بخشی از مقاله
بررسي شهر سالم دربرنامه ريزي شهرري كارشناسي ارشد جغرافيا وبرنامه ريزي شهري
1-1 تعریف مساله
رویکرد به شهرنشینی که امروزه به دلیل توجه روز افزون به آن به معضلی بزرگ برای اغلب کشورها تبدیل شده است لزوم چاره اندیشی برای مقابله با این پدیده را به ضرورتی مبرم مبدل ساخته است. پروژه شهرهای سالم گام موثری در جهت کاهش عوارض توسعه شهری و ایجاد توسعه شهری پایدار، اولین بار در چهارچوب" سلامتی برای همه"، در دهه 1980 توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) مطرح گردید. با توجه به شتاب شهرنشینی در جهان و براساس آخرین
آمار هنشره ، در طول پانزده سال آینده، 20 تا 30 شهر جهان، جمعیتی بالای 20 میلیون خواهند داشت. مهمتر از همه شهرها یا محیط ساخته شده توسط بشر، محل زندگی بیشتر جمعیت جهان به حساب خواهد آمد. مشکلات زیست محیطی از عمده ترین مشکلاتی است که مدیریت خدمات شهری را به دلیل رشد بی رویه شهرنشینی به شدت زیر فشار قرار داده است. تامین آب آشامیدنی، مسئله مسکن، آلودگیهای محیط زیست، مدیریت دفع مواد زائد جامد،
مشکلات بهداشتی، کاربری های اراضی شهری و حمل ونقل شهری از اهم مشکلات شهرهاست. رشد سریع شهر نشینی به طور فزاینده ای خارج از ظرفیت و توانایی امکانات شهری در فراهم آوردن خدمات اولیه زیست محیطی، مسکن، اشتغال و دیگر حداقل احتیاجات برای یک جامعه سالم است که بحران های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مشکلات بهداشتی از عواقب زیانبار آن است (عصایی، 1375 ، صص 5-4).
"نظریه شهر سالم" برای اولین بار در کنفرانسی که در تورنتوی کانادا به منظور بررسی نتایج گزارش لالونده تشکیل شده بود، معرفی گردید. در این کنفرانس پروفسور لئونارد دهل شهر سالم را شهری تعریف می کند که به طور دائم در ایجاد و یا بهبود اجتماعی، کالبدی و توسعه منابع فعالیت می کند، تا به این وسیله امکان عملکرد درست در جهت حداکثر بهره برداری از توان انسانها را فراهم آورد (بحرینی، 1374 ، ص 6). منظور از شهر سالم رعایت همه کاربری ها با توجه به تراکم و سرانه مناسب و رعایت استانداردها ومعیارهای سرانه است. رعایت مسائل زیست محیطی، زیرساختها، حفظ میراث فرهنگی، حراست از آسایش و غیره ضروری است. به طور کلی درجهان امروز حفظ سلامتی و وجود شهر اجتماعی سالم از ضروریات اجتماعی می باشد (زیاری، 1384 ، ص 30).
طبق پیش بینی کارشناسان سازمان بهداشت جهانی رشد و گسترش بی رویه شهرها بزرگترین تهدید علیه سلامت و بهداشت جامعه بویژه در کشورهای در حال توسعه خواهد بود. بر اساس همین گزارش تا سال 2025 میلادی، بیش از 60 درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند شد. از سوی دیگر مهاجرت وسیع روستائیان به شهرها موجب از هم پاشیدگی خانواده ها و بروز مشکلات و بیماریهای فراوانی می شود. براین اساس سازمان جهانی بهداشت بر آن است تا برنامه شهر سالم – روستای سالم را به منظور جلوگیری از اثرات سوء شهرنشینی روی سلامت و بهداشت جامعه اجرا کند (پروژه شهر سالم ساوه، 1376 ،
صص 3 و 2). رشد جمعیت بویژه در شهرها و گسترش بی رویه شهرنشینی در خلال قرن بیستم موجب مطرح شدن مقوله سلامت گردید. نتایج حاصل پس از بحث وگفتگوی برنامه ریزان و کارشناسان بخشهای مختلف توسعه اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی منجر به تدوین رویکرد نوین توسعه پایدار با محوریت" سلامت" گردید. این تفکر در دهه 1980 موضوع شهر سالم را توسط سازمان بهداشت جهانی مطرح نمود که مبتنی بر همکاری بین بخشی ومشارکت مردمی در راستای دستیابی به برنامه سلامت می باشد (عصایی، 1375، ص 6).
