بخشی از مقاله
مقدمه آن را در بین گونههاي گیـاهی موجـود در کشـور برجسـته
گونه Moringa peregrina (Forssk.) Fiori معروف بـه میکند. این گونه در مناطق خشک و نیمهخشک بـا پتانسـیل
گز روغن (یا گازرخ) ویژگیهاي خاصی دارد که آن را قادر تبخیر و تعرق بالاي 2000 میلیمتـر در سـال رویـش دارد و
به زیستن در یکی از سختترین شـرایط اقلیمـی کشـور مـا معمولاً در دامنه ارتفاعی 1000 تا 2000 متـر از سـطح دریـا
نموده است. ازاینرو این گونه علاوه بر ارزشهاي دارویـی، دیده میشود .(Gebauer et al., 2007) دربعد جهـانی، گـز
غذایی و بهداشتی، ارزشهاي زیستمحیطی زیادي دارد کـه روغن در شمالشرق آفریقا و جنوبغرب آسیا رویـش دارد
011 ارزیابی ویژگیهاي نونهالی ...
(Boulos, 1999)، ولـی دربعـد ملـی رویشـگاه ایـن گونـه محدود به تپهماهورها و کوهستانهاي مناطق جنـوب شـرقی کشور (حدفاصل بشاگرد تا مرز پاکستان) میباشد.
برگچههاي این گیاه در سن 2 سالگی ریـزش کـرده و از آن به بعد گیاه از طریـق سـبزینه موجـود در دمبـرگهـایش فتوسنتز کرده و نیازهاي حیاتیش را تـأمین مـیکنـد. ریـزش برگچهها در این گیـاه یکـی از مکانیسـمهـاي مقاومـت بـه خشکی در شرایط خشک رویشگاهی آن قلمـداد مـیگـردد
.(Hegazy et al., 2008)
گونههاي مختلف مورینگا داراي خواص متعدد دارویـی هستند که بر اهمیت آنها مـیافزایـد. قسـمتهـاي مختلـف گونههاي مورینگا، از جمله برگها، ریشهها و پوست تنه آنها در ساخت داروهـاي محلـی در درمـان بیماریهـاي مختلـف ازجمله نارساییهاي گوارشی، جوشهـاي سـطحی پوسـت بدن، سرماخوردگی، التهاب پوستی، فشار بالاي خون، تشنج و حملههاي عصبی، تب راجعه، امراض پوستی و روماتیسـم کاربرد داشته است .(Islam et al., 2005) ریشهها، بـرگهـا، گلها، میوهها و صمغهایی که از این گونه ترشح میشوند در درمـان التهـاب (Ezeamuzle et al., 1996) و بیماریهـاي قلبی- عروقی (Limaye et al., 1995) مـورد اسـتفاده قـرار مـیگیرنـد. بـهطـور کلـی بـذر گونـههـاي مورینگـا داراي ترکیبهاي مؤثره متعددي است که بهواسطه آن کاربرد آن را در زمینههاي ضدمیکروبی، ضدالتهاب و ضـدتومور افـزایش
دادهاســت Dayrit et al., 1990)؛ Villasenor, 1994؛
Makkar & Becker, 1997؛ .(Guevara et al., 1999
براساس مطالعات انجام شـده توسـط (1992) Hegazy،
بیشترین درصد مرگ و میـر در گونـه گـز روغـن در سـنین جوانی اتفاق میافتد. به عبارت دیگر نیروهـاي گزینشـی در زیستگاههاي این گونه بیشتر در مراحلی بر این گونـه اعمـال میشوند که بیشترین ظرافت و حساسیت را دارد (اسديکرم
و همکاران، .(1388 از طرفی در بسیاري از گونههاي درختی
و جنگلی به دلیل دوره رشد طولانی جهت ارزیابی توانمندي جمعیتهاي مختلـف گیاهـان جنگلـی، ابتـدا ویژگـیهـاي
نونهالی ازجمله قدرت استقرار و سرعت رشـد اولیـه مـورد ارزیابی و مطالعه قرار مـیگیـرد .(Espahbodi et al., 2008)
پس این ویژگیهاي رویشی در زمـان نونهـالی بـا یکـدیگر چگونه در تعامل هستند و چه تأثیري بر یکدیگر میگذارنـد
و آیا میتوان با استفاده از برخی از این ویژگیها به انتخـاب نهالهایی با قدرت رویش برتر اقدام نمـود یـا نـه، ازجملـه سئوالاتی هستند که این بررسی در پی پاسـخگویی بـه آنهـا میباشد. عوامل متعددي نظیر تغییرات شرایط اقلیمی، شرایط متفاوت خاك منطقه، تداخل عوامل مختلف انسانی و طبیعی
