بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه سازمانها واحدهای پویایی هستند که برای ادامه حیات علاوه بر محیط درونی باید با محیط بیرونی نیز فعالیت داشته باشند که به ناچار تحت تاثیر عوامل زیادی قرار میگیرند که بیشتر این عوامل از سازمانها و ارگانهای دیگر ناشی میشوند و به فشارهای سازمانی معروف هستند. وجود محیطهای گوناگون کسب و کار و سازمانهای دیگر، کار را برای سازمانهایی که در عرصه زنجیره تامین سبز فعالیت میکند گاها با مشکل مواجه نموده یا فشارهایی بر سازمان وارد مینماید که بعضی مواقع مسیر حرکت سازمان را با چالشهای جدی مواجه میکند و عملکرد این سازمانها را بشدت تحت تاثیر قرار میدهد.
در این تحقیق اثر محیط کسب و کار در رابطه بین فشارهای سازمانی با عملکرد زنجیره تامین سبز و همچنین اثر مستقیم آن بر عملکرد زنجیره سبز شهرکهای صنعتی اهواز بررسی شده است. محیط کسب و کار در این تحقیق به عنوان یک عامل خارجی و یک تعدیل کننده در نظر گرفته شده است. بدین منظور داده های استخراج شده از پرسشنامه مورد بررسی آماری قرار میگیرند و برای آزمون فرضیات از معادلات ساختاری مبتنی بر کواریانس با استفاده از روش حداقل مربعات جزئی استفاده میشود. در پایان نیز پس از بررسی فرضیات تاثیر متغیر محیط کسب و کار بر عملکرد زنجیره تامین سبز محرز گردید اما مطابق با آزمون فرض صورت پذیرفته این متغیر تعدیلگر نمیباشد به علت اینکه با افزایش تغییرات محیط کسب و کار، عملکرد زنجیره تامین سبز ضعیف می شود.
1 مقدمه
امروزه تضمین توسعه پایدار هر کشوری منوط به حفظ و استفاده بهینه از منابع محدود و غیرقابل جایگزین در آن کشور شده است. عرضه محصولات سبز در زنجیره تامین سبز که تمام فعالیتهای مرتبط با جریان کالا از مرحله ماده خام تا تحویل کالا به مصرف کننده نهائی، به انضمام جریان اطلاعات در سرتاسر زنجیره را در بر میگیرد، موجب بروز مفهوم جدید زنجیره تامین سبز شده است، که در برگیرنده مراحل چرخه عمر محصول از طراحی تا بازیافت میشود.
پایداری زنجیره تامینِ سبز، مرهون عملکرد مطلوب و با حمایت همه جانبه از محیط زیست و سبز بودن فعالیتهاست. عملکرد هر زنجیره تامین، بازتابی از وضعیت تمام اعضای آن است. آنچه که عملکرد زنجیره تامین را کاراتر خواهد کرد، سبز بودن تمام فعالیتهای اعضای عضو زنجیره است. وجود مشتریان طرفدار تولیدات سبز، حامیان محیط زیست، بعضا وجود مقررات دولتی و فشارهای اجتماعی سازمانها را مجبور به اتخاذ استراتژی سرمایهگذاری در زمینه بهبود عملکرد زیست محیطی زنجیره تامین کرده است که مزایا و منافع زیادی را مانند صرفهجوئی در منابع انرژی، کاهش آلایندهها، حذف یا کاهش ضایعات، ایجاد ارزش برای مشتری و ارتقای بهرهوری که ثمره آن کسب مزیت رقابتی و وفاداری مشتری است را برای سازمانها به بار خواهد آورد. عواملی هستند که عملکرد زنجیره های تامین سبز را در داخل و خارج از سازمان تحت تاثیر خود قرار می دهند و نتایج عملکردی آنها را تغییر میدهند.
برای رقابت در بازارهای پرتلاطم، نیاز است تا این عوامل شناسایی و تاثیر آنها مورد ارزیابی قرار گرفته و برای مدیران راهنمایی باشد تا آنها را برای بهبود و توسعه عملکرد راهنما و هدایتگر باشد. باورهای منطقی بر این اصل استوار هستند که هر چه فشارهای سازمانی بر زنجیره تامین سبز بیشتر باشد، کارکرد و اثربخشی فعالیتها بیشتر خواهد بود.
امروزه سازمانها واحدهای پویایی هستند که برای ادامه حیات علاوه بر محیط درونی باید با محیط بیرونی نیز فعالیت داشته باشند که به ناچار تحت تاثیر عوامل زیادی قرار میگیرند که بیشتر این عوامل از سازمانها و ارگانهای دیگر ناشی میشوند و به فشارهای سازمانی معروف هستند.
