ َ َ َِِ ََ َ
ِإن اهلل يحب من عبدهِإذاَخرجِإلىِْإخوانه أن يتهيأ لهم و يتجمل» )محمدی ری شهری، ١٣٨٨: ) 252/ 1
«َّ َ ََ ْ ُ َ
ُ ُ ْ ْ َ ََّ َََّْ
خداوند دوست دارد وقتی بنده اش به سوی برادران دینی خود از خانه بیرون می رود، خود را بیاراید.
Archive of SID
107
بنابراین در مورد استفاده از انواع زينت ها، اسالم مانند تمام موارد، حد اعتدال را تایید و تأکید كرده است، نه مانند بعضى كه مىپندارند استفاده از زينت ها و تجمالت ) هر چند به صورت معتدل بوده باشد( مخالف زهد و پارسايى است، و نه مانند تجملپرستانى كه غرق در زينت و تجمل مىشوند،
و تن به هر گونه عملی نادرست براى رسيدن به اين هدف نامقدس . حتی شوم مىدهند . زیبا سازی
و آراستن خود و زندگی مطلوب و فقر و فقر نمایی مورد نفرت است و خداوند عوامل نفرت زا را برای یک انسان به ویژه فرد با ایمان نمی پسندد .
در نتیجه زیبایی و آراستگی را محبوب فطری انسان قرار داد و چگونگی آراستن خویش را به او الهام کرد . اما نكته مهم این است كه خواهش فطرى تجمّل و خود آرایى انسان، باید تحت مراقبت كامل قرار گیرد، و به دور از هرگونه افراط و تفریط برآورده شود.
اسالم در دستورهای خود، حسّ خودآرایى مسلمانان را به راه صحیح و بى خطر هدایت كرده ، برجلوه و جمال آنها افزوده است؛ ولى اگر توجّه به ظواهر زندگى و به كارگیرى تجمّالت از حدّ تجاوز كند به طورى هك باعث اسراف و اتراف و برای انسان به صورت هدف درآید، مورد نكوهش شدید اسالم است )الهامی نیا و همکاران ،بی تا: )128/ 1؛ زیرا انسان را وابسته و اسیر
مال دنیا می کند و شرافت و آزادگی انسان را به سبب کسب تجمل به هر قیمت از بین می برد و مقدمات سقوط او را فراهم می کند.
انسان تجمّل پرست مقام انسانى خود را نمىشناسد، از این رو فضایل انسانى و آزادگى خود را به متاع قلیل دنیا مىفروشد. «قُْلَمتاعُُّالدْنیاَقلیلٌ» )نساء، «) .77بگو: متاع دنیا اندك است.» بنابراین از نظر اسالم تجمل گرایی و قرار دادن اساس زندگی بر محور تجمالت، کاری شیطانی و امری ناپسند و برنامه ای مطابق با هوای نفس و شهوات حیوانی است. که باعث خروج انسان از حد اعتدال، و باعث باز ماندن از توجه به هدف خلقت و مانع رسیدن انسان به کمال می شود. گرایش به تجمالت، تشریفات و زرق و برق دنیا،آسیب ها و آثار نامطلوبی مانند :فراموشی یادخدا، دنیا گرایی، کفران نعمت ،مصرف گرایی، ورشکستگی، عدم توجه به مستضعفان، خود نمایی و ... را به دنبال دارد که در ادامه مقاله این ها مورد بررسی قرار می گیرد.
آسیب شناسی فرهنگی تجمل گرایی در رفتار فردی و راهکارهای قرآنی و روایی پیشگیری از آن
خود را تغییر دهند. »
این گونه آیات و دیگر آیات وارد شده در این زمینه«ِإذاَأصابَُْتهْمُمصیبٌَةِبماَّقدَمْتَأیدیهِْم » )نساء، )62، داللت دارند بر این که بین اعمال، )چه خوب و چه بد( نوعی ارتباط وجود دارد. برای مثال اگر انسان راه اطاعت خداوند و راهی را که او می پسندد ، بپیماید ، ابواب خیر و برکت بر روی او گشوده می شود و نیز اگر از راه بندگی منصرف و کردار و رفتار انسان نا به هنجار شود ،به همان اندازه از
سال
محبت و عنایت حق تعالی دور خواهد شد)غالم جمشیدی،.)233:1388
دوازدهم
تجمل گرایی و رفاه زدگی از آن جمله اعمالی است که آسیب ها و نتایج زیان باری را در دراز مدت
-شماره33یا کوتاه مدت در زندگی انسان و به تبع آن در جامعه بر جای می گذارد. با در نظر گرفتن آیات قرآن و - روایات معصومان)ع( به برخی ازاین آسیب ها اشاره می شود.
تابستان