و اثرهاي متقابل بیولـوژیکی مـیتواننـد تعیـینکننـده میـزان استقرار، رشد و زنـدهمـانی گونـههـاي مختلـف گیـاهی در طبیعــت باشــند. گــز روغــن ضــمن دگرگشــن بــودن، خودسازگاري بالایی نیز دارد کـه بـه آن کمـک مـیکنـد در صورت عدم حضور عوامل دگرگردهافشانی نظیر حشرات، از طریق خودتلقیحی تولیـدمثل کنـد و از ایـن طریـق موجـب کاهش تنوع ژنتیکی در گونه گـردد و ایـن موضـوع ممکـن است که یکی از عوامل ضعف تنوع ژنتیکی در این گونـه در مناطق رویش آن در کشور باشد. در گونههاي مختلف گیاهی ثابت شدهاست که مطالعات جمعیتی مـیتوانـد در شـناخت ساختار و نحوه تنظیم تعداد در جمعیـتهـاي گیـاهی مفیـد باشد و چه بسا به شناخت فشارهاي گزینش بر یک گونه یـا جامعه گیاهی منجر شود. در مطالعات جمعیتی اغلـب بقـاي فردي در جامعه، درصد مرگ و میر و تولیدمثل مورد توجـه قرار میگیرد. اما از آنجا که مرحله نوجوانی یکـی از مراحـل بسیار حساس در چرخه زندگی گونههاي جنگلی است و از طرفی آزمایشهاي مزرعهاي را میتـوان در ایـن مرحلـه بـه اجرا درآورد، این نوع مطالعات اغلـب در مرحلـه نوجـوانی گونههاي جنگلـی صـورت مـیگیـرد (میرزایـی ندوشـن و اسديکرم، .(1389 هر یک از این عوامل نیز بهصـورتهـاي مختلف بهطور مستقیم و غیرمستقیم بر رشـد رویشـی گیـاه تأثیر میگذارند. بهطوري که میـزان و نحـوه اثرگـذاري ایـن عوامل بر رشد گیاه ازجمله مسائلی است که باید مورد توجه
و بررسی قرار گیرد.
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 28، شماره 1 111
مواد و روشها
نظر به اینکه رویشگاه گز روغن در کشور ما محـدود بـه عرصههاي جنوبشرقی کشور میباشد، 21 پایه مادري واقع در رویشـگاههـاي مـذکور بـهصـورت تصـادفی انتخـاب و بذرگیري شدند و در این تحقیق مورد بررسی و مطالعه قـرار گرفتند (جدول .(1 فاصله نقـاط بـذرگیري و انتخـاب نقـاط بهنحوي بود که بیشتر تنوع موجود در گونه را پوشش دهند.
جهت رویاندن هماهنگ بذرهاي جمعآوري شـده، ابتـدا بـه مدت 24 ساعت در معرض جریان آب جاري قرار گرفتنـد.
در ادامه به مدت سی دقیقه در محلول قارچکش بنومیل قرار داده شـدند و سـپس در پتـريدیـش و روي کاغـذ صـافی مرطوب کاشته شدند. تا زمان سبز شدن بذرها رطوبـت لازم بهصورت روزانه تأمین گردید و پس از سـبز شـدن آنهـا بـه بستر کاشت در گلدانهاي حاوي مخلوطی از خاك زراعـی، کود دامی و ماسه به نسبت 1 :1 :1 منتقل شدند. در مجموع،
310 نهــال گلــدانی از 21 پایــه مــادري حاصــل شــده و مراقبتهاي روزمره و آبیاري تا زمان استقرار کامـل نهـالهـا انجام شد. نهالها در شرایط گلخانه نگهداري شدند و پس از رشد و استقرار اولیه از برخی از ویژگیهاي رویشی نهالهـا ازجمله تعداد برگ و برگچه، طول برگ و ساقه، ارتفاع نهال، قطــر یقــه، شــادابی، عــرض و طــول و ســطح برگچــههــا یادداشتبرداري گردید. با لحاظ کردن نهالهـاي حاصـل از تک درختان بهعنوان تیمار آزمایشی، میانگینهـاي اطلاعـات مربوط به هر پایه مادري در هر تکرار در قالب طرح آمـاري کامل تصادفی تجزیه واریانس شدند تا اختلاف بین پایـههـا ارزیابی گردد. بـا تأییـد اختلافـات معنـیدار بـین پایـههـاي بذرگیري شده به روش پیرسون، کلیه همبستگیهاي دوگانـه بین صفات تخمـین زده شـد. در ادامـه بـا اسـتفاده از روش رگرسیون چند متغیره قدم به قدم ارتباط بـین صـفات مـورد اندازهگیري بهعنوان صفات مستقل و ارتفاع نهالها بهعنـوان صفت وابسته تعیین گردید و صفاتی که بیشـترین ارتبـاط را با این صفت داشتند تعیین گردیدند. با انتخاب صفاتی که در مدل رگرسیون قرار گرفتند تجزیه علّیت انجام شد تا روابـط
مستقیم و غیرمستقیم صفات منتخب با ارتفـاع گیـاه بررسـی شود. از تجزیه به مؤلفههـاي اصـلی نیـز در جهـت ارزیـابی ارتباط ویژگیهاي رویشی والدینی رویشـگاههـاي مختلـف استفاده شد. تجزیه به مؤلفههاي اصلی ضمن اینکه نقش هـر یک از صفات رویشی مورد مطالعـه را در تنـوع موجـود در نهالها نشان میدهد، میتواند بر مبناي کلیه صـفات مطالعـه شده مؤلفههایی را تولید کند که براساس آن نقش هر صـفت را در تنوع مورد اشاره ارزیابی نمایـد. جهـت دسـتهبنـدي و سنجش قرابت پایههاي بذرگیـري شـده براسـاس دادههـاي حاصل از نتایج این پایهها، مؤلفههـاي اول و دوم حاصـل از تجزیه به مؤلفههاي اصلی در مقابل هم پلات شدند و نتـایج آن با نتایج حاصل از تجزیه کلاستر مورد مقایسه قرار گرفت.
