بخشی از مقاله
چکیده
با روند رشد و توسعه مناطق صنعتی اعم از شهرک های صنعتی، مناطق ویژه اقتصادی، بازرگانی و... در جهـان و ایران یکی از مسائل و نیازهایی که خود را نشان میدهد، توجه به ایجاد فضاهای باز و سبز در این مناطق است؛ تا به این وسیله انتشار آلاینده های ناشی از حضور شهرک صـنعتی تـا حـدود زیـادی کنتـرل شـده و از ایجـاد تخریب در محیط زیست اطراف تا حد امکان جلوگیری شود. طراح منظر وظیفه دارد تـا بـا حضـور در طراحـی شهرکهای صنعتی و با توجه به ماهیت آلاینده صنایع و به کمک هنر و حرفه که آموختـه اسـت تعـادل مـورد نیاز را بین ساخت و ساز مکانیکی، تمایلات هنردوستانه و نیازهای روحـی انسـانهـا برقـرار کنـد؛ بـا انتخـاب و ترکیب مناسب گونه های گیاهی و طراحی علمی آنها علاوه بر اینکه بـه قابلیـت هـای ایـن گیـاهـان در کـاهش آلایندهها میافزاید به ثبات و پایداری سیستم نیز کمک کند. در این مقاله قسمت های مختلف فضـا هـای بـاز و سبز در شهرکهای صنعتی مورد شناسایی و توجه قرار گرفت. در ادامه آن راهکارها و اصولی که بـرای طراحـی هر قسمت وجود دارد نیز بیان شد.
کلمات کلیدی: فضای سبز، آلایندهها محیط، توسعه پایدار، شهرک صنعتی
-1 مقدمه
با روند رشد و توسعه مناطق صنعتی اعم از شهرکهای صنعتی، مناطق ویژه اقتصـادی، صـنعتی، بازرگـانی و... در جهـان و ایران یکی از مبرمترین مسائل ونیازهایی که خود را نشان میدهد، توجه به ایجاد فضاهای باز و سبز در این منـاطق اسـت. ایـن فضاها از دیدگاههای متعددی مورد توجه قرار دارند و دلایل متعددی در ضرورت احداث این فضاها بیان شده است که تعـدادی از این دلایل به شرح ذیل می باشند:
"توجه به مسائل زیست محیطی، حفظ منابع طبیعی، ایجاد فضاهایی سبز جهت کارکردهای گوناگون اعم از اکولوژیک، فراغتی، فضاهای جداکننده، ایجاد محیط های سبز پیرامونی و ایجاد حصار و محدوده با فضای سبز، ایجاد سلسه مراتب و بدنـه سـبز در معابر، توجه به مولفه های اجتماعی و روان شناختی، زیبایی شناسی، پاسخگویی به نیازهای فراغتی و ایجاد محیطهای مناسـب و منظر زیبا پارهای از این دلایل هستند (مهندسین مشاور رهشهر, .(1380
به طور کلی با در نظر گرفتن اصول منظر سازی و همچنین با توجه به قابلیت و ویژگیهای هر طرح و منطقه، می تـوان بـه تلفیق فضاهای باز و سبز با فضاهای ساخته شده پرداخت و این امر باعث می شود تا ضمن ساماندهی و زیباسازی این مناظر بـه تقلیل و کاهش آلودگیهای زیستمحیطی در مناطق صنعتی نیز اقدام شود.
جهت طراحی منظر فضاهای باز و سبز، در یک شهرک صنعتی باید ابتدا نسبت به شناخت موضوع، تعاریف و مفاهیمی کـه با شهرک صنعتی ارتباط دارند اقدام نمود؛ مرحله بعد با اصول و ضوابط طراحی و معماری در شهرکهای صـنعتی و زونبنـدی
قسمتهای مختلفی که به طور مشترک در هر شهرک صنعتی وجود دارد و آلودگیهای تولیدی آشـنا شـد؛ مرحلـه بعـد بایـد طیف افراد و زمانهایی که این افراد نیازهای فراغتی خود را در این محدوده میگذرانند شناسایی نمود (محمودزاده, .(1388
در چند سال اخیر و با همت کارشناسـان فضـایسـبز سـازمان صـنایع کوچـک ایـران و کارشناسـان فضـایسـبز شـرکت شهرک های صنعتی دراستان ها، این بخش نیز اهمیت ویژهای یافته به گونهای که برابر ابلاغ سازمان صنایع کوچک طراحیهـای فاز 1 و 2 شهرکها بدون وجود طرح فضایسبز آن در دفتر مرکزی تایید نمی شوند و این بیانگر وقوف مـدیران ارشـد سـازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران به مقوله طراحی منظر و اهمیت آن در حفظ محیطزیست است.
