بخشی از مقاله
مدیریت کاهش خطرپذیری بلایا در بازسازی بافتهای فرسوده شهری: مطالعه موردی منطقه مجد شهر مشهد
چکیده
بافت های فرسوده بخشی از پیکره و بدنه شهرها هستند که دارای ارزش های کالبدی، تاریخی، اقتصـادی و
فرهنگی بوده و به عنوان سرمایه های ملی به شمار می آیند. تحقیق حاظر با هدف بررسی میزان تحقـق اصـول
و معیارهای بین المللی کاهش خطرپذیری بلایای طبیعی در اجرای یکی از مهمترین پروژه های نوسازی بافـت فرسوده در منطقه مجد شهر مشهد انجام گرفت. این تحقیـق از نـوع کـاربردی بـوده کـه بـا اسـتفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از ابزار پرسشنامه به بررسی ارتباط بین فعالیتهای انجام شـده بـا اصـول کـاهش
خطرپذیری پرداخته است. جامعه آماری این تحقیق شامل مـدیران، معـاونین و کارشناسـان شـرکتهای سـرمایه گذاری، مهندسین مشاور، پیمانکاران دخیل در امر بازسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و ساکنین بافت فرسـوده منطقه مجد شهر مشهد بوده و تعداد نمونه های پرسشگری برای ساکنین منطقه مجد شهر مشهد به روش نمونه گیری کوکران با سطح اطمینان %95 و خطای %5 معادل 295 بدست آمـد. در مجمـوع، نتـایج تحقیـق تقویـت کننده این گزاره است که تابآور سازی و بکارگیری اصول کاهش خطرپذیری با تمایل شهروندان به مشـارکت در بازسازی بافت فرسوده رابطه مستقیم دارد. همچنین بر مبنای ابزار خودسنجی دولتهای محلی برای تـاب آور سازی که یک ابزار استاندارد بین المللی برای سنجش میزان تامین معیارهای کاهش خطر پذیری بلایای طبیعـی می باشد، شرح سطح پیشرفت متناسب، به پروژه مورد مطالعه در تحقیق حاضر نسبت داده شد.
واژه های کلیدی: ابزار خودسنجی دولت محلی، آسیب پذیری، بافت فرسوده، تاب آوری، کاهش خطرپذیری بلایا.
مقدمه
خصوصیات ویژه بافتهای فرسوده شهری آنها را بیش از سـایر منـاطق مسـکونی در معـرض خسـارات ناشی از بلایای طبیعی قرار داده و میزان آسیب پذیری آنها را افزایش می دهـد. عمـده راهکارهـای اجرایـی کاهش آسیب پذیری بافتهای فرسوده شهری، نوسازی و یا بهسازی آنها می باشد. نوسازی بافتهای فرسـوده شهری باعث مقاوم سازی آنها در مقابل زلزله هـای احتمـالی، پیشـگیری از جابجـایی بـی رویـه جمعیـت، جلوگیری از توسعه افقی شهر، ارتقای بهره وری شهر، ایجاد عدالت اجتماعی، مقابله با فقر و خدمت رسانی مطلوب شهری شده و از این طریق منجر به کاهش خطرپذیری آنها در مقابل بلایای طبیعی احتمالی خواهد شد. به منظور اجرای پروژه های نوسازی نیاز به چهارچوب و اصولی است که در زمان برنامـه ریـزی اجـرا مدنظر قرار می گیرد و ارزیابی نتیجه و میزان موفقیت براساس آن اصول مشخص شود.
