بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله به برر سی معماری سنتی ایران و پا سخ های آن برای تطبیق با شرایط اقلیمی مناطق کویری می پردازیم. طبیعت و مصالح با عناصر معماری شرایطی را فراهم کرده است تا انسان کویری بی نیاز به انرژی مصرفی بتواند شرایط آسایش را در فضای زندگی خود فراهم آورد. همچنین مسائل آب و هوایی همیشه به صورت مشکلات حاد برای مردم این نواحی مطرح بوده است. بررسی خصوصیات کلی شهرها و معماری سنتی در مناطق گرم و خشک سبب می شود تا با شناخت این خصوصیات به درکی درست از طراحی متناسب با این مناطق برسیم.
سپس با جمع بندی کلیه ویژگی های موجود و همچنین نظریات کارشناسان و متخصصان در این زمینه به عوامل تاثیر گذار در هم سو کردن معماری در مناطق بیابانی د ست پیدا می کنیم. برر سی نمونه های ساخته شده در این اقلیم، با توجه به شناختی که از خصوصیات طراحی در این اقلیم بدست آوردیم، سبب شناخت تکنیک های عملی جهت ایجاد ساختاری پایدار و اکولوژیک می شود که در ادامه این پژوهش به تف صیل درباره آن بحث شده ا ست. در انتها نیز راه کارهای طراحی برای ا ستفاده معماران و طراحان جهت طراحی در این اقلیم و آب و هوا ارائه شده است.
-1 معماری سنتی منطبق با شرایط اقلیمی مناطق کویری
نگاهی گذرا به معماری کویری در ایران، در شهرهای همچون یزد، کا شان، کرمان و ا صفهان پا سخ های ساده و کهن معماری را با توجه به شرایط سخت آب و هوایی مناطق گرم و خ شک به د ست می دهد که گاه در عنا صر کالبدی معماری همانند گنبد، ایوان، بادگیر، آب انبار و قنات و گاه در نوع مصالح بنایی همچون خشت و کاهگل نمود پیدا کرده و در بسیاری موارد به کارگیری عناصر طبیعی مثل آب و درخت هم بهیاری عناصر دیگر شتافته است.
در واقع ترکیب طبیعت و مصالح با عناصر معماری ذکر شده شرایطی را فراهم می کرده تا انسان کویری بی نیاز به انرژی مصرفی بتواند شرایط آسایش را در فضای زندگی خود فراهم آورد. همچنین مسائل آب و هوایی همیشه به صورت م شکلات حاد برای مردم این نواحی مطرح بوده ا ست. - تو سلی، محمود، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خ شک ایران، ن شر معراج، - 1381 مشکلات عمده مردم نواحی کویری عبارتند از :
- آفتاب سوزان و گرمای زیاد
- درجه حرارت بالا در روز
- درجه حرارت پایین در شب
- تابستان خیلی گرم و زمستان سرد
- وجود طوفان های پر گردو خاک و گرم
- هوای خشک در نتیجه کمی بارندگی و کم آبی
این مشکلات معماری سنتی در مناطق کویری بر نحوه چیدمان عناصر معماری و خصوصیات کالبدی بنا در گذشته تاثیر بسزایی داشته است و تمام ساختمان ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی همچون آب، باد، تابش خورشید ساخته می شده است. خصوصیات کلی شهرسازی سنتی در مناطق گرم و خشک به شرح زیر است:
- بافت متراکم شهر ها و روستاها
- کوچه ها باریک با دیواره های نسبتاً بلند و ممتد در یک خط شکسته
- سرپوشیده بودن قسمت هایی از گذرها به منظور ایجاد سایه
- باریک و پیچ در پیچ بودن گذرها برای کاهش سرعت باد
به کارگیری کلیه عوامل اقلیمی جهت ایجاد حرارت یا برودت مورد نیاز جزو ا صول اولیه معماری سنتی ایران بوده ا ست. همانگونه که از تابش آفتاب و م صالح ساختمانی جهت تامین و ذخیره نموده حرارت ا ستفاده می شده ا ست. از سرمای زم ستان، دمای ب سیار پایین آسمان در شب هنگام و عایق بودن نسبی عمق زمین نیز به منظور ایجاد برودت و ذخیره آن استفاده می کردند.
ویژگی های معماری و شهرسازی بوم های بیابانی
اگر چه در ب سیاری نقاط بیابانی ایران، شرایط ظاهری اقلیمی برای بنیاد کردن شهر و یکجا ن شینی فراهم نی ست، لکن با اختراع قنات که ابداع آن توسط ایرانیان محرز است، آب از فاصله های 20 الی 40 کیلومتری به روی زمین آورده شده و به عنوان عامل تداوم حیات شهر ها و روستاها ایفای نقش نموده و ساکنین آن ها با بهره گیری از یکی از اقتصادی ترین، سالمترین، پایدارترین و مهندسی ترین روش ها، آب های تحت الار ضی را به سطح زمین آورده و در دل بیابانی خ شک و لم یزرع شرایط حیات را به نحو اح سن فراهم نموده اند.
ا ستقلال و خود کفایی، عدم نیاز به انرژی ف سیلی بهره برداری متعادل از آب های تحت الار ضی و حفاظت از محیط زی ست را می توان به عنوان ویژگی ها و فوائد قنات در جهت تو سعه پایدار ذکر نمود - نقی زاده، . - 1379شهر های سنتی مناطق بیابانی ایران عمدتاً از یک بافت فشرده و به هم پیوسته ساخته شده است. تحقیقات جدید نشان داده است، میان مفهوم شهر پایدار و مفاهیم تراکم و فشردگی روابط معنی داری وجود دارد.
