بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق با هدف سنجش توان تفرجی پارک جنگلی بیستون و شناسایی محدودههای دارای توان تفرج متمرکز و گسترده با درجات مختلف صورت گرفت. ابتدا مدل رقومی ارتفاع - DEM - منطقه از نقشه توپوگرافی رقومی با مقیاس 1:25000 در نرم افزار ArcGis9.3 تهیه شد، سپس به کمک DEM نقشههای شیب،جهت و ارتفاع منطقه تهیه و طبقه بندی شدند.
در مرحله بعد نقشههای تراکم پوشش گیاهی و طبقات خاک پارک جنگلی بیستون که از اداره کل منابع طبیعی استان کرمانشاه تهیه و رقومی شدند، با نقشههای شیب،جهت و طبقات ارتفاعی پارک رویهم گذاری شدند. در نهایت از مقایسه تمامی واحدها با مدل توریسم مخدوم نقشه پتانسیل پارک جنگلی بیستون تهیه گردید. نتایج نشان دادکه: 484/4276 - %6/8 هکتار - از سطح پارک جنگلی بیستون دارای توان تفرج متمرکز درجه 1، 5611/4287 - %79 هکتار - دارای توان تفرج متمرکزدرجه2، 902/2695 - %12/7 هکتار - دارای تفرج گسترده درجه 1، 118/7832 - %1/6هکتار - از سطح پارک دارای تفرج گسترده درجه 2 می-باشد.
1. مقدمه
فرآیند شهرنشینی و یکنواختی فضای کار گرایش به طبیعتگردی را افزایش داده است. با توجه به مشکلات و مسائل مربوط به زندگی ماشینی امروزی میتوان گفت که مردم جوامع امروزی بیش از گذشته نیازمند دستیابی به آرامش روحی و تمدد اعصاب می باشند. یکی از مناسبترین محیطها جهت برآوردن این نیاز بشر، پارکها و تفرجگاههای جنگلی است.
لذا نیاز به توسعه واحداث پارک جنگلی و تفرجگاههای طبیعی برای جذب گردشگر، ایجاد در آمد، گذران اوقات فراغت، حفاظت از منابع و ذخایر بیش از پیش احساس می شود .[2] امروزه توسعه فضای سبز در داخل و حاشیه شهرها از جمله بهترین راهکارهای بهسازی بهشمارمیرود که در صورت برنامه ریزی دراز مدت و منسجم میتواند نقش مهمی را در رفع معضلات زیست محیطی و اجتماعی شهرها ایفا کند.[8] پارکهای جنگلی شهری وسیع با داشتن امکانات گردشگری، میتواند نقش مهمی درتامین نیازهای تفرجی شهرها داشته باشد، جنانچه از مهمترین منابعی که میتواند کیفیت تفرج را در یک شهر بالا ببرد مناطق طبیعی و کمترتغییر یافته ازجمله پارکهای جنگلی است
پتانسیل یابی تفرجی در گردشگری متکی به طبیعت نه تنها بهعنوان ابزاری برای ارتقاء سطوح اجتماعی و اقتصادی مردم بومی تلقی میشود بلکه بهعلت کارکردهای حفاظتی تفرج بهعنوان راهکارمدیریتی تجربه شده، برنامهریزی آن در عرصههای منابع طبیعی زمینه حفاظت پویای آنها را نیز مهیا میکنند
توانایی سامانه اطلاعات جغرافیایی در ارتباط با پردازش همزمان اطلاعات مکانی و آمار و ارقام و تلفیق نقشههای مختلف، رویهم گذاری نقشههای مختلف و تولید نقشه به همراه اطلاعات جدید باعث گردیده تا ازاین سیستم در ارزیابی توان اکولوزیک برای کاربرهای مختلف استفاده شود. از آنجایی که در هنگام بهرهگیری از این سیستم برای رویهم گذاری نقشههای مختلف وجود ندارد، بنابراین میتوان مشخصههای بیشتری را در ارزیابی دخالت داد که باعث افزایش دقت کار ارزیابی خواهد شد.
درهمین راستا پزوهشهای مناسبی درنقاط مختلف دنیا و ایران صورت گرفته است، از جمله:
بااستفاده ازGIS درایالت نیوجرسی آمریکا به بررسی قابلیت و ظرفیت توریستی و تفریحی کناره رودخانه موریس، با توجه به فاصله ازمناطق حساس و آسیب پذیر و حیات وحش پرداختند
پائولیت و همکاران[14]، در برنامه ریزی شهری مونیخ از GIS برای ارزیابی جنگل شهری استفاده کردند. براساس کاربریهای مختلف مناطق مسکونی، صنعتی، پارکها، زمینهای کشاورزی و جنگل را مشخص کردند.