پروژه های زیادی در خصوص بازسازی بافتهای فرسوده شهری در کشور ما اجـرا شـده و یـا در حـال اجراست، اما ارزیابی دقیق و علمی از میزان موفقیت آنها در جهت کـاهش خطرپـذیری بلایـا انجـام نشـده است. کمپین بین المللی تاب آور سازی شهرها در سال 2010 تعریف جـامعی از معیارهـا و اصـول کـاهش خطرپذیری بلایای طبیعی ارائه نمود که حاصل هم اندیشی دهها سازمان دولتی، غیردولتـی و دانشـگاهی از سراسر جهان بود. اصول دهگانه کاهش خطرپذیری بلایا بر اساس چهارچوب اجرایـی هیوگـو 1 در حقیقـت یک نقشه راه بین المللی و حاصل به اشتراک گذاری تجربیات ارزشمند متخصصان، دولتمردان و گروههـای مختلف اجتماعی است که در یک برنامه 5 سال (از 2010 تا (2015 منجر به تاب آور سازی جوامع بشـری در مقابل بلایای طبیعی گردد برنامه بین المللی کاهش خطرپذیری بلایای سازمان ملل متحد2، .(2011
تحقیق حاضر باهدف بررسی اصول مدیریت بحران و کـاهش خطرپـذیری بلایـای طبیعـی در پـروژه بازسازی بافت فرسوده منطقه مجد مشهد و در پاسخ به این سوال اصلی که معیارهـای بـین المللـی کـاهش خطرپذیری تا چه حد در طراحی و اجرای پروژه مذکور مد نظر قرار گرفته است، تعریف گردید.
بیان مساله
همواره باید در نظر داشت پروژه های بازسازی و نوسازی بافت فرسوده که بـا هـدف رفـع معضـلات اجتماعی، اقتصادی و کالبدی این بافتها و ارتقا سطح زندگی ساکنان آن اجرا می گردنـد، منجـر بـه کـاهش ریسک و خسارتهای احتمالی بلایای طبیعی گردند. به عبارت دیگر، پروژه های بازسازی و نوسازی بافتهای فرسوده با در نظر گرفتن ضوابط و معیارهای کاهش خطرپذیری بلایای طبیعی اجرا گردند. در این پـژوهش محور تحقیق بر روی مدیریت بحران و کاهش خطرپذیری در بافتهای فرسوده شهری است که در سده های اخیر آگاهانه و ناآگاهانه دستخوش روند مدرنیزاسیون و گسیختگی شده اند و شهرسازان را بر آن داشته تـا هر کدام به سلیقه ای برآن شوند تا بافت های کهن شهری را بدون توجه به مسئله مدیریت بحران نیازهـای جدید تغییر دهند (بحرینی، .(1378 با توجه به ارزش بالای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بافتهای قدیم، این ارزش و اهمیت در بافت های قدیم شهری مشهد به عنوان اولین کلان شهرمذهبی و دومین کلان شهر کشور ضرورتی انکارناپذیر است. منطقه مجد در شمال شهر مشهد یکی از مناطق قدیمی این کلان شهر با قـدمتی بیش ازنیم قرن می باشد که اکنون از نظر کالبدی ، سیما و منظر شهری از شرایط مناسبی برخوردار نبوده و با توجه به اینکه با مناطق مجاور خود که جزء مناطق مرفه نشین مشهد به حساب می آیند و از نظر مقاومت در برابر بحران از اصول اولیه ایمنی تبعیت کرده اند؛ سازگاری و سنخیت ندارد از این رو لزوم توجـه و برنامـه ریزی مجدد برای بهبود کیفیت کالبدی و خدماتی این محدوده در جهت مدیریت بحران از نکـات در خـور توجه مسئولین شده است (رهنما، .(1376
در نظر گرفتن عناصر خطرپذیری (ریسک) برای درک این که بلایا »طبیعی« نیستند، بسیار اهمیت دارد. خطرپذیری تابعی است از مخاطره (به عنوان مثال طوفان، زلزله، سیل، یا آتش سـوزی) یعنـی قـرار گـرفتن اشخاص و داراییها در معرض خطرپذیری و شرایط آسیب پذیری جامعه یا اموال. این عوامل ایستا وثابـت نیستند و میتوان آنها را با توجه به ظرفیتهای نهادی و فردی برای مقابله و یـا اقـدام بـه منظـور کـاهش خطرپذیری بهبود بخشید. الگوهای توسعه اجتماعی و زیست محیطی میتوانند در "معرض حـوادث قـرار گرفتن1 و آسیب پذیری" 2 را افزایش دهند و در نتیجه منجر به افزایش خطرپذیری شوند (حسینی، .(1387 ف
