بخشی از مقاله
چکیده
بناها و مجموعه های شهری از جنبه های گوناگونی حائز اهمیت هستند. بافت قدیم شهرها تجسم عینی تمدن و فرهنگ هر جامعه و از زمینههای مناسب برای دستیابی به شاخصهای حفاظت و توسعه درون شهری پایدار میباشد. این بافتها تنها سند عینی و ماندگاری است که به صورت امانتی ارزشمند از هنر و فرهنگ گذشتگان برای استفاده آیندگان از نسلی به نسل دیگر عرضه شده است. هر ملتی در طول تاریخ حیات خویش مجموعه ای از ارزشها را تجربه و تحصیل می-کند که اگر در مسیر تعالی و تکامل و توسعه خود قرار دهد، سبب دوام و بقا و تکامل خود می شود. همانطور که ذکر شد پیام میراث فرهنگی مجموعه اطلاعاتی است که از گذشته به حال و سپس به آیندگان منتقل میشود. زلزله مخرب سال1382 بم، اگرچه تلفات و خسارات فراوانی به دنبال داشت، اما فرصتهایی برای اقدامات بازسازی و توسعه پایدار را پدید آورد. به بیان دیگر، اگرچه زمین لرزه بخش اعظم مناطق تاریخی را ویران کرد اما امکانی را ایجاد کرد که در صورت موفقیت نمونه مناسبی برای بازسازی در شهرهای تاریخی محسوب شود. در حقیقت احیا و بازسازی معماری خشتی باغشهر تاریخی بم میتواند نمونهای برای صدها شهر مشابه در ایران باشد که مصالح اصلی ساختوسازشان خشت است و بر روی گسل قرار دارند. در این مقاله تلاش شده است که بازسازی مناطق مسکونی شهر بم پس از گذشت ده سال از فاجعه زلزله بم مورد تحلیل و تجزیه قرار گیرد و نقاط ضعف و قوت آن بررسی شود. در این تحقیق ویژگیهای معماری باغشهر تاریخی بم مورد بررسی قرار میگیرد و میزان توجه به طرحهای بالادستی، توجه به زمینه و بستر بازسازی، توجه به خواست بومیان، توجه به معماری و شهرسازی بومی و پایدار منطقه به تفصیل بیان و بر نقش بنیادین هر یک در فرآیند بازسازی تاکید می شود.
واژههای کلیدی: شهر بم، بازسازی پس از زلزله، مناطق مسکونی، معماری بومی و پایدار
-2 مقدمه
میراث فرهنگی و مناطق تاریخی در زمره ذخایر اجتماعی محسوب می-شوند، هر چند به نظر می رسد مزایا و منافع آنها تا حدودی در چارچوب توسعه پایدار مورد توجه و بهره برداری قرار گرفته است. سوانح طبیعی از قبیل زمین لرزه و سیل تهدیدهایی جدی به شمار می آیند. بسیاری از مناطق تاریخی با سابقه غنی تاریخی و سنت های ارزشمند در برابر سوانح طبیعی آسیب پذیرند. در حقیقت، بازسازی
1
میراث فرهنگی در مناطق زلزله خیز از جمله چالش های مدیران محسوب می شود. مناطق تاریخی و بناهای فرهنگی نه تنها آیینه تمام نمای فرهنگ، ارزش ها، سنت و هویت جوامع هستند، بلکه از نظر سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی حائز اهمیت فراوانی می باشند. فاجعه سال 1382بم، که منجر به تخریب شهری تاریخی شد، تاکیدی مجدد بر ضرورت پرداختن به مقولات بازسازی پس از سانحه است. به رغم تجارب فراوان ایران در امر بازسازی پس از سانحه، مدیران در بم با دو چالش مهم روبه رو بودند: اولا برخلاف زلزله های پیشین که غالبا در مناطق روستایی رخ می داد این بار بخش اعظم خرابیها در مرکز شهر به وقوع پیوست ثانیا در این مرکز شهری تخریب شده آثار تاریخی فراوانی وجود داشت که به دلایل زیر کمیته جهانی میراث فرهنگی یونسکو، شش ماه پس از زلزله در جولای 2004 در چین تشکیل جلسه داد و طی آن بم را در فهرست میراث جهانی در خطر ثبت کرد:
- بم در شاهراه تجاری جنوب فلات ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
- بم و منظر فرهنگی آن سند زنده توسعه تجارت در سرزمینی کویری در آسیای مرکزی محسوب می شود.
- شهر بم نمونه برجسته سکونتگاه داخل ارگ در منطقه آسیای
مرکزی است که تمامی آن از لایه های گل (دیوارهای چینه ای) در
ترکیب با خشت ساخته شده است.
- منظر فرهنگی بم مثال برجسته تعامل میان انسان و طبیعت در
محی خشک کویری است که از قنات بهره برداری می کند. این
سیستم بر پایه شبکه های اجتماعی با تخصیص مسئولیت ها شکل
گرفته و طی قرن ها نگاهداری شده است، لیکن اکنون به شدت
آسیب پذیر است.