لازم به توضیح است که هر قسمت از فضایسبز در شهرکهای صنعتی عملکرد خـاص خـود را داشـته و بـه عنـوان مثـال عملکرد و انتظارات از فضایسبز ورودی یک شهرک با فضایسبز کمربند پیرامونی یکسان نیست. از سـوی دیگـر هـر راهکـار و اصولی که جهت طراحی فضایسبز در قسمتهای مختلف ذکر شود، میباید به گونهای باشد که پاسخگوی این انتظارات بوده و عملکرد مطلوب در اثر استفاده از این راهکار طراحی حاصل شود. در ادامه راهکار هایی جهت پاسخگویی به این انتظـارات بیـان خواهند شد.
-1 مبانی نظری
-1-1شهرک صنعتی
پراکندگی واحدهای صنعتی در سطح شهرها و نقاط مختلف یک شهر، هزینهها و پیامدهای نامناسـب زیـادی را بـه دنبـال داشته است. جهت کاهش این پیامدها و همچنین دستیابی به تاثیرات مثبت ناشـی از همجـواری و تمرکـز دادن صـنایع، ایـده پیدایش شهرکهای صنعتی و تجمع صنایع پراکنده اطراف شهرها در قالب یک شـهرک صـنعتی، شـکل گرفتـه اسـت. شـهرک صنعتی مکانی است دارای محدوده و مساحت معین برای استقرار مجموعه ای از واحدهای صنعتی، پژوهشی، فنآوری و خدمات پشتیبانی از قبیل طراحی امکانات زیربنایی که خدمات خود را بسته به نوع، وسعت شهرک و ترکیب فعالیت های آن در اختیـار واحدهای صنعتی قرار میدهند (محمودزاده, (1388 در هر شهرک صنعتی مکـانهـا و قسـمتهـای مختلفـی وجـود دارد کـه تعاریف آنها نیز به شرح ذیل میباشد:
▪ زون های صنعتی:معمولاً در هر شهرک صنعتی فعالیت های گوناگون در قسمتهای مجزا از همدیگر استقرار مییابنـد که به هر کدام از این قسمت ها یک زون میگویند. در هر زون از یک شهرک صنعتی فعالیتهـای صـنعتی مشـابه بـا همدیگر استقرار می یابند. نحوه استقرار این زون ها در کنار همدیگر تابع اصول و ضوابط خاصـی اسـت و در خیلـی از موارد مابین این زونها با نوارهای پهن فضای سبز، فاصله ایجاد مینمایند.
▪ شبکه معابر : جهت ارتباط بین زون ها و قسمت های مختلف یک شهرک صنعتی شبکه معابر و راه ها طراحـی و ایجـاد
میشوند که در طراحی این شبکه ضوابطی متفاوت با راههای دسترسـی درون شـهری حـاکم اسـتمعمـولاً. در هـر شهرک صنعتی سلسله مراتب خاصی جهت حرکت درون شهرک صنعتی حاکم است. که شامل: جاده های اصلی(جمع کننده و پخش کننده)؛ جادههای تقسیم کننده(درجه (2؛ خیابانهای دسترسی به قطعات صنعتی(درجه .(3
▪ محوطه خدماتی شهرک ها: در محوطه خدماتی شهرک های صنعتی سعی میشود به نیـاز هـای جـانبی شـهرک هـای صنعتی مانند اغذیه، فروشگاه، سالن آمفی تئاتر،خدمات فنـی مهندسـی،دفاتر خـدماتی ماننـد پسـت، بانـک، تایـپ و تکثیر، مهد کودک، آموزشگاهها، نمایشگاهها و...پاسخ داده شود.