دستور کار جهانی و کمپین تاب آورسازی جوامع (چهارچوب اجرایی هیوگـو)3 بـا هـدف تـاب آور سازی ملت ها و جوامع در برابر حوادث طبیعی بعد از زلزله کوبه ژاپن تهیه گردید. این چهارچوب در سال 2005 به تایید کشورهای عضو سازمان ملل متحد رسیده است و از آن تـاریخ تـا کنـون سیاسـتهای ملـی و تلاش های سازمان های بین المللی را به نحوی هدایت کـرده اسـت کـه منجـر بـه کـاهش قابـل ملاحظـه خسارات ناشی از حوادث طبیعی شده است. این چارچوب جامع بوده و به نقش دولتها، سازمان های منطقه ای و بین المللی می پردازد و جامعه مدنی، دانشگاه ها، سازمانهای داوطلب و بخش خصوصی را به پیوستن به این تلاش ها فرا میخواند. این چهارچوب باعث عدم تمرکز قدرت و منـابع بـه منظـور ارتقـای کـاهش خطرپذیری بلایا در سطح محلی می گردد. نتیجه مورد انتظار از چارچوب هیوگـو آن اسـت کـه منجـر بـه کاهش اساسی تلفات جانی و خسارات به اموال عمومی، اقتصادی و زیست محیطی جوامع و کشورها گردد. برنامه کاهش خطرپذیری بلایای سازمان ملل متحد که در مقر اروپایی سازمان ملل (ژنو، سوییس) مستقر می باشد در سال 2010 بر مبنای چهارچوب اجرایی هیوگو و با همکاری بیش از 15 سازمان بین المللی دولتـی و غیر دولتی کمپین جهانی با عنوان تاب آور سازی شهرها و با شعار شهر من آماده می شود، 1 ایجاد نمـود. تاکنون بیش از 1000 شهر جهان به عضویت کمپین مذکور درآمده و تعهد نموده اند بـا بکـار بسـتن اصـول دهگانه آن تا سال 2015 شهرهای خود را در مقابل بلایای طبیعی تاب آور نمایند. شهر مشهد در سال 2010 اولین شهر ایران بود که به عضویت کمپین مذکور درآمد و پس از آن تـاکنون بـیش از 70 شـهر کشـور بـه عضویت این کمپین درآمده اند. اصول دهگانه برای تابآور سازی شهرها بشرح زیر است:
-1 نظم و هماهنگی ائتلافات محلی تشکیل دهید -2 اختصاص بودجه برای کاهش خطرپذیری (ریسک) بلایا و ارائه مشوق
-3 نگهداری به روز داده ها در مورد خطر و آسیب پذیری. تهیه ارزیابی های خطرپـذیری (ریسـک) و استفاده از آن به عنوان پایه ای برای برنامه های شهرسازی و تصمیم گیری.
-4 سرمایه گذاری و حفظ زیرساخت های حیاتی که خطرپذیری (ریسک) را کاهش می دهند. -5 ارزیابی ایمنی همه مدارس و تأسیسات درمانی و ارتقاء آنها در صورت لزوم.
-6 کاربرد و اجرای مقررات ساختمانی واقع بینانه و اصـول برنامـه ریـزی کـاربری اراضـی مطـابق بـا خطرپذیری (ریسک) احتمالی. اراضی ایمن برای شهروندان کم درآمد.
-7 حصول اطمینان از تنظیم برنامه های درسی و آموزشی و درباره کاهش خطرپذیری (ریسک) بلایا در مدارس و جوامع محلی.
-8 حفاظت از زیست بوم ها و سپرهای طبیعی برای کاهش سیل، توفان و سایر مخاطراتی که کـه شـهر ممکن است در برابرشان آسیب پذیر باشد. انطباق با تغییرات آب هوایی.
-9 نصب سیستم های هشدار دهنده زود هنگام و ظرفیت هـای مـدیریت سـوانح در شـهر و برگـزاری منظم مانورهای آمادگی عمومی.
