بخشی از مقاله
2. 2مقدمه
در حال حاضر کشور با شهرهایی روبرو است که بر روی غنیترین خاکهای کشاورزی دامن گسترده است
و با گسترش روزافزون خود در حال تخریب باغها و اراضی کشاورزی پیرامون خود بوده و با آلوده ساختن آبهای سطحی و زیر زمینی، به محیط زیست خود آسیب میرساند. در این میان برنامهریزی شهری وظیفه دارد با هدایت و نظارت آگاهانه به شهر، اثرات مخرب این گسترش را به حداقل برساند. بنابراین یکی از عوامل مهم و حساس در گسترشهای شهری، الزامات زیستمحیطی و رعایت اصول توسعه پایدار میباشد. در گسترشهای شهری عوامل متعدد دیگری نیز دخالت دارد که ضروری است به آنها نیز توجه الزم مبذول شود. عواملی چون، عوامل مصنوع
و انسان ساخت، عوامل اجتماعی و خواستهای ساکنین که سبب مطلوبیت بخشی از شهر برای سکونت میشود و یا بخشی دیگر را متروک و خالی از جذابیت میکند. میتوان چنین بیان کرد که عوامل متعددی در گسترش شهر و جهت دهی به آن دخیل است که از زوایای مختلف قابل بررسی و ارزشدهی است. با مطالعه دقیق هر یک از این عوامل در شهر
و میزان تاثیر آنها میتوان به یک پارادایم )چرخه( منظم از عوامل تاثیرگذار در گسترش شهر دست یافت.
3. 3بیان مسأله
با آگاهی از اثرات محیطی نامطلوب گسترشهای شهری، این واقعیت را نیز باید قبول کرد که گسترشهای شهری امری اجتناب ناپذیر است. نگاهی به آمار شهرنشینی در ایران نشان میدهد که از جمعیت هفت میلیونی ایران در سال 1280، حدود %20 شهرنشین بودند و این شاخص در سال 1335 به %31رسیده است )ماخذ(. تحول جمعیتی پنجاه سال اخیر نیز حاکی از روند رو به گسترش تمرکز جمعیت در نقاط و فضاهای شهری است، به گونهای که سهم شهرنشینی در سال 1385 به %70 رسیده است. این روند رشد شهرنشینی در طول پنج دهه و تعداد 1014
شهر که حدود پنج برابر شهرهای سال 1335 کشور است، بیانگر این واقعیت است که گسترش کالبدی در بسیاری از شهرها تا مدت ها ادامه خواهد داشت )ماخذ(. رشد شهرنشینی منجر به گسترش فضایی شهرها میشود که خود ناشی از رشد تقاضا برای سکونت است .)2008:104 ,Thi Van( هرچند توسعه )گسترش( از درون و احیای مراکز قدیم شهری یکی از راهکارهای اسکان جمعیت مازاد است، ولی باید این حقیقت را پذیرفت که هنوز بسیاری از شهرها از لحاظ رشد و اندازه فیزیکی)کالبدی( در اصطالح به حد بلوغ نرسیدهاند و ارتباط بین عناصر و اجزای آن هنوز شکل معین و تعریف شدهای به خود نگرفته است، از همین رو نیازمند گسترش فیزیکی هستند تا به یک حد بهینه برسند. اندازه بهینه شهر از دیدگاههای مختلف قابل بررسی است. نگاهی به اندازه شهرهای ایران نشان میدهد که هنوز بسیاری از آنها در مرحله پیش از بلوغ شهری قرار دارند و گسترش کالبدی در آنها اجتناب ناپذیر است. بنابراین برای پاسخگویی به این نیاز گسترده برای شهرهای ایران، ارائه راه حلی اندیشیده، ضروری به نظر میرسد.