شهرری علاوه بر مشکلات فوق، امروزه به دلیل شرایط توپوگرافی خاص، شیب منطقه و محدودیت جهات گسترش شهر برای توسعه آینده با کمبود فضای سبز برای اوقات فراغت شهروندان، ترافیک زیاد در مرکز شهر، کمبود خدمات رسانی مناسب به شهروندان و دیگر مسائل اجتماعی و فرهنگی مواجه است. این پژوهش سعی دارد با توجه به مسائل ومشکلات امروزی شهرری برنامه ریزی لازم جهت دستیابی به شهری سالم را در این شهر مطرح نماید. بنابراین با توجه به گستردگی متغیرهای شهر سالم، در این پژوهش متغیرهای ویژگیهای زیست محیطی، کاربری ارضی شهری، شاخص مسکن و خدمات شهری مورد بررسی قرار می گیرد.
1-2) سوالات پژوهش
1. آیا توسعه فیزیکی شهر شهرری متناسب با ویژگیهای زیست محیطی صورت گرفته است؟
2. آیا شهرری از وضعیت مناسب کاربری اراضی شهری برخوردار است؟
3. آیا شهرری از وضعیت مناسب مسکن برخوردار است؟
4. آیا شهرری از وضعیت خدمات شهری بهینه برخوردار است؟
5. برنامه های مناسب برای نیل به اهداف شهر سالم در شهرری کدام است؟
1-3 ) فرضیات
1. توسعه فیزیکی شهرری متناسب با ویژگیهای زیست محیطی صورت نگرفته است.
2. کاربری اراضی شهری، شهرری با معیارهای مناسب فاصله دارد.
3. وضعیت شاخص های مسکن در شهرری با معیارهای مناسب فاصله دارد.
4. وضعیت ارائه خدمات شهری در شهرری مناسب نیست.
5. با ارائه برنامه های مناسب می توان به شهر سالم در شهرری دست یافت.
1-4) اهداف
مهمترین اهداف این تحقیق را به شرح ذیل می توان ارائه نمود:
1. بررسی و شناخت مولفه های شهر سالم از قبیل کاربری اراضی شهری، مسکن ، ویژگیهای زیست محیطی، خدمات شهری در شهرری.
2. ارائه برنامه های مناسب جهت ایجاد شهر سالم در شهرری
1-5 )اهمیت و ضرورت تحقیق :
شهرها از عوامل گوناگونی چون انسان ها، محیط طبیعی و دستاوردهای بشری پدید آمده اند. با وقوع انقلاب صنعتی تحولات عظیمی در شهرنشینی به وجود آمد که به تبع آن بیشترین سکنه کشورها در شهرها ساکن شدند و تغییراتی عظیمی در ساختارها و روابط اجتماعی به وجود آمد. با توجه به اینکه شهرها موجودی زنده، پویا وانسان محور هستند اهمیت برنامه ریزی شهر سالم در طول برنامه ریزی بلند مدت ضروری می باشد (میراشد، 1381 ، ص 41).برای داشتن شهری سالم باید در آن شهر شاخص های زیادی وجود داشته باشد که از جمله این شاخص ها وجود محیطی پاک و آرام، دسترسی سریع و آسان به خدمات شهری، مسکن مناسب به لحاظ کمی وکیفی و توزیع بهینه خدمات در سطح شهر است. به نظر می رسد شهرری با شاخص های یک شهر سالم فاصله داشته باشد که عدم پرداختن به آن در آینده مشکلات بیشتری را برای این شهر در پی خواهد داشت. بنابراین پرداختن به بررسی متغیرهای شهر سالم جهت ارائه برنامه های مناسب برای دستیابی به شهر سالم از اهمیت وضرورت اساسی برخوردار خواهد بود.
