بخشی از مقاله
چکیده
زمینه و هدف: استفاده فراوان از منابع تغذیه الکتریکی موجب شده است تا افراد زیادي در معرض میـدانهـاي الکتریکـی و مغناطیـسی بـافرکانس 50-60 هرتز قرار گیرند. تاکنون گزارشات متناقضی در ارتباط با اثر میدانهاي الکترومغناطیسی روي سیستمهاي زنده ارائه شده است.
آنزیم آلانین ترانس آمیناز (ALT) و آنزیم آسپارتات ترانس آمیناز (AST) آنزیمهاي غیراختصاصی پلاسما هستند که افـزایش فعالیـت آنهـا در سرم بیانگر آسیب سلولی است. این مطالعه به منظور بررسی اثر میدان الکترومغناطیسی با فرکانس کم بر فعالیت آنـزیمهـاي ALT و AST
سرم موش آزمایشگاهی انجام شد.
مواد و روش کار: این مطالعه تجربی بر روي24سر موش نر با وزن تقریبی30±5گرم در چهار گروه(هر گـروه شـش مـوش)در سـال
1386 در دانشگاه علوم پزشکی قزوین انجام شد. سه گروه در معرض میدان الکترومغناطیسی بـا فرکـانس 25، 50 و 100 هرتـز و شـدت میـدان
250 میکروتسلا به مدت سی روز و روزانه یک ساعت قرار گرفتند. یک گروه نیز به عنوان شاهد در شـرایط مـشابه بـود امـا در معـرض میـدان الکترومغناطیسی قرار نگرفت. نمونه خون موشها بعد از 30 روز گرفته شد. فعالیـت آنـزیمهـاي ALT و AST در سـرم بـه روش کینتیکـی در
37oC سنجش شد. از نرم افزار کامپیوتري SPSS (11) و آزمون t و واریانس یک طرفه جهت بررسی آماري و تحلیل دادهها استفاده گردید.
یافتـههـا: فعالیــت آنــزیمALTســرم مــوش بــراي گــروههــایی کــه در معــرض فرکــانس25،50و100هرتــز قــرار گرفتنــد بــه ترتیــب
84/3±6/2IU/L، 89/8±14/3IU/L و 84/8±10/8IU/L و میـــــزان فعالیـــــت آنـــــزیم AST بـــــه ترتیـــــب 183/8±9/1IU/L،
185/5±10/5IU/L و 163/5±15/7IU/L بود. بین فعالیت آنزیمهاي ALT و AST گروههاي قرار گرفته در معرض میدان و گـروه شـاهد تفاوت آماري معنیداري مشاهده شد .(P <0/05)
نتیجهگیري: در این مطالعـه، میـدان الکترومغناطیـسی بـا فرکـانس25،50و100هرتـز و شـدت250میکروتـسلا سـبب افـزایش فعالیـتآنزیمهاي آلانین و آسپارتات ترانس آمیناز سرم موش آزمایشگاهی شد. افزایش فعالیت آنزیمهاي ترانس آمیناز در سرم میتواند بـه دلیـل اثـر میدان الکترومغناطیسی بر سلولهاي کبدي باشد. (مجله طبیب شرق، دوره9، شماره3، پائیز86، ص163تا(170
کلیدواژه ها:میدان الکترومغناطیسی، ترانسآمیناز، موش، آسیب سلولی
مقدمه
میدانهاي الکترومغناطیسی، محـیط اطـراف انـسان را احاطـه نمودهاند. از اواسط قرن بیستم الکتریسیته یکی از اجزاي ضروري زندگی بشر شد بـه طـوري کـه اکنـون بـسیاري از وسـایل مـورد استفاده ما بوسیله الکتریسیته کار میکنند. استفاده فراوان از منابع
تغذیه الکتریکی موجب شده اسـت تـا افـراد زیـادي در معـرض میــدانهــاي الکتریکــی و مغناطیــسی بــا فرکــانس 50 هرتــز قــرار گیرند. میدانهـاي الکتریکـی و مغناطیـسی خطـوط نـامرئی نیـرو هستند که هر وسیله الکتریکی روشن را احاطه نمودهاند. خطـوط
آدرس نویسنده مسئول: دانشگاه علوم پزشکی قزوین، گروه ژنتیک E-mail: sirati_m@yahoo.com 163
انتقال نیرو، سـیمهـاي حـاوي جریـان الکتریکـی و دسـتگاههـاي الکتریکی روشن همگی میدانهاي الکتریکی و مغناطیسی ایجـاد مــیکننــد. میــدانهــاي الکتریکــی و مغناطیــسی (میــدانهــاي الکترومغناطیسی) نیز مانند اشعه ایکس، امواج نور مرئـی، امـواج کوتاه و امواج رادیـویی از جملـه انـرژي هـاي الکترومغناطیـسی هستند. انرژيهاي الکترومغناطیسی در فرکانس متفـاوت هـستند.