با توجه به سرعت تغییرات در تکنولوژی و شرایط فنی و محیطی، طرحهای جامع شهری به عنوان الگوی سنتی تهیه طرحهای توسعه شهری قابلیت الزم برای پاسخگویی به این شرایط را دارا نمیباشند. برنامهریزی راهبردی به دلیل تاکید بر گرایشات محیطی آینده با برنامهریزی عقالیی سنتی متفاوت است))2009:139 ,Swanstrom و بیشترین تاکید بر هدفگذاری، تلفیق توسعه )گسترش( کالبدی با توسعه اقتصادی- اجتماعی و ارائه راهبردها و سیاستهای اجرایی مناسب برای تحقق اهداف، استوار میباشد. از این رو توجه به الگوهای نوین برنامهریزی شهری که یکی از آنها الگوهای ساختاری و راهبردی است، میتواند از راهکارهای موثر برای مقابله با این شرایط باشد. تحلیل سیستمی )نظام مند( و به ویژه مطالعة روابط ساختاری در میان متغیرهای موجود در سیتسمها )نظامها( مستلزم
110
فصلنامه، علمی-پژوهشی شماره اول، زمستان 1390
استفاده از فنون و روشهای تحلیل مقداری است. یکی از این روشها مدلسازی است. اگرچه مدلهای برنامهریزی به درک عمیقتر انسان از واقعیت کمک میکنند، ولی نمیتواند حوزة مسؤولیت انسانی، یعنی حوزة تصمیمگیری را کاهش دهد .)76 :1994 ,Hall( شهر نمونه مورد مطالعه - خرمدره- در سال 1335 جمعیتی معادل 6455 نفر و مساحتی در حدود 12.6 هکتار داشته و در سال 1355 جمعیت این شهر به 12573 نفر و سطح شهر به حدود 189.4 هکتار افزایش یافته و روند افزایش جمعیت و گسترش کالبدی شهر ادامه داشته به طوری که در سال 1385 جمعیت شهر به 48398 نفر و محدوده شهر به 689.5 هکتار رسیده است.
4. 4روش شناسی
روش بررسی در این مقاله و در بخش مبانی نظری و مرور سوابق، روش توصیفی – تحلیلی است. در ادامه
و در بخش چارچوب نظری با استفاده از شیوه تحقیق تحلیلی- اکتشافی مدل و فرآیند خاص این تحقیق، به کار پرداخته شده است. این فرآیند از طریق تدوین
و انطباقپذیری نظریههای شکل و ساخت شهر و تعیین رویکردهای کلی در برنامهریزی برای شهر مورد مطالعه و روشها و فنون مدلسازی و محدودیتهای تحقیق و... صورت میگیرد.
5. 5پیشینه تحقیق
واتکیس در سال 2008 با استفاده از یکی از مدلهای سلولهای خودکار به نام Sleuth به شبیهسازی و پیشبینی گسترش شهر پرداخته است. این پایگاه داده شامل پنج مرحله از مراحل گسترشهای تاریخی مادر شهر کپ 1 در سالهای 1977، 1988، 1993، 1996 و 1998 ، لبهها یا محدودههای شهر، پایگاه داده سیستم )نظام( فضاهای باز مادر شهری2 )MOSS(، شبکه راهها و یک مدل ارتفاعی رقومی3 )DEM( بود. همه دادهها به فرمت رستر در محیط
1 -CapeMetropolitan
Arc Editor تبدیل شدند. Sleuth این متغیرهای رشد را در بازههای تاریخی ذکر شده درجهبندی کرد تا بهترین انطباق برای درجه بندی متغیرهای رشد شهر به دست آید. یافتههای به دست آمده Sleuth می تواند مورد استفاده قرار گیرد و فرآیند رشد واقعی شهر را پیش بینی نماید. یک مقایسه بین نتایج مدلسازی شده و نواحی شهری واقعی نشان داد که %76با پیش بینی صورت گرفته انطباق وجود دارد .)37 :2008 ,Brendon( رضا رفیعی و دیگران نیز در سال 2009 به بررسی شهر مشهد پرداختهاند. آنها با استفاده از مدل Sleuth رشد شهر مشهد را شبیه سازی کردهاند. آنها با استفاده از عکسهای ماهوارهای روند تاریخی رشد شهر را مورد بررسی قرار دادند و سه سناریو برای الگوی فضایی رشد شهر در شرایط مختلف در نظر گرفتند، سناریوی اول رشد تاریخی شهر بود که اجازه میداد رشد شهر بر اساس روند گذشته ادامه پیدا کند، گزینه دوم رشد محیط محور بود که در آن رشد شهری محدود شده بود، گزینه سوم ترکیبی ویژه از رشد پراکنده بود که در آن روند رشد تاریخی شهر ادامه پیدا میکند و به وسیله عوامل محیطی و شیب محدود شده است. نتایج، سودمندی روشهای مدلسازی را در توضیح الگوهای فضایی رشد شهری نشان داد. نتایج سناریو دوم نشان داد که زمینهای باارزش در حومه، شامل زمینهای کشاورزی میتوانند ذخیره شوند. سناریو سوم نیز تاثیر محدودیت شیب در رشد شهر را نشان داد. آنها همچنین نشان دادند که سناریوی رشد محیطی )سناریوی دوم( مناسبترین گزینه برای رشد شهر میباشد .) 