1-6 ) تعاریف عملیاتی
برنامه ریزی : یک جریان آگاهانه که به منظور دستیابی به اهداف معین و مشخص، انجام یک سلسله اقدامات و فعالیت های مرتبط با یکدیگر را در آینده پیش بینی می کند (معصومی اشکوری، 1376 ، ص 80)
شهر سالم : شهر سالم شهری است که به طور پیوسته محیط های فیزیکی و اجتماعی را خلق کرده و بهبود می بخشد، منابع جامعه را توسعه می دهد تا مردم قابلیت پشتیبانی متقابل را پیدا کنند و روش زندگی خود را بهینه نمایند (9/2Barton & Catherine , 2000,p.) . در واقع شهر سالم یعنی وجود متغیرها یا مولفه های مناسب اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی در شهر می باشد (زیاری، 1383 ، ص 25).
کاربری اراضی شهری : مشخص کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت و ساماندهی فضایی شهر، تعیین ساختها و چگونگی انطباق آنها با سیستم های شهری است(زیاری، 1384 ، ص 3).
مسکن : یک سرپناه فیزیکی می باشد که کلیۀ خدمات وتسهیلات عمومی لازم برای زیستن انسان را شامل می شود و باید حق تصرف نسبتاً طولانی و مطمئن برای استفاده کننده آن فراهم باشد (پورمحمدی، 1382 ص 3).
برنامه ریزی شهر سالم : عبارت است از ایجاد و یا بهبود شرایط زیست محیطی در جهت بهره برداری از محیط و رعایت همه کاربری ها با توجه به تراکم وسرانه مناسب و رعایت استانداردها و معیارهای سرانه و تهیه مسکن برای تمام اقشار جامعه شهری و ارائه خدمات شهری به گونه ای که تمام مردم از آنها نهایت استفاده را بکنند ( زیاری، 1383 ، ص 25).
سرانه ا ستاندارد : منظور میزان سرانه و سطوحی است که از طرف وزارت مسکن و شهرسازی برای تهیه طرح های شهری پیشنهاد شده است .
1-7) روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردی- توسعه ای است. و روش تحقیق پیمایشی و توصیفی – تحلیلی می باشد. محدوده جغرافیایی پژوهش شهر شهرری است. متغیرهای مورد بررسی عبارتند از : کاربری اراضی شهری، مسکن ، ویژگیهای زیست محیطی وخدمات شهری می باشد. گردآوری اطلاعات در مرحله اول تا آنجا که آمار وجود داشته باشد از طریق مراجعه به آمار به سرشماری های نفوس و مسکن و آمار موجود در سایر نهادها و سازمان های شهرری صورت می گیرد. در مرحله دوم از طریق ابزار پرسشنامه، مصاحبه و همچنین کارگاه مشورتی خواهد بود.
بررسی فرضیه اول از طریق مطالعه و بررسی معضلات زیست محیطی (وضعیت آب) شهرری انجام می شود.
بررسی فرضیه دوم با مراجعه به اطلاعات طرح جامع و طرح تفضیلی شهرری و سپس مقایسه آن با شاخص استاندارد صورت می گیرد.
برای نیل به فرضیه سوم از طریق مطالعه شاخص های کمی و کیفی مسکن از شاخص های استاندارد استفاده می شود.
برای بررسی خدمات شهری از ابزار پرسشنامه استفاده می شود.
ببرای بررسی فرضیه پنجم از مدل برنامه ریزی استراتژیک (SWOT ) استفاده می شود.
جامعه آماری پژوهش شهروندان شهرری می باشد و حجم نمونه در این پژوهش از رابطه :
بدست می آید، که در این فرمول مقادیر d=0/49 , t=1/96, q=0/5 , p=0/5 می باشد.