میدانهاي الکترومغناطیسی منابع تغذیه الکتریکی داراي فرکانس
50 الــی 60 هرتــز هــستند. ایــن میــدانهــا انــرژي کمــی را حمــل میکنند و فاقد اثر یونیزان بـوده و در اغلـب مـوارد حتـی اثـرات حرارتــی نیــز ندارنــد. مــشخص شــده اســت کــه میــدانهــاي الکترومغناطیــسی داراي فرکــانس بــالا آثــار گرمــایی دارنــد امــا میدانهاي الکترومغناطیسی بـا فرکـانس پـایین سـبب تحریکـات عصبی میگردند(.(1 محققین در مطالعات مختلف اثر میدانهـاي الکترومغناطیسی را بر فرایندهاي مهم زیستی از جمله روند تکثیر ســلولی((2 ,3، انتقــالات یــونی((3 ,4، تــرمیم اســتخوان((5، تــرمیم عصب((6، تولید رادیکالهاي آزاد((7، تغییر مقـدار هورمـونهـا(,8(9، تعــدیل فعالیــت آنــزیمهــا((10 ,11 و تغییــر مقــدار برخــی از پروتئینهاي غشا و داخل سلول (12 ,13) بررسی نمودهاند.
ترانسآمینازها آنزیمهایی هستند که انتقال گروه آمین را بین یک اسید آمینه و یک آلفاکتواسید کاتـالیز مـیکننـد. دو آنـزیم ترانس آمیناز مهم آنزیمهـاي آلانـین تـرانس آمینـاز (ALT) یـا گلوتامات پیرووات ترانس آمینـاز (GPT) و آسـپارتات تـرانس آمیناز (AST) یا گلوتامات اگزالواستات ترانس آمیناز (GOT)
مـیباشـند. آنـزیم (EC 2.6.1.2) ALT آنزیمـی سیتوپلاسـمی است کـه واکـنش برگـشتپـذیر تبـدیل آلانـین بـه پیـرووات را کاتالیز مینماید. آنزیم (EC 2.6.1.1) AST هم در سیتوپلاسم و هم در میتوکندري وجود دارد و واکنش برگـشتپـذیر تبـدیل آسپارتات به اگزالواستات را کاتالیز میکند. آنزیمهـاي ALT و AST آنزیمهاي غیراختصاصی خون هستند که افـزایش فعالیـت آنها در سرم به هنگام آسیب سلولهاي پارانـشیم کبـد از جملـه هپاتیــت ویروســی، نکــروز کبــدي حاصــل از ســموم و نارســایی
164
گردش خون همراه با شوك و هیپوکسی اتفاق مـی افتـد. (14 ,15)
تـــاکنون تحقیقـــات مختلفـــی در مـــورد تـــاثیر میـــدانهـــاي الکترومغناطیسی بر فرایندهاي زیستی از جمله فعالیت آنزیمهـاي تــرانس آمینــاز انجــام گرفتــه و نتــایج متفــاوتی گــزارش شــده اســـت.((10 ,12 ,16 ,17 در برخـــی از ایـــن مطالعـــات میـــدانهـــاي الکترومغناطیسی سبب افزایش فعالیت آنزیمهـاي تـرانس آمینـاز شدند اما در تعدادي از بررسیهاي دیگر تغییري در فعالیـت ایـن آنزیمها مشاهده نشد. میتوان گفت نتایج متفاوت به دلیل وجود تنوع فاکتورهاي موثر از جملـه فرکـانس، شـدت میـدان، شـکل موج، مدت زمان اثردهی و نوع حیوان میباشد.
