بخشی از مقاله
چکیده
گسترش بی رویه ، کم تراکم و گسسته شهرها؛ رشد حاشیه نشینی و تبعات آن ، استفاده ناکار آمد از زمین و کاهش کیفیت محیط زیست و ... را به همراه داشته است و برنامه ریزان شهری را به مطالعه بیشتر در ابعاد گوناگون توسعه شهری وا داشته است. با هدف شناسایی عوامل و علل تاثیر گذار در توسعه فضایی شهرها و پیامد های آن، به عنوان نمونه یکی ازشهرهای میانه اندام استان آذربایجان شرقی( بناب) مورد بررسی قرارگرفته ، تا علاوه بر مشخص نمودن سهم هر یک از عوامل رشد شهرنشینی، ابعاد توسعه شهر و پیامدهای فرآیند توسعه فضایی این شهر را در رابطه با تراکم و الگوی توسعه شهری تبیین شود. روش تحقیق تحلیلی ـ توصیفی است و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از مدلهای جمعیتی ، الگوهای توسعه فضایی استفاده شده است. نتایج حاصله ازتحقیق نشان می دهد میزان افزایش جمعیت شهربناب در طول سه دهه اخیر بیشتر از سایر شهرهای میانه اندام استان می باشد در توسعه این شهر عامل مهاجرت نقش ارزنده ای ایفا نموده است. در مقایسه با شهرهای همتراز استان کمترین تراکم را دارد و در طول دوره مطالعه از تراکم این شهر کاسته شده است.توسعه پراکنده شهر (Urban Sprawl) و افزایش محدوده ساخت و ساز در این شهر موجب از بین رفتن حدود 1200 هکتار زمینهای مرغوب کشاورزی در سطح شهرستان شده است. درحالی که بافت خالی با مساحتی برابر 588/13 هکتار 61/6 درصد از سطح کل شهر را اشغال نموده است و زمینهای بایر در داخل محدوده شهری مهمترین پتانسیل توسعه محسوب میشود و توسعه میان افزای منجر به توسعه فضایی متعادل و متوازن در این شهر می شود.
واژههای کلیدی: توسعه فضایی، الگوی توسعه ، مهاجرت، تراکم شهری، شهربناب
-1کارشناس مسئول کارگاه برنامه ریزی شهری – دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری،دانشگاه تبریز 04133392307 -Gh.khoshrouy@gmail.com
-2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا وبرنامه ریزی شهری دانشگاه تبریزMinamahmoudi19@gmail.com
اولین همایش ملی علوم زمین و توسعه شهری
مقدمه
به دنبال توسعه شهری ، ضرورت کنترل ، هدایت شهر و نظارت برتغییر و تحولات فضای شهری و تعیین حدود مرزهای فضای شهری و حوزه های نفوذ شهرها در برنامه ریزی مورد توجه قرار گرفت. از آنجا که شهر موجودی زنده و پویا است این پویایی لزوم برنامه ریزی برای دراز مدت و فراتر از چهارچوب های محدود و بسته را برای آن قطعی می نماید. جهت ایجاد نظام خاص و منطقی برای گسترش و توسعه آینده شهرها بایستی فضای سالم و مناسب شهری توأم با توسعه منطقی و کنترل شده فراهم آورده شود( Peiser ،(279: 2001 و توجه به گسترش شهرهای کوچک و میانه اندام و تقویت پایه اقتصادی در زمینه های کشاورزی و صنایع کوچک و رفع کمبودها و نیازهای مورد احتیاج شهروندان اولویت داده شود. تا این مراکز شهری تبدیل به مراکز مهاجرپذیر شوند. شهرها در مسیر توسعه خود به عناوینی همچون شهر کوچک ـ میانه اندام ـ مادر شهر و مگالاپلیس دست می یابند و این شهرها هرچه بزرگتر می شوند مشکلات و مسائل آنها درصورت عدم برنامه ریزی حادتر می شود.به منظور جلوگیری از بوجود آمدن مسائل ومشکلات ناشی از رشد و توسعه روزافزون شهرها تحقیق حاضر انجام گرفته ، که در انجام آن از روش توصیفی - تحلیلی، با الگوگیری از مدل های توسعه شهری ، مقایسه با شهرهای همتراز استفاده شده است. هدف کلی این تحقیق بررسی و تحلیل توسعه فضایی شهر بناب و شناخت ابعاد ، علل و پیامدهای توسعه شهر به منظورکمک به بهبود روند و فرآیندکنترل و توسعه شهر در آینده می باشد.