-10 حصول اطمینان، پس از هر مورد از بلایا، از این که نیازهای جمعیت آسیب دیـده محـور عملیـات بازسازی قرار گیرد.
سنجش میزان تحقق اصول دهگانه فوق توسط ابزار خودسنجی دولت محلی2 انجام می گـردد. ایـن ابـزار کمک خواهد کرد تا اصول پایه را تنظیم کنیم، کمبودها را شناسایی کنیم، عملیات را برنامه ریـزی کنـیم و داده
های قابل مقایسه ای را از طریق دولت های محلی در داخل کشور و در سراسر جهـان داشـته باشـیم و بـدین وسیله پیشرفت ها را در طول زمان اندازه گیری نماییم. شهر ها و دولت های محلـی بـا اسـتفاده از ایـن ابـزار جهانی می توانند در خصوص تعیین اولویت و تخصیص بودجه در داخل شورای شهر با دولت ملـی بحـث و گفتگو نمایند. ابزار مذکور شامل شاخص های محلی- مضمونی است که به عنوان سوالات کلیدی ارایه شده و هر کدامشان در یک فرم درجه بندی شده از 1 تا 5 مورد ارزیابی قرار می گیرد (جدول.(1 سوالات کلیـدی در راستای محدوده های اولویت چهارچوب اجرایی هیوگو و شاخص های مرکزی و همچنین ده اصل مذکور در تاب آور ساختن شهرها می باشد.
سوالات تحقیق
سوالات مطرح در تحقیق حاضر شامل موارد زیر هستند:
· آیا پروژه های بازسازی و نوسازی های انجام شده در بافتهای فرسوده با اصول کاهش خطرپذیری بلایا انطباق دارد؟
· آیا انطباق و برآورده نمودن اصول کمپین تـاب آور سـازی شـهرها در پـروژه هـای بازسـازی بافتهـای فرسوده رعایت شده است؟
· آیا نقش زنان و گروههای آسیب پذیر اجتماعی در بازسازی بافتهای فرسوده تحقق یافته است؟
· آیا حفظ و ارتقاء محیط زیست در مراحل اجرای پروژه بازسازی بافت فرسوده مورد توجه است؟
· آیا استفاده از تجربیات گذشته و اعمال اصلاحات در پروژه بازسازی بافتهای فرسوده مورد توجه است؟
· آیا استفاده از دانش و تجربیات متخصصین مختلف در پروژه مورد توجه قرار گرفته است؟
فرضیههای تحقیق
فرضیات تحقیق حاضر در قالب فرضیه اصلی و فرضیات فرعی به شکل زیر بیان شده است:
· تاب آور سازی و بکارگیری اصول کاهش خطرپذیری با تمایل شهروندان به مشارکت در بازسازی بافت فرسوده رابطه معنادار دارد.
· عضویت در گروهها و انجمنهای محلی با تمایل شهروندان به مشارکت در بازسازی بافت فرسوده رابطه دارد.
· میزان تحصیلات ساکنین بافت فرسوده در تمایل شهروندان به مشارکت در بازسازی بافت فرسوده موثر است.
· میزان درآمد ساکنین بافت فرسوده در تمایل شهروندان به مشـارکت در بازسـازی بافـت فرسـوده مـوثر است.
· میزان معضلات اجتماعی محله بر تمایل شهروندان به مشارکت در بازسازی بافت فرسوده تاثیر دارد.
· میزان مشکلات کالبدی بافت فرسوده بر تمایل شهروندان به مشارکت در بازسازی بافت فرسـوده تـاثیر دارد.
روش انجام تحقیق
روش انجام پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی بوده و بـا توجـه بـه ماهیـت ایـن پـژوهش، جمـع آوری اطلاعات به صورت برداشت میدانی و کتابخانه ای با مرور ادبیات بوده است. در روش برداشـت میـدانی از ابزارهای پرسشنامه، مصاحبه، برداشت کالبدی و مشاهده استفاده شده است. ضـمن اینکـه اسـتفاده از منـابع سازمانها، پایان نامهها و مقالات فارسی و انگلیسی نیز صورت گرفته است.