بــا توجــه بــه اهمیــت اثــر میــدانهــاي الکترومغناطیــسی بــر فرایندهاي زیستی و به خصوص اثر میدانهـاي الکترومغناطیـسی با فرکانسهاي پـایین کـه فرکـانس مـورد اسـتفاده اکثـر وسـایل الکتریکی است و نیز توجه به این نکتـه کـه فعالیـت آنـزیمهـاي ترانسآمیناز در سرم میتواند شاخصی از میزان تخریب بافتی بـه ویژه بافت کبد باشد، در این تحقیق اثر میدان الکترومغناطیسی بـا فرکانس پایین 25)، 50 و 100 هرتـز) و شـدت 250 میکروتـسلا روي فعالیــت آنــزیمهــاي ALT و AST ســرم مــوش بررســی گردید.
روش کار
این مطالعهي تجربی در سـال1386در دانـشگاه علـوم پزشـکیقزوین انجام شد.از موشهاي آزمایشگاهی نر نژاد آلبینو(موسـسهتحقیقات و سرم سازي رازي، کرج) با وزن 30-5 گرم استفاده شد. تعداد 24 سر موش در چهار گروه (هر گـروه شـش مـوش)
تقــسیم شــدند. درجــه اتــاق نگــهداري حیوانــات 22-5 درجــه ســانتیگراد بــود و حیوانــات مــورد مطالعــه در شــرایط 12 ســاعت روشنایی 12 ساعت تاریکی قرار داشتند. حیوانها آزادانه به آب و غذاي مخصوص موش (شـرکت خـوراك دام پـارس، کـرج)
دسترسی داشتند. قبل از شروع مراحـل مختلـف آزمـایش جهـت آمادهسازي موشها، 10 روز به آنها اجازه داده شد تـا بـه محـل جدیدشان عـادت کننـد. گـروه شـاهد (گـروه یـک) در معـرض
میدان الکترومغناطیسی قـرار نگرفـت و گـروههـاي دوم، سـوم و چهارم به ترتیب تحت میدان الکترومغناطیسی با فرکانس 25، 50
و 100 هرتز و شـدت میـدان 250 میکروتـسلا قـرار گرفتنـد. هـر گروه از حیوانات قبل از روشن شدن دستگاه الکترومغناطیس در دستگاه خاموش قرار گرفتند تا با محیط دسـتگاه سـازگار شـوند.
گروههاي حیوانی بـه مـدت سـی روز و روزانـه یـک سـاعت در میدان الکترومغناطیسی قرار گرفتند. عرض پالس دو میلیثانیه در نظر گرفته شد. براي تولید میدان الکترومغناطیس از دستگاه مدل ســیگنال لافایــت بــه عنــوان منبــع اولیــه تولیــد جریــان الکتریکــی استفاده شد. مولد میدان مغناطیسی مورد نظر سیمپیچهایی با هزار دور سیم لاکی بود. دستگاه شامل دو حلقـه (کویـل) بـود کـه بـا فاصله سی سانتیمتر به مـوازات یکـدیگر قـرار داشـتند. دو حلقـه موازي مشتمل بر هزار دور سیم لاکی بود کـه درون یـک جعبـه محافظ قرار داشت. در وسط دو کویل داخل جعبه (کمد ماننـد)
صفحهاي محکم تعبیه شده بود که وقتی قفس مخصوص حیـوان بر روي این صفحه قرار میگرفت حداکثر جریـان مغناطیـسی بـه داخل قفـس وارد مـیگـشت. قفـس کوچـک مـوش بـه راحتـی میتوانست بین دو کویل قرار بگیرد و موشها در قفـس آزادانـه در حرکت بودند. براي اندازهگیـري شـدت میـدان مغناطیـسی از دستگاه تسلامتر با پروب اثر هال مدل کوشـاوا سـاخت کارخانـه ونترونیک آلمان استفاده شد.