مبانی نظری وپیشینه ی تحقیق
پیدایش علوم مرتبط با برنامه ریزی شهری باعث گسترش و نشرتئوریهای مختلف در باب توسعه شهری گردیده است. ارنست برگس آمریکایی با بررسی هایی که روی شهر شیکاگو و توسعه فضایی آن انجام می دهد توسعه فضایی این شهر را با مدل دوایر متحدالمرکز ارائه می کند گسترش شهر را به صورت دایره ای فرض می کند که وجه بارز آن ، اعتقاد به فرآیند پخشایش کاربری ها در توسعه فیزیکی شهر بوده است و در نتیجه افراد و گروهها جابجا می شوند، همر هویت وجود تفاوت های اقتصادی و اجتماعی در ساختارهای جمعیتی وکالبدی را موجب ساخت الگوی قطاعی شهر می داند.(شکویی،(52 :1374 ویلیام هرد با تکیه بر اهمیت راههای ورودی و خروجی شهر ، گسترش اصلی شهر را در امتداد این راه ها می داند و میزان قیمت زمین ها را در نزدیکی به همین راهها می داند. پترمن عامل باد را در انگلستان مورد بررسی قرار داده، و این عامل را در جدایی گزینی اکولوژیکی شهروندان موثر می داند. رابرت دیکنسن ساخت شهر را در یک مقیاس کلی دیده و شهر را به مناطق مرکزی، میانی، بیرونی و حاشیه شهر تقسیم می نماید. سلمن نیز (1995) ضمن تحلیل نقش شهرسازی در ایجاد توسعه پایدار در شهرها هفت زمینه فعالیت از قبیل حمایت از سرمایه های حساس طبیعی- حفاظت و نگهداری از منابع طبیعی- عدالت اجتماعی در جامعه و در بین نسلها- آینده نگری در تصمیمات - چرخه سالم توسعه - ترغیب و تشویق شهروندان جهت دستیابی به شهر پایدار - استفاده از محصولات با دوام و نظارت بر تولید کالاها - استفاده از ابتکارات جدید تصمیم گیری شفاف و نقش خلاقانه مدیران به تمامی دست اندکاران مسایل شهری یاد آور می شوند. (بحرینی ،.(25 :1382 دکتر یداله فرید با ارائه نظریه پیوند شهری ، پیوند اراضی اطراف هسته آغازین شهرهای ایران و پیوند روستاها با شهر را در توسعه فیزیکی موثر می داند و نیز جابجایی جمعیت از روستاهای کوچک به متوسط و از شهر های کوچک و متوسط به شهرهای بزرگ منطقه را موجب تغییر و تحولات ساختارهای اقتصادی و اجتماعی شهر می داند.(فرید،.(159 : 1373 در ایران تغییرات بنیادی در نهاد های اجتماعی ، اقتصادی منجر به فزونی جمعیت شهری شده و بر این اساس تعداد شهرهای ایران درطول سالهای 35-75 تعداد شهرها سه برابر وجمعیت آنها دو برابر شده است (کامروا ،(77: 1379 تغییرات
هفتم خرداد ماه /1394 تبریز