2009:20 ,Rafiee( رای )Raey(، فودا )Fouda( و گال )Gal( نیز در سال 2004 با استفاده از GIS به ارزیابی اثرات محیطی گسترشهای بدون برنامه در اطراف شهر روسه تا )Rosetta( در مصر پرداختهاند. رشد این حاشیهها سبب از بین رفتن درختان و زمینهای کشاورزی پیرامون شهر میشد. مطالعات آنها شامل روش )manner( نرخ )rate(، وسعت )extend( و اثر )impact( این گسترشها بود
111
پيادهسازی الگوریتمهای فازی مبتنی بر GIS در الگوهای نوین برنامهريزی...
.)233-217 :2004 ,M. El-Raey & others( محمد انام پور در سال 2008 با بررسی شهر نالوس - واقع در استان آذربایجان غربی- به بررسی الگوی گسترش کالبدی این شهر پرداخته است. در این بررسی عوامل موثر بر گسترش شهر در قالب عوامل محیطی، کالبدی و... دستهبندی شده است. این عوامل در نرم افزار Arc GIS همپوشانی شدند و خروجی نهایی به دست آمده است. نتایج تحقیق نشان داد که با توجه به شرایط شهر، عوامل محیطی بیشترین نقش را در تعیین حوزههای گسترش دارد Naghibi &( .)50-2008:43 ,Anampour جی آن کوآن Jianquan( )chenge و لن ماسر )lanMasser( در سال 2003 به بحث در خصوص عوامل متعدد تاثیرگذار در توسعه شهری پرداختهاند. آنها معتقدند به دلیل فرآیند پیچیده توسعه شهری، تصمیمگیری برای برنامهریزان محلی به دشواری امکان پذیر است. آنها با ارائه یک روش فضایی تحلیل داده برای عوامل اصلی تاثیرگذار در رشد شهری به مدلسازی رشد شهر ووهان )Wuhan( در فاصله سالهای 1993-2000 پرداختهاند. در این مدل از روش تحلیل داده و رگرسیون منطقی فضایی استفاده شده است. این مدل قادر است تا اثر فضایی هر متغیر را به وضوح نشان دهد و اثرات متغیرها را با هم مقایسه کند. نتایج این مطالعه نشان میدهد که در این بازه زمانی، راههای شهری و نواحی توسعه )گسترش( شهری )developed area( بیشترین تاثیر را داشتهاند و طرحهای جامع در حال از دست دادن نقش خود در این زمینه هستند)Jianquan Change .)217-2003:199,and Lan Masser
6. 6شناخت محدوده مورد مطالعه
شهر خرمدره در مسیر ارتباطی تهران- تبریز و در حد فاصل شهر زنجان و شهر قزوین قرار دارد. بیشتر پوشش گیاهی اطراف شهر شامل باغها و تاکستان است که با حرکت به شرق کاهش مییابد. بررسی تحوالت جمعیت شهر خرمدره نشان میدهد که همواره این شهر دارای رشد جمعیتی مثبت بوده و
در مقایسه با سایر شهرهای استان از رشد باالتری برخوردار است. از نظر تاریخی قرارگیری خرمدره در کنار راه تجاری ابریشم نیز یکی دیگر از دالیل گسترش و پیدایش این شهر بوده است )فجر توسعه، :1384 .)102 اما علی رغم قدمت نسبتا زیاد سکونت در خرمدره، روند رشد سریع و منظم آن را بعد از دوره 1345 و سالهای پس از آن و مصادف با استقرار صنعت و گسترش آن در سالهای بعد دانست. گسترشهای بعدی شهر به خصوص در سالهای بعد از -1358 مصادف با رشد شدید جمعیت در این شهر – به سمت تاسیسات و خطوط نیرو بوده و آن را در بر گرفته است و تخریب سطح وسیعی از باغها شهر را نیز به همراه داشته است. جدول شماره 1 روند رشد جمعیت و گسترش کالبدی شهر در ادوار مختلف را نشان میدهد.