طبق مشاهدات و تحقیق انجام شده، مشخص شد که بازسازی شهر تاریخی
بم با سرعت نسبتاً خوبی انجام شده و در مواردی هم از یک طرح
فرادست پیروی شده است. اما به هر حال با توجه به تجارب بازسازی
پس از زلزله که در شهرهای مختلف ( طبس، رودبار، فردوس ، گلباف و
...) اتفاق افتاده است میتوان تجربه بم را تا حدودی جز تجربههای موفق دانست. در بازسازی شهرهای دیگر با مقدار کمتری تخریب روبرو
بودیم لیکن در شهر بم با درصد بسیار بالایی از تخریب مواجه شدیم
که اکثر آن مربوط به اماکن مسکونی بود . در این بازسازی ها
معایبی هم دیده می شود که از طرح فرادست و اصول بازسازی یک شهر
تاریخی پیروی نکرده و مدیریت و نظارت لازم صورت نگرفته در نتیجه مساکن شهر را دچار مشکلات اقلیمی و ناهماهنگیهای منظری و ضعف در استفاده از الگوهای معماری بومی کرده است که در این تحقیق به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته و نقاط ضعف و قوت آنها بررسی می شود.
-3 روش تحقیق
در این مقاله، دو روش مورد استفاده قرار گرفته است. ابتدا روش جمعآوری اطلاعات مربوط به قبل از زلزله و بررسی و تحلیل مطالعات و آوردن نمونههای موردی از گونههای مختلف مسکن شهر بم، قبل از زلزله اعم از سنتی و مدرن مورد استفاده قرار گرفته است. سپس روش علی- مقایسهای با تطبیق و مقایسه معماری پس از بازسازی شهر بم با تکیه بر نقاط قوت و ضعف آن مورد بررسی قرار میگیرد.
در این مقاله به مبحث پایداری و اصول آن پرداخته میشود، سپس اقلیم بم براساس آمار موجود تحلیل و بناهای قبل و بعد از زلزله
2
مورد بررسی قرار میگیرند. پس از آن چند نمونه از بناهای پس از بازسازی انتخاب شده و نقاط ضعف و قوت هر یک به تفصیل بیان می-گردد.
-4 تعاریف
- شهر پایدار sustainable city
شهری است که به دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات و بازیافت آنها تا حد امکان و پذیرش سیاستهای مفید دراز مدت، قادر به ادامه حیات خود باشد. شهر پایدار در مقابل شهرهای نوگرا با مشخصات وجود حجم زیاد ورودی در مقابل حجم زیاد خروجی است. برنامهریزان شهر پایدار هدفشان را برای ایجاد شهرهایی با ورودی انرژی و مصالح کمتر و خروجی کمتر ضایعات و آلودگی متمرکز کنند. >1@
به نظر بحرینی، شهر پایدار جانشینی موجه و معقول برای شهرسازی مخرب قرن بیستم است و در آن به موازات توجه به مسائل زیست محیطی، به مسائل اجتماعی و انسانی؛ نظیر مسکن مناسب و زندگی حداقل نیز توجه میشود. >2@ شهر پایدار فق شهر تمیز نیست، بلکه شهری است که انسان میتواند در آن درآمدی عادلانه بدست آورد، سرپناه مناسب تهیه کند، احساس راحتی کند و تلاش و وقت خود را وقف حفاظت از تصو؟یر شهر نماید. ساخت یک اقتصاد شهری قوی و شهری قابل زندگی از نظر زیست محیطی، باید تلاشهایی با هدف حفظ گروههای اجتماعی موجود و ارائه اشکال نوین اداره شهر و کنترل آن، همگام شود تا همبستگی و انسجام اجتماعی محفوظ بماند. >3@
- توسعه پایدار شهری Sustainable urban development
پیتر هال Peter Hall مفهوم توسعه پایدار شهری را چنین تعریف کرده است: »شکلی از توسعه امروزی که توان مداوم شهرها و جوامع شهری نسلهای آینده را تضمین کند.>4@ «
از نظر کالبدی، توسعه پایدار شهری یعنی تغییراتی که در کاربری زمین و سطوح متراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینهی مسکن،
حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا به عمل میآید تا در طول زمان شهر
را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی ( هوای پاک، آب
آشامیدنی سالم، اراضی و آبهای سطحی و زیرزمینی بدون آلودگی و
...)، از نظر اقتصادی با دوام (اقتصاد شهری هماهنگ با تغییرات
فنی و صنعتی جهت حفظ مشاغل پایهای و تأمین مسکن مناسب و در حد استطاعت ساکنان با بار مالیاتی سرانه عادلانه) و از نظر اجتماعی همبسته (الگوی کاربری اراضی همبستگی اجتماعی و احساس تعلق شهروندان به میراث شهر را ارتقا خواهد داد) نگه دارد .>5@ بنابراین ارزیابی گسترده شهری، ناشی از چنین توسعهای باید اصول توسعه پایدار را در تمام مناطق و حوزهها و محلات نشان دهد.
- بازسازی Reconstruction
