بخشی از مقاله
مقدمه
در حالی که جمعیت جهان از هفت میلیارد نفر مـیگـذرد، بیش از 230 میلیون نفر آن دچار سوءمصرف مواد هستند و سالانه بیش از 200 هزار نفر به دلیل سوءمصرف مواد در جهان از بین مـیرونـد .(1) اعتیـاد در بسـیاری از جوامـع بشری به صورت آندمیک درآمده است .(2) اعتیاد به دلیـل ماهیت پیش رونده، سـلامتی فـرد معتـاد را در کلیـه ابعـاد زندگی به خطر انداخته و عملکرد و پویائی خانواده ها را نیز تحت تأثیر قرار میدهد. مواد مخدر به دلیـل اثـر سـوء بـر
* نویسنده مسئول: شمسالدین نیکنامی؛ تهران، تقاطع بزرگراه شهید چمران و جلال آل احمد، دانشگاه تربیت مدرس، گروه آموزش بهداشت.
تلفن: 021 -82883569، ایمیل Niknamis @modares.ac.ir http://jech.umsha.ac.ir
سلامت عمومی و نیز افـزایش جـرم و جنایـت، اخـتلال و تباهی خانواده و فروپاشی جامعه یـک تهدیـد قابـل توجـه جوامع بشری به شمار میرود .(3)
برنامه های پیشگیری و مقابله با تقاضای مواد مخـدر، طـی دو دهه اخیر به برنامه غالب در بیشتر نقـاط جهـان تبـدل شــده اســت و کشــور مــا در ایــن زمینــه از پیشــروترین کشورهای منطقه بوده است .(4-5) اعتیاد به عنـوان یکـی از چند اولویت بهداشتی کشور در نظر گرفته شده اسـت و باید بـرای پیشـگیری و درمـان آن برنامـهریـزی اصـولی و گسترده انجام شود. با گسترش دیدگاه بیمارنگر به معتـاد،
انطباق برخی سازههای مدلهای رفتاری با دلایل اقدام به ترک اعتیاد حمید توکلی قوچانی و همکاران 23
وزارت بهداشــت از ســال1383 بــرای پیشــگیری و درمــان گزارش شده است، همچنین مهم ترین عامل عدم اقدام بـه
اعتیاد، ادغام برنامه پیشگیری و درمان سوءمصرف مـواد در ترک اعتیـاد »عـدم خودکارآمـدی« بـوده اسـت .(13) در
نظام مراقبتهای بهداشتی اولیه را آغاز کرده است .(6) مطالعه Hartzler و همکاران، وجود خودکارآمدی به عنوان
درمان اعتیاد نیـاز بـه اسـتفاده از یـک رویکـرد متنـوع از مهم ترین پیش بینیکننده بـرای تـرک مطـرح شـده اسـت
رفتاردرمانی و داروشناختی دارد .(7) مبارزه با ایـن پدیـده .(14) حفظ ارتباطـات خـانوادگی، شـغل، پـول، خانـه، بـه
مستلزم شـناخت دقیـق همـه ابعـاد آن اعـم از اقتصـادی، خاطر فرزندان و والدین و ترس از زنـدانی شـدن از جملـه
فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است. بنابراین، برنامه هایی در دیگر عوامل بیانشده اسـت .(13-15) در بررسـی عوامـل
امر مبارزه با مواد مخدر و اعتیاد موفق خواهند بـود کـه بـا اقـــدام بـــه تـــرک اعتیــاد کـــه در میــان 196 نفـــر از
شناخت واقع گرایانـه از مسـئله، طـرح و اجـرا شـوند. یـک مراجعه کنندگان بـه یـک مرکـز تـرک اعتیـاد انجـام شـد،
موضوع بسیار اساسی در ترک اعتیاد، علت اقدام به ترک و مشخص شد که درگیری با عواقب منفـی مصـرف مـواد از
مراجعه در یک مقطع زمانی خـاص مـی باشـد. شناسـایی عوامل مؤثر به اقدام به ترک بـوده اسـت .(16) در مطالعـه
عوامل مرتبط با اقدام بـه تـرک و مشـخص کـردن عوامـل نوروزی و کاوسی بیشترین انگیزه ترک اعتیـاد مربـوط بـه
بازدارنده و تسهیل کننده آن میتواند بر روند درمان و ترک فشار خـانواده و کمتـرین انگیـزه، تـرس از گرفتـاریهـای
مؤثر باشند .(8) قانونی بیان شده است .(17) با توجه بـه آنچـه گفتـه شـد
شناسایی این متغیرها در کمک به افزایش انگیزه مفید می عوامل مرتبط بـا اقـدام بـه تـرک اعتیـاد بسـیار متنـوع و
باشد .(9) تحقیقات نشـان داده اسـت دربـین افـرادی کـه متفاوت است. بدیهی است شناخت دقیق این عوامـل مـی
سوءمصرف مواد برای ایشان مشکل ساز بوده تمایـل بـه تواند به دست اندرکاران درمان اعتیاد و خدمات مشـاورهای
تغییر رفتارنیز بیشتربوده است .(10) مطالعـات نشـان داده کمک مؤثری نماید.