فعالیتهای زنجیره تامین سبز فرآیندی است که مستلزم درگیری سازمان با محیط بیرونی است و از آن بشدت تاثیر میگیرد. در بعضی از سازمانها مدیریت زنجیره تامین سبز یعنی پاسخگو بودن به فشارهایی که از محیط بیرونی و سازمانهای دیگر به آنها وارد میشود. در واقع فشارهای سازمانی شامل مقررات و قوانین و انتظارات اجتماعی خواهند بود که در شکلدهی به دستور کار زنجیره تامین سبز موثر هستند و نوع فعالیتها را تحت تاثیر قرار میدهند ولی این تاثیر همیشه و در همه حال یکسان نیست.
نظریه فشارهای سازمانی بیان میکند که محیط بیرونی رقابتی سازمانها به سه طریق سازمانها را تحت تاثیر قرار میدهد که شامل فشارهای سازمانی اجباری - قهری - ، قانونی - هنجاری - ، و تقلیدی میباشد [2] که متغیرهای فشارهای سازمانی را تشکیل میدهند.
تولیدکنندگان فعال درصدد پیادهسازی زنجیرهتامین سبز در داخل و هماهنگ کردن و گسترش آن با خارج از سازمان هستند. عملکرد زنجیره تامین سبز در سه بخش عملکرد محیطی [5 , 4] ، اقتصادی [6] و عملیاتی [7] ارزیابی میشود.
فیشر عنوان میکند که تاثیرگذاری مدیریت زنجیره تامین وابسته به ویژگیهای متعدد محیطی است. این ویژگیهای محیطی شامل: صنعت، جهانیسازی، تولید، رویکرد، اندازه صنعت و عدم قطعیت محیطی است .[9] محیط کسب و کار به عنوان یک بخش از عدم قطعیت محیطی شناخته میشود که چهار بعد دارد، که عبارتند از:
.1 پویائی: به میزان تغییر در طراحی، فنآوری و ترجیحات مشتری در محیط کسب و کار اشاره دارد.
.2 ناهمگونی: اشاره به سطح عدم تشابهات در صنعت دارد.
.3 رشد: به این معنی که محیط خارجی میتواند از رشد شرکتها در صنعت خود حمایت نماید. .4 رقابت: اشاره به میزان خصومت نشان داده شده توسط رقبا و کنترلهای خارجی در صنعت دارد.
وجود محیطهای گوناگون کسب و کار و سازمانهای دیگر کار را برای سازمانهایی که در عرصه زنجیره تامین سبز فعالیت میکند گاها با مشکل مواجه نموده [9]، یا فشارهایی بر سازمان وارد مینماید که بعضی مواقع مسیر حرکت سازمان را با چالشهای جدی مواجه میکند و عملکرد این سازمانها را بشدت تحت تاثیر قرار میدهد .
محیط کسب و کار در این تحقیق به عنوان یک عامل خارجی و یک تعدیل کننده در نظر گرفته شده است. متغیر تعدیل-کننده متغیری است که بر جهت رابطه یا میزان رابطه متغیرهای مستقل و وابسته می تواند موثر باشد. اثرات این متغیر قابل مشاهده و اندازهگیری است.
اینبُعد از تحقیق وام گرفته شده از تحقیق [9] می باشد که وی از این متغیر به عنوان تعدیلگر در رابطه بین اثرات ریسکهای محیطی بر فعالیتهای زنجیره تامین استفاده نموده بود و به نتایج جالبی دست یافت. نتایج وی نشان داد که متغیر محیط کسب و کار نقش مهمی در کاهش میزان اثرات منفی و تهدیدکنندگی ریسک بر فعالیتهای زنجیره تامین دارد. .
محیط کسب و کار با دارا بودن متغیرهایی که عنوان شد سبب افزایش عدم قطعیت می شود، ولی از طریق ایجاد پویایی و تحرکی که در محیط سازمانها ایجاد مینماید میتواند سازمانها را از طریق تمرکز بر کاهش این عدم قطعیتها، به مرزی برساند که بتوانند از این عدم قطعیت به نفع سازمان بهره برداری نمایند. بنابراین انتظار میرود که محیط کسب و کار به عنوان تعدیلکننده در این تحقیق بتواند اثرات منفی فشارهای سازمانی بر فعالیتهای زنجیره تامین سبز را تا حد زیادی از طریق تمرکز سازمانها بر کاهش اثر عدم قطعیتها، کاهش داده و آنرا تعدیل نماید. .