نتایج نشان داد 70 درصدسطح را مناطق مسکونی و صنعتی با تراکم بالا و 20درصد را حاشیه شهربا تراکم کم و 5 درصد را جنگل میپوشاند. بلونیرز و همکاران[9]،به منظور مدیریت و برنامه ریزی جنگل شهری در واشنگتن از GIS استفاده کردند. با استفاده از نرم افزارهای ArcView و ArcInfo نقشههای مختلف را تهیه نمودند. نتایج نشان داد GIS ابزاری قوی برای مدیریت جنگل شهری است که تجزیه و تحلیل اطلاعات را با سرعت و دقت بیشتر امکانپذیر میکند.
گولز و دمیرل[12]، پتانسیل تفرجی جنگلهای کاج آروس در ترکیه را مطالعه و بر اساس رتبه دهی وزنی به 5 فاکتور کلیدی شامل ارزش زیبایی شناسی، اقلیم، قابلیت دسترسی، امکانات تفرجی و وجودفاکتورهای منفی ارزیابی کردند. این روش بیشتر برای تعیین قابلیت تفرجی در مناطق جنگلی کوچک و فعالیتهای تفرجی کمپینگ و پیکنیک کاربردی است.نتایج نشان داد که فاکتورهای طبیعی - چشم انداز و اقلیم - نماینده 60 درصد پتانسیل و فاکتورهای فرهنگی - قابلیت دسترسی و امکانات تفرجی - نماینده 40 درصد امتیازها میباشد و در نهایت پتانسیل تفرجی فعلی جنگل 57 درصد برآوردشد.
همچنین طی تحقیقی دیگر ، در ایالت سورت ثانی تایلند مکانهای مناسب برای اکوتوریسم با استفاده از GIS و 1AHP مورد ارزیابی قرار دادند. هدف اصلی این تحقیق شناسایی و اولویتبندی مکانهای دارای توان بالقوه اکوتوریسم با استفاده از GIS و AHP بود. فرآیند ارزیابی بر اساس 9 معیار انتخاب شده - جاذبههای اطراف، کاربری زمین، ذخیرهگاه، تنوع گونهای، ارتفاع، شیب، نزدیکی به مکانهای فرهنگی، فاصله از جاده و اندازه زیستگاه - صورت گرفت. همچنین برای محاسبه جزئیات فاکتورها و وزن طبقات از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی - AHP - استفاده شد.
قرگزلو[11]، مدل توسعه شهری در شمال غرب تهران را با استفاده از GIS معرفی نمود. با استفاده ازمدل،قابلیت منطقه را به منظور توسعه شهری، مسکونی، کاربری تفرجی با استفاده از GIS در نرم افزار ArcView تجزیه و تحلیل نمود. نتایج بررسی نشان داد شمال غرب تهران، مکان مناسبی برای اهداف توسعه شهری، تفرجی و توریسم میباشد. طی تحقیقی تحت عنوان امکانسنجی مناطق مستعد طرحهای طبیعتگردی منطقه عباس آباد ورسک به کمک فن آوریهای GIS و RS اقدام به شناسایی مناطق مستعد و ارائه راهکارهای اجرایی مناسب جهت بهرهوری بهینه از این منطقه نمود.
نتایج تحقیق نشان داد بیشتر منطقه عباس آباد ورسک توان تفرج گسترده درجه 1 دارد.[4] رضوانفر [3]، توان تفرجی پارک جنگلی چیتگر را با استفاده از GIS و RS مورد مطالعه قرار داد و با استفاده از روش تجزیه و تحلیل سیستمی و بهکارگیری مدل مخدوم، مناطق دارای توان تفرج گسترده و متمرکز را مشخص نمود. نتایج نشان داد که پارک جنگلی چیتگر از نظر پارامترهای فیزیکی و بیولوژیکی با توجه به مدل توریسم مخدوم مناسب برای توسعه انواع طبقات تفرجی میباشد.