از نـرمافزارهـاي (SAS Institute, 1989) SAS و Path در
تجزیه دادهها استفاده شد.
نتایج
تجزیه واریانس موجود در بین میانگین نتایج حاصـل در تکرارهاي آزمایش نشان داد که از نظـر کلیـه صـفات مـورد مطالعه بین پایههاي مادري اختلاف معنـیداري وجـود دارد
(جــدول (2 کــه حکایــت از مــؤثر بــودن تجزیــه ضــرایب همبستگی دوگانـه بـا اسـتفاده از تجزیـه علّیـت دارد. دامنـه تغییرات نیز در صفات مورد مطالعه قابلتوجه بـود (جـدول
.(3 بهطوري کـه میـانگین ضـرائب همبسـتگی دوگانـه بـین صفات مورد مطالعه روند متفاوتی را با یکدیگر نشـان دادنـد
(جدول .(4 با این حال، همه صـفات بـا ارتفـاع، حـداقل در سطح %1 همبستگی مثبت و معنیدار داشتند. نکته قابلتوجه اینکه قطـر یقـه نیـز بـا همـه صـفات، همبسـتگی مثبـت و معنیداري از خود نشان داد.
تجزیه رگرسیون چندگانه، برخـی از صـفات را بـهرغـم همبستگی دوگانه بالا با ارتفاع از مدل حذف نمود. به عبارتی صفات تعداد برگ، طول برگ، طول سـاقه، عـرض برگچـه و ســطح برگچــههــا در مــدل بــاقی ماندنــد کــه در تجزیــه علّیـــت نیـــز مــورد اســـتفاده قـــرار گرفتنـــد.
211 ارزیابی ویژگیهاي نونهالی ...
جدول -1 مشخصات جغرافیایی جمعیتهاي گز روغن مورد مطالعه
شماره جمعیت محل جمعآوري تعداد پایه مادري طول جغرافیایی عرض جغرافیایی
1 نیکوجهان 3، T11) تا (T13 ً10َ60◦ 12 ً05َ25◦ 55
2 کشیک 4، T21) تا (T24 ً13َ60◦ 22 ً18َ26◦ 19
3 آبشکی 2، T31) تا (T32 ً10َ60◦ 09 ً32َ26◦ 05
4 کنشکی 5، T41) تا (T45 ً46َ60◦ 09 ً09َ26◦ 19
5 کلچات 4، T51) تا (T54 ً12َ59◦ 38 ً50َ26◦ 22
6 چانف 3، T61) تا (T63 ً27َ60◦ 19 ً47َ26◦ 14
تجزیه اثرهاي همبستگی دوگانه به اثر مستقیم و غیرمسـتقیم
(جدول (5 نشان داد که برخی از صفاتی که همبستگی مسـتقیم و مثبت با ارتفاع نهال دارند بـهصـورت غیرمسـتقیم و از طریـق سایر صفات بر صفت وابسته (ارتفاع نهال) اثر منفی میگذارنـد.
همینطور صفاتی نظیر عرض برگچه که همبستگی دوگانه مثبـت با ارتفاع نهال نشان داد داراي اثر مستقیم منفی بر این صفت بـود
(جدول .(5 به عبارت دیگر، عـرض برگچـه بـه خـودي خـود موجب کاهش ارتفاع نهال میگردد و اثر غیرمستقیم مثبـت ایـن صفت از طریق سایر صفات است که موجب همبستگی این دو صفت گردیدهاست. بنـابراین دیـاگرام علّیـت (شـکل (1 تعـدد ارتباطات مستقیم و غیرمستقیم این تعـداد معـدود صـفت را بـر یکدیگر نشان میدهد.
نتایج حاصل از تجزیه کلاسـتر نیـز در شـکل 2 ارائـه شدهاست