تامین آ سایش اقلیمی و صرفه جویی در م صرف انرژی به وا سطه تقلیل سطوح در معرض تابش خور شیدی ابنیه و بافت شهری و از طریق ایجاد ف شردگی صورت می پذیرد. این ا صل در سازمان کالبدی بوم های بیابانی و شهر های کویری ایران از طریق درهم فشرده بودن واحدهای مسکونی، به گونه ای که بعضاً برخی از واحدهای مسکونی حتی از چهارجانب به واحد های دیگر متصل باشند، رعایت گردیده ا ستبافت. ف شرده شهر اکثراً تو سط یک کمربند سبز مت شکل از باغات میوه و مزارع ک شاورزی به عنوان تدابیر اکولوژیک محصور است.
بدین ترتیب بازتاب گرمای خورشید از خاک تشنه و سوزان کویر به حداقل می رسد. فضای سبز اطراف شهر نقش مهمی در حفاظت بافت مرکزی در مقابل بادهای کویری، گرد و غبار و خشکی هوای کویری ایفا می کند و از عوامل مهم در تهویه طبیعی شهر محسوب می شود - غفاری، . - 1379 در مجموعه های سنتی کاربرد و ا ستفاده از منابع و انرژی های طبیعی یکی از ا صول ساخت و سازمان ف ضایی آن ها ا ست. خانه های قدیمی در بافت های کویری از نظر و ضعیت ا ستقرار نوعاً در جهت قبله قرار دارند. این جهت گیری از لحاظ اقلیمی شرایطی را بوجود آورده ا ست تا ف ضاهای تاب ستانی و اتاق های زم ستانی به طور منطقی پیرامون حیاط مرکزی قرار گیرند. حیاط مرکزی ا صلی ترین ف ضای خانه های کویری ا ست.
حوض آب در و سط حیاط، که ابعاد آن به حداکثر می ر سد، انرژی خور شید را در خود جای می دهد. بدین ترتیب تامین هوای خنک و مطبوع برای هر واحد مسکونی با محفوظ کردن حیاطهای عمیق و تنفس خانه های به هم فشرده از داخل این حیاط امکان پذیر گشته است. حیاط ها که از همه طرف با فضاهای سرپوشیده محصور شده اند، همچون گودالی هوای خنک شب را در خود ته ن شین کرده و در روز گرم مورد ا ستفاده قرار می دهد - طاهباز،. - 1388 باغچه ها، درختان کم آب خواه، ضمن تامین سایه و ایفای نقش در تولید و زیبایی، فقر رطوبت محیط را جبران می کنند. به عبارتی همه عناصر متشکله خانه دست به دست هم می دهند تا اقلیمی کوچک و قابل زیست برای انسان فراهم سازند.
یکی دیگر از شیوه های متداول در معماری شهرهای کویری و بوم های بیابانی که به امر صرفه جویی در م صرف انرژی یاری می ر ساند، کاربرد تجهیزات و سی ستم های غیر فعال ا ست. عنا صر و تا سی ساتی نظیر آب انبارها، بادگیرها، یخچال ها، و آسیاب های بادی و آبی در بوم های بیابانی، خدماتی را که امروزه وسایل برقی با صرف انرژی تامین می نمایند به گونه ای کم هزینه تر پاسخ می داده اند. بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوبمی شوند.
بادگیرها که نوعاً از مصادیق بارز استفاده از انرژی های پاک به ح ساب می آیند، به تالار، حو ضخانه، کلاه فرنگی و زیر زمین مربوط می شوند و شرایطی را فراهم می آورند تا جریان هوا در داخل ساختمان برقرار شود و ضمن تماس با عنا صر رطوبت زا مثل حوض، باغچه، درختان، جداره زیر زمین، جوب و پایاب کمبود رطوبت زمین را جبران و محیطی مطبوع را برای زندگی در ایام گرم و طاقت فر سای تاب ستان برای ساکنان فراهم آورند. بادگیر گذ شته از عملکرد آن، نمایشگر تشخیص و منزلت اجتماعی صاحب آن نیز می باشد که از طریق ارتفاع و نوع تزئینات آن شناخته می شود.
در برخی شهر ها همچون زواره وجود بادهای نامناسب در تابستان یا زمستان و یا عدم امکانات مالی و فنی لازم جهت ساخت بادگیر موجب شده ا ست، چهار صفه به عنوان زیباترین و شگفت انگیزترین ن شانه بارز شهر شکل گیرد. دو دالان عمود بر هم که به کمک هواکش ترتفعی در محل تقاطع دالان ها، هوای مطبوع حیاط را از طریق دهنه روبرو به حیاط دالان به داخل خود مکیده و هوای گرم را که زیر سقف جمع شده از طریق هواکش خارج می سازد. این عمل درست بر خلاف عمل بادگیر است که بادهای مطبوع بالای سطح شهر را به درون خود کشیده و به اتاق ها می فرستد. حفظ خنکی هوای اتاق در تابستان و حفظ گرمای آن در زمستان در شرایط مشقت بار بیابانی و کویری اصل بسیار مهمی است.