عمدتاً به دنبال تغییر در عملکردهای شهری و شیوه استخراج مازاد اقتصاد محلی، تغییر الگوی ارتباطات و حمل و نقل و پیدایش تمرکز اداری- سیاسی در پایتخت ایجاد گردید. (اعتماد ،(128 : 1363 و هم اکنون در حال جذب جمعیت و رشد است که نمود آن درگسترش شهرها در امتداد جاده ها و شکل گیری روستا شهرهای حاشیه ای مشهود است. (سعیدنیا،(36: 1374 عدم تحقق تراکم های پیش بینی شده در طرحهای توسعه شهری و حضور زمینهای رها شده در بطن شهرها از نتایج عدم برنامه ریزی دقیق در این شهرهاست. (هاشمی، (12 :1378 به این ترتیب میان مرکز کشور و دیگر شهرها فاصله جمعیتی زیادی ایجاد شد. مراکز استانها نیز نسبت به دیگر شهرهای استان از امتیازات بیشتری برخوردار شدند به طوری که این شهرها نیز به سرعت از شهرهای دیگر فاصله گرفتند در چنین روندی مراکز استانها به کانونهای درجه دوم شهری در سطح کشور تبدیل شدند و در ارتباط تنگاتنگ با مرکز کشور به عملکردهای ناحیهای در حوزه نفوذ خود پرداختند.(رهنمایی ،(29-15 :1371 برآورد جمعیت منطقه مورد مطالعه، اصلیترین داده برای هر گونه برنامهریزی است چون براساس آن میزان و سطوح فضاهای مورد نیاز برای سکونت، ارتباطات، تجارت، صنعت و ... تعیین میشود. (پورمحمدی ،(21 :1382 افزایش جمعیت شهری به عنوان عامل اصلی رشد شهرها، علاوه بر متأثر بودن از رشد طبیعی جمعیت، تحت تأثیر عامل برونزای مهاجرت قرار گرفته و شدت مییابد و در طرح آینده شهر بایستی تعداد جمعیت در مقاطع زمانی 5 ساله و 10 ساله یا بیشتر مشخص گردد.(شیعه ،(155 : 1378 عوامل مختلفی درگرایش الگوی گسترش شهرها به پراکندگی موثرند که از مهم ترین آنها می توان به روند رشد
جمعیت، درآمد سرانه، مالکیت اتومبیل، امکانات و محدودیت های فیزیکی توسعه شهرها اشاره کرد. (282: 2001,
Peiser)
پیسر عوامل تاثیرگذار برالگوی گسترش شهرها را در سطوح محلی در دیاگرام ذیل خلاصه نموده است:
شکل (1) عوامل موثر بر تراکم و پراکنش شهری ( ماخذ: (282: 2001 , Peiser
در شهرهای کشور ما علاوه بر موارد فوق محدود شدن فرآیند های کنترل و ساماندهی شهری را می توان از دلایل گسترش بی رویه شهرها نام برد.(قربانی ،.(125 :1389 کنترل و هدایت توسعه شهرهای ایران با چهار روش صورت می گیرد که عبارتند از:(1 طرحهای شهری (2 طرحهای کاربری زمین (3 منطقه بندی (4 تراکم ومقررات ساختمانی. که نقش مهمی در هدایت وکنترل روند شهر دارند راهبردهای شهرسازی مختلفی در طی قرون گذشته برای مقابله با گسترش لجام گسیخته شهرها و حفاظت از اراضی کشاورزی تجربه شده است و از شایع ترین آنها می توان به کمربندها وکمان های سبز ،احداث شهرهای اقماری، استفاده از روش محدوده های رشد، هدایت توسعه به اراضی غیر کشاورزی (پورمحمدی و قربانی، (38:1383 و در نهایت بکارگیری تکنیک های رشد هوشمند اشاره کرد. (رهنما و عباس زاده، (49 :1387 در کشورهای توسعه یافته با ابعاد گسترده ای همچون ممانعت جدی از ایجاد چشم اندازهای منفی درحاشیه شهر با تاکید بر رعایت حد فاصل شهر و روستا و با تنظیم قوانین کشاورزی و استفاده از ابزارهای