بنابراین پس از محاسبات n=384 (حجم نمونه) و روش نمونه گیری تصادفی ساده و واحد آماری یا واحد تحلیل سرپرست خانوار خواهد بود. از سوی دیگر در تحلیل مسائل، از مصاحبه با مردم شهر و ایجاد کارگاه مشورتی از کارشناسان شهرداری هم استفاده می شود.
1-8 ) سابقه تحقیق
دهه 1970 سالهای بازنگری درباره نحوه دستیابی به سلامت و ارائه خدمات بهداشتی درمانی بود. برنامه «سلامت برای همه» در سال 1978 توسط سازمان جهانی بهداشت تدوین و ارائه گردید و تمامی کشورهای عضو این سازمان متعهد به اجرای آن گردیدند. ماحصل این دیدگاه با این حقیقت همراه بود که برای حفظ و ارتقاء، سطح سلامت افراد جامعه، بخش بهداشت به تنهایی کاری از پیش نمی برد و تمامی بخشهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باید با تدوین برنامه های همسو در این راستا گام بردارند که مشارکت مردمی در برنامه ها مکمل آن می باشد (پروژه شهر سالم ساوه، 1376 ، صص 3و 2).
در دهه 1870 شهر ایده آل شهری بود که هوای تمیز ، شبکه حمل و نقل عمومی، بیمارستان های کوچک محلی و آسایشگاه برای سالمندان و بیماران روانی داشته باشد و فروش دخانیات و الکل در آن مجاز نباشد. همین نظریات "هاوارد" را بر آن داشت تا برای اولین بار در دهه 1980 ایدۀ باغشهر را به عنوان راه حلی برای مسائل و مشکلات شهری ارائه بدهد ( پاپلی یزدی و سناجردی، 1382 ، ص 91). هدف از ایجاد چنین شهرهایی نزدیکتر کردن مردم به یکدیگر و ایجاد زندگی اجتماعی ساده که مردم رفاه و آسایش را در آن حس کنند و به سکوت و آرامش خود در این شهرها برسند و از نظر فقر و ضعف مایه های فرهنگی و معنوی جلوگیری شود (فرید، 1366، ص 125).
در ایران مقوله شهر سالم در آذرماه 1370 با برگزاری سمپوزیوم شهر سالم در تهران، آغاز شد و در طی چند سال بعد در 25 شهر به اجرا در آمد. در سال 1375، شعار سازمانی جهانی بهداشت «شهر سالم برای زندگی بهتر» اعلام گردید و این شعار در فراگیر نمودن ایده شهر سالم در ایران نقش بسزایی داشت، به طوری که تا پایان سال 1378 بیش از 56 شهر در سراسر ایران در اجرای این پروژه فعالیت داشتند ( نخستین سمپوزیوم شهر سالم، 1370، ص 5).
پروژه شهر سالم ری (کوی سیزده آبان) در سال 1370 شروع شده و به این نتیجه رسیده است که در هر کجا بخواهد پروژه شهر سالم موفق باشد باید از همان ابتدا مشارکت مردم را در نظر بگیرد و اعتمادسازی کند و در واقع جلب مشارکت مردم از ضروریات انجام پروژه شهر سالم است (ذکانی، 1382، صص 50-48).
پروژه شهر سالم ساوه در تیرماه 1376 با برگزاری همایش و تایید فرماندار و مسئولین شهرستان آغاز به کار نمود. مشکلاتی از قبیل، ایجاد اماکن تفریحی و ورزشی و گسترش فضای سبز، بهبود کمی وکیفی سیستم آب آشامیدنی، پیشگیری از سوانح وحوادث، سلامت روان را مورد بررسی قرار داده است (پروژه شهر سالم ساوه، 1376 ، ص 5).
عطارها (1374)، پروژه شهر سالم در بافت تاریخی کاشان را مورد بررسی قرارداده است و بیان می کند که با وجود پتانسیل های فراوان در این بافت در احیاء و ساماندهی فضای کالبدی و فرهنگ سنتی باید تلاش شود (عطارها، 1374، 632-624).