▪ فضا های باز و سبز در شهرک های صنعتی: در تعریف کلی فضا های باز به کلیه فضاهایی اطلاق مـیشـود کـه در آن
هیچ گونه ساخت و سازی انجام نشده است و از همین رو میتوان استنباط نمود کـه فضـاهـای سـبز نیـز قسـمتی از فضا های باز در شهرک های صنعتی هستند. این فضا ها به دو دسته کلی عمومی و خصوصی تقسیم می شوند. فضا هـای سبز عمومی شامل: فضای سبز ورودی شهرک های صنعتی؛ فضای سبز پیرامـونی(کمربندسـبز) شـهرک هـای صـنعتی؛
2
فضایسبز حاشیه معابر، آیلندها، رفوژهای میانی و فلکهها پـارکهـا وفضـاهـای سـبز تجهیـز شـده. فضـاهـای سـبز اختصاصی در محوطههای اختصاصی و درون واحدهای صنعتی واقع شده است (مهندسین مشاور سده, .(1387
شایان ذکر است که در طرحریزی شهرکهای صنعتی کاربریهای مختلف به شرح ذیل می بایست در طرحریزی تامین شوند و تمام مشاورین طرف قرارداد در طراحی شهرکهای صنعتی ملزم به رعایت این درصدها هستند:
▪ کاربری صنعتی %60: الی %70 زمین
▪ کاربری خدماتی:%10الی%13 زمین
▪ کاربری فضایسبز در قسمتهای عمومی شهرک %10:الی%12 زمین
▪ فضا های باز بدون احتساب فضا های سبز(معابر،حریم ها)%10 الی%15 زمین(معاونت فنی شـرکت شـهرک هـای صـنعتی، (1379
-2-1آلایندهها و آلودگیهای موجود در سطح شهرکهای صنعتی
آلایندههای مختلفی در سطح شهرک های صنعتی در اثر ساخت و ساز کارخانجات و همچنین در اثر فعالیـت هـای صـنعتی کارخانجات ایجاد می شود که الزامات زیستمحیطی متفاوتی نیز در قوانین جمهوری اسلامی، جهت از بین رفتن این آلودگیهـا پیشبینی شدهاست. وجود این آلاینده ها و راهکارهایی که جهت رفع آن ها وجود دارد در طراحی شهرک موثر بوده و لذا جهت طراحی صحیح و اصولی شناخت این آلایندهها ضروری است. این آلودگیهـا بـه طـور کلـی شـامل: آلـودگی هـوا، آب، صـوتی، آلودگی ناشی از زبالههای صنعتی و غیر صنعتی و آلودگی منظر (از جنبه بصری) میباشند (محمودزاده, .(1388
اثر فضای سبز به ویژه درختان در کاهش آلاینده ها زمانی موثر است که در وسعت کافی وجود داشته باشند. مـواد آلاینـده خروجی از کارخانجات برای اینکه اثر ناگواری در منطقه نگذارند باید بوسیله فضای سبز محصور شوند. برآوردها نشـان داده کـه فضای سبز بعرض 500متر قادر است 70 درصد از کازهای so2 و 67 درصـد از اکسـد نیتریـک را کـاهش دهنـد (مجنونیـان، .(1369 اثر درختان و فضای سبز بر روی سایر آلودگی ها به وسیله تحقیقات متعدد به اثباط رسیده است. تاثیر فضای سـبز بـه میزان بسیار زیادی بستگی به نوع گیاه دارد. بنابر این برای پالایش هوا در برابر هر نوع ماده آلاینده باید گیاهـان مناسـبی بکـار برد. جدول شماره 1 تعدادی از این گیاهان را معرفی میکند. اثر فضا سبز تنک و ردیفی محـدود بـه تغییـر و انحـراف جریـات هواست؛ فضای سبز متراکم مانند اراضی پردرخت ضمن پالایش هوا، گازها و ذرات آلودهکننده هوا را در شاخ و برگ خود جمـع می کنند (شکل 1و 2و.(3 بهمین جهت ترکیب از اشکال مختلف فضای سبز بهمراه تغییر دادن توپوگرافی منطقه میتواند ثمـره بخشی بیشتری در کاهش سرعت و میزان باد داشته باشد و از انتشار آلودگی ها جلوگیری کند (مجنونیان، .(1369 در رابطه بـا انتخاب گونه های گیاهی و تراکم کشت آن ذکر نکات زیر الزام است:
▪ سرعت گسترش آلوده کنندگان تحت تاثیرخصوصیات فیزیکی- شیمیایی آنها، گونـه و ارتفـاع گیاهـان و شـرایط آب و هوایی متداول منطقه تغییر می یابند. برگ های کرکدار، شاخه ها و تنه درختان با پوست سـطحی خشـن بیشـترین جذب را دارند.
▪ پوشش گیاهی حصارها به عنوان موانع درختی بین نواحی صنعتی و مسکونی در درجه اول باید مقـاوم بـه آلـودگی ودر درجه دوم باید جاذب باشند.
▪ پوشش گیاهان متراکم به گونه ای کاشته شود که تاج آنها یکدیگر را پوشش داده و بدین ترتیب جریانی از هوای فیلتـر شده تولید گردد.
▪ در مراحل اولیه استقرار، موانع درختی متراکم کاشته می شوند و یا با هرس کردن درختان جوان و افزایش رشد نابجا از بن ساقه، تراکم را افزایشمی دهند. اما بعداً باید کاشت بازتری را ایجاد کرده تا ظاهر منظر زیباتر شده و جریان هـوا در تاج پوشش افزایش یابد.