تاثیر فشارهای سازمانی در دستیابی به شیوههای مدیریت زیست محیطی در کشورهای دیگر موثر پنداشته شده است، باتوجه به سیاستهای اخیر دولت و تاکید دستگاههای ذیربط بر لزوم حمایت و نگهداری از محیط زیست و اشاعه رفتارهای محیط زیست دوستانه در بین شرکتها، مخصوصا بخش تولیدی که آسیب بیشتری در مقایسه با سایر شرکتها به محیط زیست وارد می نمایند، لازم است تا با بررسی رفتارها و اعمال زنجیره های تامین شرکتهایی که رفتارهای سبز دارند نگاهی کاوشگرانه بر این موضوع داشته باشیم. شرکتهای ایرانی توجه زیادی به محیط زیست و حفاظت از آن نمی کنند، بنابراین دولت و دستگاههای مسئول فشارهایی را به آنها جهت انجام بعضی از اقدامات محیط زیست دوستانه وارد مینمایند .
در صورتیکه این فشارها کارساز باشند باید تا حدودی عملکرد زنجیره های تامین سبز بهبود و توسعه یابد. بنابراین لازم است تا بررسی گردد که تا چه حد متغیرهای تاثیرگذار در این روند در ایران و شرکتهای تولیدی آن وجود دارد و از اعمال این فشارها آیا سودی به زنجیرههای تامین خواهد رسید یا نه؟ از سوی دیگر با توجه به شرایط خاص محیط کسب و کار در واحدهای تولیدی ایران، که به دلیل شرایط اقتصادی رقابت بر سر کسب منابع و کاهش هزینه ها بیش از حد می باشد و به این دلیل شاید سازمانهای ایرانی تمایلی به اجرای فعالیتهای حفظ محیط زیست نداشته باشند - به دلیل کاهش هزینه های خود - لزوم بررسی این عامل نیز بیش از پیش به چشم میخورد. مخصوصا وقتی به عنوان یک تعدیلگر بررسی میشود اینکه آیا این محیط پر ریسک و تا حدودی بی ثبات توانایی تعدیل رابطه را خواهد داشت یا نه و می تواند سبب بهبود و تقویت رابطه شود یا نه، نیاز به بررسی و آزمون دارد. لازم است تا برآورد شود که آیا این متغییر توانائی تعدیلکنندگی را بطور مثبت دارد یا نه.
2 پیشینه پژوهش
هوجموس و همکاران درتحقیق خود با عنوان "تاثیر فشارهای سازمانی بر فعالیتهای همکارانه و اجباری زنجیره تامین سبز" به بررسی اجرای مدیریت زنجیره تامین سبز در دو روش همکاری یا قهری پرداخته اند. در این مقاله اعمال فشار و نظارت بر تامین کنندگان در مدیریت رنجیره تامین سبز فعالیتی اصلی درجهت حفظ و نگهداری محیط زیست در نظر گرفته شده است. جامعه آماری این تحقیق 198 شرکت از کشور انگلستان میباشد که اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه جمعآوری گردیده است.
این تحقیق شامل 5 فرضیه می باشد که که رابطه بین فشارهای سازمانی - تقلیدی، هنجاری و اجباری - بر فعالیتهای همکاری یا اجباری سازمان را با در نظر گرفتن نقش میانجی ویژگیهای شرکت بررسی می نماید. فرضیات این پژوهش با استفاده از روش تحلیل رگرسیون مورد بررسی و آزمون قرار گرفته اند. طبق نتایج حاصل همه فرضیات تحقیق اثبات شد و این روابط بطور معناداری شکل واقعیت بخود گرفت.
فشارهای سازمانی تاثیر قابل توجهی بر تعیین شیوه های همکاری در مدیریت رنجیره تامین سبز دارند در حالیکه شیوه های اجباری توسط نیازهای پایین دست مشتریان به طور قابل توجهی تعدیل می گردد. متغیرهای وابسته این تحقیق ابتدا متغیرهایی است که فعالیتهای مدیریت زنجیره تامین سبز را در همکاری با خریداران مورد ارزیابی قرار میدهد و دیگری متغیری که همکاری اجباری خریداران را با مدیریت زنجیره تامین سبز بررسی مینماید.متغیرهای وابسته نیز فشارهای سه گانه سازمانی هستند. و متغیر کنترل نیز سن و اندازه شرکتهای موردآزمون می باشند .
در تحقیق ژئو و همکارنش در سال [11] 2013، تاثیر سوابق سازمانی بر نتیجه عملکرد شیوه های مدیریت داخلی و خارجی زنجیره تامین سبز مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این تحقیق از 4 صنعت مختلف شیمیایی، داروئی، الکترونیک و خودروسازی نمونه گیری شده است و جامعه آماری را نشان می دهد که از 200 شرکت متعلق به این صنایع نمونه گیری انجام شده است.
برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه برای هر بخش استفاده شده است که بر اساس طیف 5گانه لیکرت مورد ارزیابی قرار گرفته است. این تحقیق بر اساس مدل معادلات ساختاری است و با نرم افزار پی ال اس اطلاعات مورد تحلیل قرا رگرفته است.