سال مساحت جمعیت تراکم عمده عوامل موثر بر
)هکتار( جمعیتی گسترش
پیش از 12.6 6455 512 رشد طبیعی جمعیت
1335
1345 50.2 7959 159 ورود صنعت و
افزایش مهاجرات
1355 189.4 12573 66 مهاجرت به شهر
رشد طبیعی و
1385 689.5 48398 70 افزایش مهاجرت
به شهر
جدول شماره :1 روند رشد جمعیت و گسترش شهر طی سالهای 1335 تا 1385
7. 7تجزیه و تحلیل دادهها
.1-7 انطباقپذیری نظریههای شکل، ساخت و توسعه شهری با واقعیتهای خرمدره
نظریههای مختلفی در خصوص شکل، ساخت و انواع توسعههای شهری وجود دارد که به دورههای زمانی خاص تعلق دارند و تحت شرایط خاصی از وضعیت محیطی و کالبدی قابلیت انطباق دارند. از نظر طبیعی شرایط محیطی منحصر به فرد، مانند شرایط
112
فصلنامه، علمی-پژوهشی شماره اول، زمستان 1390
نظریهها چکیدهمفهوم انطباقباشهر
ومکاتب
مکاتبشهرسازی
اکولوژی
شهری
فرهنگ گرایی
طبیعت گرایی
با تاکید بر وجود گروه های مختلف اجتماعی در شهر، به حرکت های اجتماعی آنها تاکید کرده و شهر را حاصل جانمایی و طبقه بندی این گروه های اجتماعی می داند که در جوامع مهاجر پذیر میتواند مورد توجه قرار گیرد.
توجه تام به فرهنگ و شیوه زیست مردم و تاکید بر مسائل زیبایی شناسی
تاکیدبراستقراردرطبیعت،توجهبهخانه،حفظطبیعت،هماهنگی محیط مصنوع با محیط طبیعی و به کارگیری تکنولوژی
خرمدره نیز یک شهر مهاجرپذیر است که مقصد بسیاری از مهاجران جویای کار منطقه میباشد. ولی به دلیل همگونی فرهنگی و نژادی در منطقه و بر اساس مطالعات صورت گرفته، در شهر خرمدره شاهد جدایی و طبقه بندی اجتماعی نمی باشد اما ظهور طبقههای اقتصادی و گروه های مهاجر در شهر می تواند در سال های نه چندان دور و پس از چندین مرحله توسعه شهر، مورد توجه قرار گیرد.
میتواند الگوی مناسبی برای شهر خرمدره باشد. زیرا دگرگونی ناگهانی در شیوه های زیست مردم و عدم توجه به شیوه های فرهنگی گذشته در رشد شهری، سبب بروز نابسامانیهایاجتماعیوروانیشدهوعالوهبرعدمموفقیتبرنامهسببناهنجاری های اجتماعی نیز می گردد.
این الگو نیز می تواند الگوی مناسبی برای این شهر باشد زیرا از دیگر ویژگیهای مطرح در این نظریه انطباق آن بر جوامع روستا شهری می باشد که با حفظ ویژگیهای فرهنگی و اقتصادی شهر- روستا به استفاده از فناوری و تجهیزات جدید می پردازد.