فعالیت آنزیمهاي ALT و AST توسط کیت شـرکت شـیم آنــزیم ســنجش شــد. فعالیــت آنــزیم ALT در ســرم بــه روش کنیتیکی بر اساس تبدیل آلانین به پیرووات و به دنبال آن تبـدیل پیرووات به لاکتات که همراه با مصرف NADH است سنجش شد. براي سنجش فعالیت آنزیم AST در سرم به روش کنیتیکی از واکنش تبدیل آسپارتات به اگزالواستات و به دنبال آن تبـدیل اگزالواستات بـه مـالات کـه همـراه بـا مـصرف NADH اسـت استفاده شد. میزان تغییر جذب در طول مـوج 340 نـانومتر در 37
درجــه ســانتیگراد توســط دســتگاه طیــفســنج اپنــدورف مــدل
ECOM-E 6125 بررسی گردید. میزان آنزیم بر حـسب واحـد بینالمللی فعالیت آنزیم بر لیتر (IU/L) گزارش شد. (14)
اطلاعــات بــه دســت آمــده بــا اســتفاده از نــرم افــزار SPSS
(ویــرایش (11/5 در کــامپیوتر وارد گردیــد. از آزمــون t، آنــالیز واریانس یکطرفه و جهت بررسی Post Hoc از آزمـون LSD
براي تحلیل آماري دادهها استفاده شد. سنجشهـا دو بـار تکـرار شد و از میانگین نتایج در محاسبات آماري استفاده شد. نتایج بـه صورت » میـانگین - انحـرافمعیـار« بیـان شـده اسـت. اخـتلاف آماري با P<0/05 معنیدار تلقی گردید.
یافته ها
میانگین فعالیت آنزیمهاي ALT و AST سـرم مـوشهـا در گروههاي مختلف در جـدول شـماره 1 ارائـه شـده اسـت. نتـایج حاصل از این بررسی نشان داد که فعالیت آنـزیم ALT در سـرم موشهاي گروه دو، سه و چهار که به ترتیب در معـرض میـدان الکترومغناطیسی با فرکانس 25، 50 و 100 هرتز بودند به ترتیـب
84/3-6/2IU/L، 89/8-14/3IU/L و 84/8-10/8IU/L
بود. فعالیت ALT در سرم موشهاي گروه یـک (گـروه شـاهد)
66/2-3/8IU/L بود. فعالیت آنزیم ALT در سرم موشهـاي گروههاي قرار گرفته در میدان الکترومغناطیسی نسبت بـه گـروه شاهد افزایش داشت و این افزایش از نظـر آمـاري معنـیدار بـود
.(P<0/05) تفاوت آماري معنیداري در فعالیـت آنـزیم ALT
بین گروههاي قرار گرفته در معـرض میـدان الکترومغناطیـسی بـا فرکانس 25، 50 و 100 هرتز مشاهده نشد.
فعالیـت آنـزیم AST در سـرم مـوشهـاي گـروه دو، سـه و چهار که به ترتیب در معرض میدان الکترومغناطیسی با فرکـانس
25، 50 و 100 هرتـــز بودنـــد بـــه ترتیـــب 183/8-9/1IU/L،
185/5 - 10/5IU/L و 163/5 - 15/7IU/L بــود و نــسبت بــه گروه یک (گروه شـاهد) کـه 147/2 - 7/5IU/L بـود افـزایش معنیداري داشت .(P<0/05)
165
جدول - 1 میانگین فعالیت آنزیمهاي ALT و AST سرم موشها در گروههاي مختلف
گروهها گروه یک گروه دو گروه سه گروه چهار
متغیر (شاهد) (فرکانس 25 = هرتز) (فرکانس 50 = هرتز) (فرکانس 100 = هرتز)
فعالیت آنزیم ALT 66/2 ± 3/8 84/3 ± 6/2* 89/8 ± 14/3* 84/8 ± 10/8*
(IU/L)
فعالیت آنزیم AST 147/2 ± 7/5 183/8 ± 9/1* 185/5 ± 10/5* 163/5 ± 15/7*
(IU/L)
P <0/05 در مقایسه با گروه شاهد.
تفاوت معنیداري در فعالیـت آنـزیم AST بـین گـروههـاي قرار گرفته در معرض میـدان الکترومغناطیـسی بـا فرکـانس 25 و 50 هرتز مشاهده نشد امـا بـین ایـن گـروههـا و گروهـی کـه در معرض میدان الکترومغناطیسی با فرکانس 100 هرتز بـود تفـاوت معنیداري در فعالیت آنزیم AST وجود داشت .(P<0/05)
نــسبت DeRitis کــه نــسبت AST/ALT اســت در مــورد گروههایی که در معرض میدان بودند نسبت به گروه کنترل تغییر فاحشی نداشـت. ایـن نـسبت در گـروه دو، سـه و چهـار کـه بـه ترتیب در معرض میدان الکترومغناطیـسی بـا فرکـانس 25، 50 و 100 هرتز بودند برابـر 2/2، 2/1 و 1/9 و در گـروه یـک (گـروه شاهد) 2/2 بود.