این تحقیق براساس آنچه در ادبیات موضوعی آن آمده و در مورد آن توضیح داده شده است، دارای 5 فرضیه اصلی و 6 فرضیه فرعی می باشد.در این تحقیق فشارهای سازمانی بر هر دو بعد فعالیتهای درونی و بیرونی زنجیره تامین و در نهایت بر عملکرد سازمانی مورد ارزیابی قرار گرفته است.
عملکرد نیز با سه بعد عملکرد زیست محیطی، عملکرد اقتصادی و عملکرد عملیاتی نشان داده شده است. بعد از ارزیابی روائی و پایائی مدل به بررسی و آزمون فرضیه ها پرداخته شده است، که نتایج حاکی از قبول و پذیرفته شدن 5 فرضیه و رد شدن 6 فرضیه دیگر دارد. و اینکه فعالیتهای داخلی و خارجی زنجیره تامین هر دو باهم سبب افزایش سطح عملکرد سازملان در هر سه بعد خواهد شد، و فرضیه های مربوط با آن نیز پذیرفته می شود.
در سال 2014 جابویر و همکاران [12]، به بررسی مدیریت کیفیت، بلوغ مدیریت زیست محیطی، شیوه های اجرای زنجیره تامین سبز و عملکرد آن در شرکتهای برزیلی در حضور ایزو 14001 تاثیر مستقیم و غیر مستقیم، پرداخته اند. این تحقیق در 95 شرکت از گروههای عضو زنجیره های تامین سبز که دارای گواهینامه ایزو 14001 در برزیل هستند انجام شده است.
این تحقیق شامل 10 فرضیه می باشد که تاثیر مدیریت کیفیت بر سطح مدیریت زیست محیطی و فعالیتهای درونی و بیرونی زنجیره تامین و عملکرد زنجیره را آزمون می نماید . تحلیل داده های جمع آوری شده توسط نرم افزار اسمارت پی ال اس انجام گرفته است. شاخصهای ارزیابی تحلیلها عبارتند از: متوسط واریانس استخراج شده، ضریب دیلون- گلدشتاین، آزمون چن، آلفای کرونباخ، بارهای عاملی، بارهای عرضی و... که همه آنها در این تحلیل در سطح بسیار مناسب و قابل قبولی قرار دارند. و همه فرضیات پذیرفته شده اند.
در نهایت برااساس مدل، فرضیات تحقیق و نتایج حاصل از آزمون نتیجه گیری شده و مشخص شد که مدیریت کیفیت جامع تاثیر مثبت و معناداری بر فعالیتها و عملکرد زنجیره سبز دارد و آنرا بهبود و گسترش میدهد. بنابراین به مدیران زنجیره پیشنهاد شده تا اجرای فعالیتهای مربوط به کیفیت و اداره آنرا در سازمانها در اولویت قرار دهند و آنرا در صورت امکان به همه بخشها و اعضای زنجیره نیز تسری بخشند تا میزان تاثیر گذاری آن افزایش یابد.
کیم [9] در رساله دکترای خود با عنوان "اجرای مدیریت زنجیره تامین سبز: تاثیر خروجیهای عملکردی در شرکتهای الکترونیکی متوسط و کوچک" به بررسی تاثیر ابعاد مدیریت زنجیره تامین سبز درعملکرد سازمانها و همچنین بررسی رابطه بین خروجی فعالتیهای مدیریت زنجیره تامین سبز در سازمانهای کوچک و متوسط پرداخته است.
محقق در این تحقیق برای جمع آوری اطلاعات از روش پرسشنامهای و کتابخانهای استفاده نموده است. بدین ترتیب جامعه آماری این پژوهش که شرکتهای فعال در زمینه الکترونیکی و وسایل برقی در کشور کره جنوبی بوده اند انتخاب و از بین آنها نمونه ای که شامل شرکتهای کوچک و متوسط بود انتخاب شده است. برای نمونه گیری نیز 223 پرسشنامه بین پرسش شوندگان - مدیران تدارکات و لجستیک - پخش و اطلاعات مورد نیاز گردآوری شد.
این تحقیق براساس مدل معادلات ساختاری طرح ریزی شده است و از نرم افزار لیزرل برای تحلیل اطلاعات استفاده شده است. لازم به ذکر است که متغیرهای کنترل این تحقیق اندازه شرکتها، سن و دارا بودن گواهینامه ایزو 14001 دراین زمینه بوده ست. برای تحلیل دادها ابتدا روائی و پایائی مدل مورد آزمون قرا رگرفته است. بعد از تایید و تناسب مدل فرضیه های تحقیق مورد آزمون قرار گرفته است. بعد از آزمون فرضیات، نتایج در جدول های مربوطی ارائه گردید و مورد بحث و بررسی قرار گرفتند.