حاجی خانی و صالحی (1374)، اصول و معیارهای حمل ونقل را در شهر سالم مورد مطالعه قرار داده اند؛ نتیجه می گیرند که راه حلها و حرکت های امروزی در حمل ونقل مسایل ومشکلات آتی را به وجود می آورند که با جلب مشارکت مردم وهماهنگی وتشویق فعالیت های بین بخشی و با اتکا والتزام به روشهای سیستمی بتوان به رفع مشکلات حمل ونقل شهری همت گماشت (حاجی خانی و صالحی، 1374، صص36-24).
علمی (1376) ، پروژه های شهر سالم و تاثیر آن در بهبود هوای غرب تهران را مورد بررسی قرار داده و در پایان به این نتیجه رسیده است که برای سالم سازی هوای غرب تهران باید کارخانجات اطراف میدان آزادی از محل انتقال یابند و یا حداقل گاز سوز کردن آنها را ضروری بیان کرده است (علمی، 1376، ص 155).
شیخی (1378) ، موفقیت برنامه های مربوط به شهر سالم را موکول به همبستگی و یکپارچگی بین بخش های مختلف اجتماعی ، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، صنعتی و غیره در یک جامعه می داند و به ارائه دیدگاههای نوین در مدیریت شهر سالم می پردازد (شیخی، 1378، صص122-112).
مدنی و شازده احمدی (1378) ، شهر سالم از دیدگاه اسلام محدود به شرایط بهداشتی و رعایت پاکیزگی نمی شود بلکه با افقی بازتر، استفاده مفید و سالم از مواهب الهی و طبیعی مانند آب ، هوا و نور خورشید و حتی خیابان بندیها و ارتفاع بناها و معماری شهر و زیبایی تاسیسات مختلف شهری را برای برقراری شهر سالم و محیط نمونه اسلامی لازم است (مدنی و شازده احمدی، 1378، صص 319-305).
تقی زاده (1379)، با تمرکز روی مباحث فرهنگی و معنوی حیات انسان به بررسی و تبیین ویژگی های توسعه پایدار در شهر سالم اسلامی بر پایۀ فرهنگ ایرانی- اسلامی پرداخته است و منظور از ایجاد شهر سالم رافراهم آوردن محیطی مناسب برای زندگی سالم انسان و یکی از راههای ایجاد شهر سالم را بستگی به متکی بودن طرحها و برنامه ها، به حمایت نیروی جامعه و بستگی تام به بهره گیری از حمایت های بالقوه و بالفعل جامعه دارد. از مهمترین راهها برای ایجاد شهر سالم را ابزار آموزش بیان می کند (تقی زاده، 1379، صص 62-50).
آقامعلی زاده (1379)، به جوانب اقتصادی ، اجتماعی، سیاسی ، هنری و فرهنگی شهر سالم با معضلات موجود شهرهای امروزی پرداخته است؛ شهر سالم را از دیدگاه اندیشمندان اسلامی مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که هماهنگی و وحدت شهر اسلامی با طبیعت اطراف خود بیش از آنکه ناشی از ادراک اکولوژیک و بینش اقتصادی سازندگان آن باشد ناشی از روحیۀ اسلامی آن می باشد (آقامعلی زاده، 1379، صص 1040-1035).
بارتون و دیگران (2003) در پژوهشی اقدام به بررسی تجربه های 6 شهر اروپایی و فعالیتهای سازمان بهداشت جهانی در زمینه برنامه ریزی شهر سالم را انجام داده اند. که موفقیت این شهرها در اجرای پروژه شهر سالم را همکاری نهادهای شهر ومردم بیان کرده اند (بارتون ودیگران، 2003، ص 5).