نظریه های شکل و ساخت شهر
خطی
مرکزی
شطرنجی
نظریهباغشهر
یک یا چندین عامل طبیعی یا انسان ساخت سبب می شود تا توسعه شهر در تمام جهات به طور متناسب صورت نگیرد و شکل غالب توسعه در امتداد این دو مسیر باشد
توجه اصلی این مدل به مرکز شهر است و یک مرکز شهری متمرکز با حاشیه های کم تراکم مد نظر است.
با تکیه بر توسعة شبکةراهها و ساختن جاده های متعدد، گسترش شهرها و نواحی جمعیتی آنها به صورت پراکنده پیشنهاد میشود.
قائل شدن کمربند سبز برای شهر و گسترش صنعت در خارج از این کمربند و خارج شهر، همچنین وجود باغها بسیار در میان محدوده شهر
محور ارتباطی هیدج- خرمدره- ابهر در مرکز شهر سبب گسترش خطی شهر در امتداد و در دو طرف آن شده، که به شهر ساختاری خطی در مرکز آن داده است.
وجود محلههای قدیمی شهر و هسته اولیه روستای خرمدره و فرم آن و توسعه شبکه های دسترسی منطبق بر آن سبب ایجاد یک شبکه مرکزی در جنوب شهر شده است. همچنین ساختاری مشابه در شمال شهر نیز وجود دارد. این قسمت شهر نیز در ارتباط با جاده اصلی و در حرکت به سمت آن بهوجود آمده است. همچنین با در نظر گرفتن زمینهای شمالی شهر به عنوان توسعه مرحله سوم می توان ساختار مرکزی و نیمه شعاعی شهر را نیز حفظ و تقویت نمود.
در شرق شهر نیز اراضی آماده سازی شده وجود دارند که دارای شبکه شطرنجی هستند.
نظریه«باغشهرهاوارد»بهعلتقائلشدن کمربندسبزبرایشهرو گسترشصنعتدر خارج از این کمربند و خارج شهر، همچنین وجود باغها بسیار در میان محدوده شهر قابل استفاده و تطبیق با خرمدره می باشد
نظریههای گسترششهر
گسترشخطی
واحدهای
توسعه
رشدهوشمند
شهری
شهر در امتداد خطوط اصلی حمل و نقل به صورت نوار مانند ادامه مییابد و نواحی مسکونی و صنعتی، در دو جانب این خطوط قرار میگیرند.
یکی از عرصهًهای رایج طراحی در معماری است. وسعت این واحدها معموال بین 40 تا 200هکتار است و می توان آن را بخشی از ساختار شهرهای جدید یا توسعه الگوی حومه نشینی به حساب آورد.
به عنوان یکی از ابزارهای مدیریت رشد در برابر توسعه و رشد بی رویه سکونتگاهها مطرح میباشد و در واقع توسعهای است که اقتصاد، جامعه و محیط را حمایت می کند و با فراهم کردن یک چهارچوب کاری، اجتماعات را از تصمیماتی درباره اینکه کجا و چگونه رشد خواهد کرد، آگاه می سازد.
این شکل توسعه را می توان با توجه به وجود محور ارتباطی خرمدره- ابهر و در راستای آن و تا سرحد محدوده شهر )دانشگاه آزاد( ادامه داد و ساختار خطی شهر را تقویت نمود.
با توجه با اینکه شهر خرمدره هنوز به پویایی و تکاپوی شهری الزم دست نیافته و به لحاظ جمعیت نیز جز شهرهای کوچک ولی مهاجرپذیر محسوب می شود، هنوز نیازمند توسعه پیوسته کالبدی می باشد و در ردیف نظریه های «واحدهای توسعه» قرار می گیرد.