ابزار پژوهش عمدتاً پرسشنامه هایی می باشد که سوالات آن بر مبنای اسـتانداردها و معیارهـای مـدون کاهش خطرپذیری بلایای (برنامه کاهش خطرپذیری بلایای سازمان ملل متحد) توسط نگارنده تنظـیم شـده است. در خصوص تهیه این سوالات از پیوست اصول کمپین تاب آور سازی شـهرها تحـت عنـوان " ابـزار خودسنجی دولت محلی برای تاب آوری در برابر بلایا" استفاده شده و سعی گردیده تا مفـاهیم کلـی مـورد نظر کمپین برای پروژه خاص مقاوم سازی بافت فرسوده استخراج گردد.
جامعه آماری شامل کارشناسان شرکتهای سرمایه گذاری، مهندسین مشاور و پیمانکـاران دخیـل در امـر بازسازی بافتهای فرسوده، همچنین آمارگیری از میان ساکنین بافت فرسوده منطقه مجـد شـهر مشـهد انجـام خواهد گرفت. در این تحقیق ابتدا حجم نمونه برای منطقه مورد مطالعه از طریق فرمـول کـوکران1 (حـافظ-نیا،(14:1382 انتخاب شده و سپس با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی اطلاعات مـورد نیـاز در غالـب پرسشنامه از ساکنین محل و کارشناسان مرتبط جمـع آوری گردیـد. در تحقیـق حاضـر تعـداد نمونـه هـای پرسشگری برای ساکنین منطقه مجد شهر مشهد به روش نمونه گیری کوکران با سطح اطمینان %95 و خطای %5 معادل 295 بدست آمد که به صورت نمونه گیری تصادفی ساده اجرا گردید.
پرسشنامه طراحی شده برای تحقیق حاضر به عنوان ابزار اصلی روش تحقیق، در برگیرنده موضـوعاتی از قبیل ویژگیهای جمعیت شناختی خانوار، بعد اقتصادی خانوار (اشتغال و درآمد)، بعـد اجتمـاعی (میـزان تحصیلات)، معضلات اجتماعی بافت فرسوده، میزان مشارکت در نوسازی، معضلات کالبدی بافت فرسـوده (تنگی معابر، ترافیک، روشنایی ناکافی، ترافیک، مبلمان شهری و غیـره) و بعـد زیسـت محیطـی( آلـودگی، حشرات موذی، بیماریها، فضای سبز، زباله و غیره) می باشد. علاوه بر موارد فوق و در راستای هدف اصلی تحقیق که سنجش معیارهای کاهش خطرپذیری بلایای طبیعی می باشد، تعدادی سوال در راستای پرسشهای مطرح شده در ابزار خود سنجی آنلاین دولت محلی، در متن پرسشنامه قرار گرفت. همچنین تجزیه و تحلیل داده ها در تحقیق حاضر از طریق آزمون همبستگی اسپیرمن که یک رویکرد آماری جامع برای آزمون فرضیه هایی درباره روابط بین متغییرها است، انجام شده است.
معرفی طرح مجد شهرمشهد
طرح عظیم مجد مشهد با مساحتی بالغ بر 8,6 هکتار و زیر بنای بالغ بر 400 هزار متر مربع یکی از بزرگترین طرح های بازسازی بافتهای فرسوده شهری در سطح کشور می باشد. این پروژه در فاصله سه کیلومتری از حرم مطهر امام رضا (ع) بعد از میدان شهداء، حدفاصل چهار راه شهید مطهری و چهار راه ابوطالب قرار گرفته است. از ضلع جنوبی در حاشیه بلوار شهید قرهنی و از ضلع شمالی در حاشیه بلوار حر عاملی و از غرب به قره نی 25 و از شرق به خیابان شهید مهربان منتهی شده و یکی از مهمترین وظایف این پروژه اتصال بلوار شهید کریمی به بلوار مجد است. پروژه بزرگ مجد در مجموع شامل 36 برج 7 تا 27 طبقه است. شکل 1 موقعیت پروژه مجد و راههای دسترسی آنرا نشان می دهد.