جانسن لافوند و دیگران (2003) شبکه شهرهای سالم و توسعه پایدار در اروپا را در سه دوره بررسی کرده اند. دوره اول 1992-1988 که تمرکز بیشتر برای ایجاد یک ساختار جدید برای تغییر مدیریت توسط ماشینی کردن می باشد. دوره دوم 1997-1993 تاکید بیشتر بر توسعه سیاست های شهر سالم و تهیه نقشه جامع از شهر سالم و تمرکز بر کمیت توسعه پایدار می باشد. دوره سوم 2003-1998 تلاش برای ایجاد و تحول از رشد شدید شهر سالم به طرح توسعه یکپارچه شهر سالم و ایجاد مشارکت بین سیاست های شهر سالم و توسعه پایدار است ( جانسن لافوند و دیگران ، 2003، ص 9).
1-9 ) کاربرد نتایج تحقیق
تحقیق حاضر به بررسی وضعیت زیست محیطی، کاربری اراضی شهری، مسکن و وضعیت خدمات شهری در شهرری می پردازد. که از نتایج آن را می توان در زمینه های بررسی شده استفاده کرد. برای حفظ و نگهداری از محیط زیست شهر و رفع معضلات شهری و رشد و توسعه شهر در زمین های زراعی اطراف شهر و در زمینه عرضه مسکن و خدمات شهری مورد استفاده قرار داد.
از نتایج این پژوهش به صورت کلی در زمینه های زیر می توان استفاده کرد،
• دستیابی به توسعه موزون و پیش اندیشیده شهر.
• افزایش ایمنی و حفاظت شهر و شهروندان در مقابل سوانح و حوادث طبیعی.
• ایجاد شهرهای پاک وارتقاء و بهبود کیفیت زندگی و تامین تعادل های زیست محیطی.
فصل دوم
بررسی دیدگاهها و نظریه ها در رابطه با شهر سالم
مقدمه
در حال حاضر برای اولین بار در تاریخ بشر، نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می کنند. همچنین پیش بینی می شود که تا سال 2025 بیش از دو سوم جمعیت جهان ساکن شهرها خواهند بود. در حالیکه توسعه شهری پدیده ای جهانی است، بیشترین رشد و توسعه شهری در کشورهای در حال توسعه مشاهده می شود به طوری که بیش از 90 درصد شهرنشینان دنیا در این بخش خواهند بود (پاک، 1383، ص 16).
شهر موجودی است زنده و پویا وانسان محور، برای داشتن شهر سالم به برنامه ریزی بلند مدت نیاز است. برعهدۀ مدیران و برنامه ریزان شهری است که شهروندان را در رسیدن به خواسته هایشان برای داشتن شهری سالم، زندگی سالم و هوای سالم یاری کنند.
ایدۀ شهر سالم متناسب با موفقیت و ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی مناطق گوناگون تحقق می یابد؛ گرچه تبادل تجربه ها و اندیشه ها در سطح جهانی در این طرح نقش مهمی ایفا می کند. اما نمی توان از مدل و الگوی واحد و از شیوه ها و روش های یکسان استفاده کرد. هریک از شهرهای جهان ویژگیهای خاص خود را دارند و شهروندان و شهر نیز از نظر ترکیب بندی اجتماعی و اقتصادی و ساختار اجتماعی و فرهنگی و نیز میزان فعالیتها و توانایی ها و
ظرفیت ها از یکدیگر متفاوت می باشند. یکی از محورهای اجرایی درست ایدۀ شهر سالم شناخت توانایی ها و ظرفیت های گوناگون مردمی و امکانات ونهادهای دولتی وغیردولتی هر منطقه و هماهنگ کردن این ظرفیتها و امکانات در راستای تحقق اهداف شهر سالم می باشد.
بسیاری از شهرها بویژه در کشورهای روبه توسعه ( جهان سوم) طی دهه های اخیر با تخریب محیط های شهری و افزایش نابرابری های بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی در مقیاس وسیع بین ساکنان خود روبه رو بوده اند. به همین سبب این شهرها از دهه 1970 به بعد با فقر شهری مواجه شده اند. این امر باعث شده که سطح زندگی و استانداردهای مربوط به محیط زیست نیز در بسیاری از شهرها با مشکل مواجه گردد (پاک، 1383، ص 213).
2-1 ) بررسی نظریه های شهر سالم