است که مشارکت فعال افراد در درمان یک عامـل اساسـی از طرفی مطالعات متعددی به بررسی رفتارهای مـرتبط بـا
در نتیجه گیری از آن است .(7) یک مطالعه کیفـی جهـت سلامتی بر اسـاس مـدل هـای مختلـف آمـوزش بهداشـت
بررسی تأثیر حمایت اجتماعی در درمان سوءمصرف مـواد، پرداخته انـد. در ایـن مـدلهـا عوامـل مـرتبط بـا رفتارهـا
نشان داد که هرچند بسیاری از مصرفکنندگان مواد مخدر به صورت سازه های مبتنی بـر نظریـه هـای روانشـناختی و
به دلیل فشارهای بیرونی اقدام بـه درمـان مـیکننـد، امـا جامعه شناختی بیان میشود .(18) در اصل مدل ها کاربرد
شبکه های حمایتی میتوانـد در بهبـود آنهـا نقـش داشـته خلاقانه، ساده، کاربردی و ترکیب شده همان نظریه هاسـت.
باشد. همچنین افزایش رضایت اجتماعی عاملی اسـت کـه مدل هـا کـاربرد مینیـاتوری و انتخـاب شـدهای از مفـاهیم
میتواند باعث کاهش دفعات بازگشت به اعتیاد شود .(11) برای شناسایی مسائل هسـتند .(19-20) هـر یـک از ایـن
مطالعه دیگری نشان داد که شایع ترین علل ترک، ترکیبـی مدل ها زیرساخت ها یا سازه هـایی دارنـد کـه بـدان وسـیله
از عوامل مانند مشکلات مـالی بـرای تهیـه مـواد، عـوارض مسیر و عوامل مرتبط بـا شـکل گیـری و انجـام رفتارهـا را
جسمی و روانی مصرف مواد، مشکلات اجتماعی، اقـدام بـه مشخص و محسوس مـیکننـد 20-23)، .(18 مـدل هـای
ازدواج، استخدام و پافشاری خانواده بـرای تـرک مـیباشـد آموزش بهداشت عهده دار تعیین و تشخیص ایـن عوامـل و
.(12) انطباق آنها با ساختار فرهنگی اجتماعی موجـود مـیباشـد
در مطالعه دیگری بیشترین عوامل مرتبط با اقدام به ترک، .(18)
به ترتیب عوامل اقتصادی مانند مشکلات مالی بـرای تهیـه تغییر رفتار یک فرآیند است و به صـورت اتفـاقی رخ نمـی
مواد، مشکلات اجتماعی مانند ترس از آبروریزی و از دست دهد .(22) افراد در سـطوح مختلفـی از آمـادگی و انگیـزه
دادن شــغل و یـا عــدم اســتخدام و فشــارهای خــانوادگی برای تغییر رفتار قرار دارند. مدل مراحل تغییر رفتـار، پـنج
http://jech.umsha.ac.ir
24 مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 4، زمستان 1393
مرحله متمایز برای تغییر رفتار شامل پـیش تفکـر، تفکـر،
آمادگی، عمل و نگهداری را مطرح مـیکنـد 24)، 21-22،
.(18
آنچــه تــاکنون در مــورد درک ایـن عوامــل در جامعــه مــا
بیان شده، دارای قالبی مشخص و مطابق با سازه های مـورد
بحث در مـدل هـای آمـوزش بهداشـت نبـوده اسـت. درک
فرآیند اقدام به ترک اعتیاد بر پایه تئـوریهـا و مـدلهـای
آموزش بهداشت از طریق ایجاد امکان طراحی، برنامه ریزی
و اجرای موثر برنامه ها میتواند راهگشای مقابله بـا مشـکل
اعتیاد باشد .(25-26) این مطالعه به منظور تبیین عوامـل
مرتبط با اقدام به ترک اعتیاد و انطباق آنهـا بـا سـازههـای
مختلف موجود در مدلهای آموزش بهداشت انجام شد.
مواد و روشها
این پژوهش یک تحقیق کیفـی از نـوع تحلیـل محتــوایی
اسـتقرایی اسـت کـه بـه روش گـرانهیم (Graneheim) و
لاندمن (Lundman) انجـام شــده اســت .(27) محـیط
پژوهش شامل 8 کلینیک ترک اعتیاد شـهر بجنـورد بـود.
شرکت کنندگان در این مطالعه متشـکل از 21 نفـر از سـه
گروه بیمـاران، پزشـکان و کارشناسـان شـامل 8 بیمـار، 6
پزشــک (ســه روانپزشــک و ســه پزشــک عمــومی) و 7
کارشناس روانشناسی شاغل در کلینیک های تـرک اعتیـاد
بودند.