نمودار - 1 میانگین فعالیت آنزیمهـاي ALT و AST
سرم موشها در گروههاي مختلف
فعالی ت AST فعالی ت ALT
250
200 آن فعالیت
150
100 زیم
(IU/L)
50
0
100 50 25 0
فرک انس (هرتز)
بحث
در ایــن مطالعــه ارتبــاط معنــیداري بــین افــزایش فعالیــت آنــزیمهــاي ALT و AST ســرم مــوش بــین گــروه شــاهد و گروههاي قرار گرفته در میدان الکترومغناطیسی بـا فرکـانس 25، 50 و 100 هرتز مشاهده شد. مطالعات متعددي در خـصوص اثـر میدانهاي الکترومغناطیـسی بـا فرکـانس پـایین بـر روي فعالیـت آنزیمهاي ترانس آمیناز انجام گرفته اسـت. بخـشی از نتـایج ایـن بررســی بــا مطالعــهاي کــه در ســال 1999 کــه بــر روي فعالیــت آنــزیمهــاي ALT و AST ســرم کــارگران در یــک کارخانــه فولادسازي انجام شد هـمخـوانی دارد. در مطالعـه فـوق افـزایش معنیداري در فعالیت آنزیم AST سرم درکـارگرانی کـه داراي سابقه کار بیش از ده سال بودند گزارش شد. در محیط کـار ایـن کــارگران فرکــانس میــدان 50 هرتــز و شــدت میــدان مغناطیــسی 2/5) 2A/m میلــیتــسلا معــادل 25 گــوس) و شــدت میــدان الکتریکــی 20V/m بــود(.(10 در مطالعــهي دیگــري اثــر میــدان الکترومغناطیسی بر روي فعالیت آنزیمهاي ترانس آمیناز در کبد خوکچه هندي بررسی شد. در این مطالعه میدان الکترومغناطیسی با فرکانس 50 هرتز سبب تغییر فعالیت آنزیمهاي ALT و AST
کبـــد خوکچـــه هنـــدي شـــد. در ایـــن پـــژوهش اثـــر میـــدان الکترومغناطیسی روي متابولیسم سلولهاي کبدي دلیـل افـزایش فعالیت آنزیمهاي ALT و AST در کبـد خوکچـه هنـدي بیـان گردید(.(12 اما در مطالعهي دیگري که روي افراد داوطلب انجـام شد این افراد به مدت چهار هفته به صورت پیوسته و ناپیوسـته در
166
اثر میدان مغناطیسی بر آنزیمهاي ترانس آمیناز
معـــرض میـــدان مغناطیـــسی بـــا شـــدت 10 میکروتـــسلا 100)
میلیگوس) قرار گرفتند. هیچگونه تغییري در مقادیر آنـزیمهـاي
ALT و AST مــشاهده نــشد(.(16 همچنــین در مطالعــهاي کــه در سال 1382 روي کارگران واحدهاي انتقال برق انجام شد تغییري در فعالیت آنزیمهاي ALT و AST مشاهده نشد(.(17
نتایج حاصل از مطالعات گذشته در خصوص اثر میـدانهـاي الکترومغناطیسی بر موجودات زنده مشخص نمودند که برخی از فرایندهاي مهم بیوشیمیایی در مـسیرهاي متابولیـک تحـت تـاثیر میدانهاي الکترومغناطیسی قرار میگیرنـد. توجیـه مکانیـسم اثـر میدانهـاي الکترومغناطیـسی بـر موجـودات زنـده بـسیار پیچیـده است. میتوان گفـت کـه میـدانهـاي الکترومغناطیـسی ابتـدا در موجود زنده تغییرات فیزیکی و شـیمیایی ایجـاد مـینماینـد و بـه دنبال آن اثرات زیستی میدان بر سیستم زنـده مـشاهده مـیشـود.