این نظریه نیز به دلیل تاکید بر محیط و نقش بارز مردم در مدیریت رشد و توسعه شهری و توجه به اقتصاد و اشتغال در این فرآیند می تواند الگوی مناسبی برای روند توسعه و گسترش شهر خرمدره باشد. ولی معموال این فرآیندها در توسعه شهری نیازمند نهادسازی و وجود قوانین مرتبط با این زمینه است که سبب دشواری اجرای آن در عمل می شود.
جدول شماره :2 بررسی مکاتب و نظریه های شکل، ساخت و توسعه شهری و میزان انطباق آن با شهر نمونه مورد مطالعه
.ماخذ: شوای، 1384 ، شکویی،1381 و انام پور، 1387
113
پيادهسازی الگوریتمهای فازی مبتنی بر GIS در الگوهای نوین برنامهريزی...
شیب، توپوگرافی، وجود رودخانه و .. از مهمترین شرایط در گسترش شهر است. از طرفی ویژگیهای کالبدی مانند اندازه شهر، نقش شهر، وضعیت خطوط ارتباطی، همجواریها و ... نیز از مهمترین عوامل موثر در میزان انطباق این نظریهها در شهرها محسوب میشود. این تحقیق به منظور شناخت جامع و ابعاد مختلف مسائل شهر و ارائه راه حلهای بهتر برای توسعه کالبدی آن به بررسی نظریهها و مکاتب مرتبط با شهر و توسعه شهری پرداخته و میزان انطباق پذیری آن با شهر مورد مطالعه را بررسی کرده است.
.2-7 برنامه راهبردی گسترش شهر
اگرچه محتوای برنامههای راهبردی از جامعهای به جامعه دیگر متفاوت است، ولی فرآیند برنامهریزی ضرورتا یکسان است .)7 :2005 ,Gordon( در این پژوهش نیز با توجه به نیاز جامعه مورد مطالعه روند زیر برای تهیه برنامه راهبردی گسترش شهری مد نظر قرار گرفته است و برای تعیین میزان زمین مورد نیاز برای توسعه آتی شهر کمبودهای شهر تا افق 1395 بررسی شده و پس از آن به تدوین اهداف و راهبردها و سیاستها و الیه های اطالعاتی الزم پرداخته شده است.
.1-2-7 برآورد تعداد واحد مسکونی مورد نیاز
بر این اساس از روش خام به دلیل وجود آمار و ارقام مورد نیاز، برای برآورد مسکن مورد نیازاستفاده شده است. در این روش ابتدا تعداد خانوار فعلی با تعداد مساکن موجود مقایسه، و براساس یک استاندارد معین، کمبود برآورد میشود. سپس با اعمال نرخ رشد جمعیت و افزودن آن به مساکنی که به دلیل استهال ک و یا پایین بودن کیفیت در سالهای آتی از رده خارج خواهد شد، تعداد مسکنی که ظرف مدت معین ساخته شوند، محاسبه میشود. این روش در برنامهریزیهای مسکن اغلب طرحهای جامع شهری که برای شهرهای ایران تهیه شدهاند، به کار برده شده است )پورمحمدی، 56:1382و.)57
E (t)= ( H– U)+ H(t )+r u( t) )E (t )واحد مسکونی مورد نیاز تا زمان H، ( t) تعداد خانوارهای موجود(، U )تعداد واحد مسکونی موجود(( )H (t نیاز خانوارهای جدید )در طول زمان برنامهریزی اضافه خواهد شد((()Ru (tدرصد واحدهای مسکونی است که تا زمان tنیاز به تخریب و تجدید بنا خواهند داشت مانند مساکن مرمتی، تخریبی و مخروبه( . با توجه به نرخ رشد 2/43 درصدی سالیانه شهرخرمدره و جمعیت 48398 نفری سال 1385 ، جمعیت پیشبینی شده در سال 1395 )به عنوان افق طرح( معادل 67300 است و مبنای برآورد نیاز قرار گرفته است. بعد خانوار نیز در هر دو مقطع 85 و 95 معادل3/8 نفر و به صورت ثابت در نظر گرفته شد. بنابراین تعداد خانوارها در سال )12579( 1385 و تعداد خانوار ها در سال 1395 )17710( بهدست میآید.