همچنین طی تحقیقی توان تفرجی پارک جنگلی سرخه حصار با استفاده از GIS، مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد بخش اعظم پارک جنگلی سرخه حصار، توان تفرج گسترده درجه 1 و کمترین سطح پارک توان تفرج متمرکز درجه 1 را دارد. همچنین نتایج نهایی نشان داد که فاکتورهای غیر بوم-شناختی - منابع آبی، امکانات و غیره - تأثیر مستقیمی بر روی نوع تفرج داخل پارک و استفاده بازدیدکنندگان از آن دارد.
2. مواد و روشها
.2-1 وضعیت عمومی منطقه مورد مطالعه:
بیستون یکی از بخشهای تابع شهرستان هرسین در استان کرمانشاه است. حداقل ارتفاع آن از سطح دریا1320 متر و حداکثر آن 3358 متر می-باشد. شهر بیستون مرکز این بخش، در حدود 30کیلومتری شمال شرقی شهرستان هرسین، بین َ47 29 طول شرقی و 34 25 عرض شمالی، میان کوه بیستون و رود گاماسیاب، بر سر راه اصلی مرکز به غرب کشور قرار گرفته است. در کنار پارک جنگلی بیستون محوطه تاریخی آثار باستانی مربوط به دوره هخامنشیان و دیگر جاذبههای طبیعی گردشگری همچون سراب بیستون قرار دارد.پوشش جنگلی تشکیل دهنده این پارک غالبا گونههای سوزنی برگ هستند.
.2-2 دادههای مورد استفاده:
برای انجام این تحقیق نقشه توپوگرافی رقومی1/25000 مربوط به منطقه بیستون و نقشه خاکشناسی و تراکم پوشش گیاهی پارک جنگلی بیستون از اداره کل منابع طبیعی استان کرمانشاه تهیه گردید.
.2-3 روش انجام پزوهش:
در این مطالعه از روش تجزیه و تحلیل سیستمی که معمولیترین روش شناسایی، ارزیابی و برنامهریزی بهرهوری از سرزمین در ایران و جهان است استفاده میشود. مطابق این روش ابتدا شناسایی منابع بومشناختی صورت میگیرد و نقشه مربوط به آنها تهیه میشود و مبنای کار ارزیابی توان را تشکیل میدهند. روش تجزیه و تحلیل سیستمی از چند مرحله تشکیل میشود.
در مرحله اول شناسایی منابع بوم شناختی انجام میگیرد. منابع بوم شناختی شامل منابع فیزیکی - مانند شیب،جهت، ارتفاع، خاک - و منابع بیولوزیکی - مانند پوشش گیاهی - میباشد. نقشه طبقات ارتفاعی، شیب و جهات جغرافیایی با استفاده از نقشه توپوگرافی رقومی 1/25000 تهیه میشوند. مرحله دوم تجزیه و تحلیل و جمع بندی منابع است که با رویهم گذاری نقشههای شیب،جهت،ارتفاع، طبقات خاک و تراکم پوشش گیاهی انجام میگیرد و نقشه توان تفرجی پارک تهیه میشود. در مرحله سوم ارزیابی توان اکولوزیکی انجام میشود. براساس ویزگیهای اکولوزیکی مشخص شده، یکایک واحدها با مدل اکولوزیکی توریسم مخدوم مقایسه میشود.
.2-3-1 تهیه نقشه توان تفرجی پارک جنگلی بیستون:
در این مرحله با استفاده ازنرم افزار Arc GIS 9.3، نقشه شیب،جهت،ارتفاع،طبقات خاک و تراکم پوشش گیاهی پارک را رویهم گذاری کرده1 و نقشه توان تفرجی پارک جنگلی بیستون تهیه شد. بر روی نقشه توان تفرجی هررنگ بیانگر پنج مشخصه شیب،ارتفاع،جهت،تراکم پوشش گیاهی و خاک میباشد.
.2-3-2 روش تعیین پتانسیل پارک جنگلی بیستون:
نحوه ارزیابی توان تفرجی پارک ازمقایسه منابع موجوددر منطقه مورد بررسی - ویژگیهای واحدهای زیست محیطی - با مدل اکولوژیکی کاربری توریسم انجام شد.
ویژگی هرواحد از نقشه توان تفرجی با مدل اکولوزیکی تفرج متمرکزطبقه یک، تفرج متمرکزطبقه دو،تفرج گسترده درجه یک، تفرج گسترده درجه دومقایسه شدند. واحدهایی که توان آنها در حد هریک از طبقات تفرجی بود، مشخص شده و جزء آن طبقه قرارگرفتند. نقشه نهایی براساس توان انواع طبقات تفرجی تهیه شد.