یکـــی از اثـــرات مهـــم فیزیکـــی و شـــیمیایی میـــدانهـــاي الکترومغناطیــسی تــاثیر بــر جهــتگیــري و جابجــایی ترکیبــات دوقطبــی و یــونی اســت. (9 ,10) در ایــن مطالعــه افــزایش فعالیــت آنزیمهاي ALT و AST سرم در حیواناتی که در معرض میدان الکترومغناطیسی قرار گرفتند مشاهده شد. ایـن دو آنـزیم تـرانس آمیناز به عنوان شاخصی حساس در ارتباط با آسـیب سـلولهـاي کبدي مطرح هستند. این آنزیمهاي ترانس آمیناز غلظـت بـالایی در داخل سلولهاي کبدي دارند و به دنبال تغییـر در نفوذپـذیري غشاء و یا تخریب سلولهاي کبدي وارد خون شده و میزان آنها نسبت بـه حالـت طبیعـی در سـرم افـزایش مـییابـد. میـدانهـاي الکترومغناطیــسی مــیتواننــد بــه طــرق مختلــف روي فعالیــت آنزیمهاي ترانس آمیناز اثر داشته باشند که از جمله مـیتـوان بـه تاثیر آنها بر سلولهاي پارانشیم کبد اشاره نمود. با توجه به عدم تغییر فاحش نسبت AST به ALT در این بررسی میتوان توجیه نمـــود کـــه احتمـــالاً هنگـــام آزمـــایش تغییـــرات ســـاختمانی میتوکندريها در سلولهاي کبدي ایجاد نشده است. البته باید بـه این نکته اشاره نمود که افزایش فعالیت آنزیمهاي تـرانسآمینـاز
مختص آسیب سـلولهـاي کبـدي نیـست و مـیتوانـد در مـوارد دیگري از جمله آسـیبهـاي عـضلانی نیـز مـشاهده شـود. دلیـل دیگــري کــه مــیتــوان جهــت افــزایش فعالیــت آنــزیمهــاي ترانسآمیناز ذکر نمود تاثیر میدانهاي الکترومغناطیسی بر ترشح و عملکرد هورمونهاي موثر بر فعالیت آنزیمهـاي تـرانسآمینـاز از جمله هورمونهاي گلوکوکورتیکوئیدي در بافتها میباشـد.
در برخی از بررسیها مشاهده شد که میدانهاي الکترومغناطیسی میتوانند روي مقدار برخی از هورمونها در خـون اثـر نماینـد از جمله در مطالعهاي کـه در سـال 2005 بـر روي خوکچـه هنـدي انجام شد افزایش هورمون کورتیزول در حیواناتی که در معرض میدان الکترومغناطیسی قرار داشتند مشاهده شد. (9)
با توجه به موارد اشاره شده مـیتـوان بیـان نمـود کـه عوامـل متعددي میتوانند در افزایش فعالیت آنزیمهاي ترانسآمینـاز در شرایط این مطالعه اثر داشته باشند لذا پیشنهاد میشود که با انجام مطالعات تکمیلی در مورد اثرات میدانهاي الکترومغناطیـسی بـر فعالیت آنزیمها، نقش احتمالی هر کدام از موارد ذکر شده روي فعالیت آنزیمهاي ترانسآمیناز دقیقتر بررسی گردد.
سپاسگزاري
قــسمتی از نتــایج ایــن پــژوهش مربــوط بــه طــرح تحقیقــاتی مصوب کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی قزوین بود که با همکاري مرکـز توسـعه تحقیقـات علـوم پایـه پزشـکی دانشگاه علوم پزشکی قـزوین انجـام شـد. بـدینوسـیله از حـوزه معاونت پژوهشی و کمیتـه تحقیقـات دانـشجویی دانـشگاه علـوم پزشکی قزوین جهت حمایت مالی از این طرح پژوهشی و مرکز توسعه تحقیقات علوم پایـه پزشـکی جهـت همکـاري در اجـراي طرح سپاسگزاري میگردد. همچنین از همکاري آقایان مرتـضی ســعیديیگانــه، ســلمان شــیخی، علــی حــاجاحمــدیان، اســماعیل عباسی و فرهاد خباز قدردانی میگردد.
167
طبیب شرق، دوره 9، شماره 3، پائیز 86
References
1. ثقفی نیا م، مقصودي دماوندي ا، نفیسی ن، محبی ح. بررسی اثرات زیانبار سلاح هاي الکترومغناطیس بر روي انسان و محیط. طـب نظامی، دوره هفت، شماره 1، سال 1384، ص .69-74
2. پریـور ك، محــسنی کوچــصفهانی ه، مــشهدي اکبربوجـار م، حیــاتی رودبــاري ن. بررســی آثـار میــدان الکترومغناطیــسی بــر رشــد جوانه هاي اندام حرکتی فوقانی و تحتانی جنین موش نژاد Balb/C در شرایط .invitro نشریه علـوم دانـشگاه تربیـت معلـم،
دوره چهار، شماره 1، سال 1383، ص .315-326
