بخشی از مقاله
چکیده
هدف از تحقیق حاضر، تحلیلی بر توسعه فیزیکی-کالبدی شهر عسلویه، شناخت عوامل مؤثر در رشد فیزیکی-کالبدی شهر، بررسی سیر گسترش شهر و الگوی توسعه فیزیکی آن، شناخت توانمندیها و محدودیت های توسعه فیزیکی شهر و ارائه راهکارهایی جهت برنامه ریزی اصولی و عملی برای توسعه فیزیکی شهر بوده است .
نتایج تحلیل عوامل مؤثر بر الگوی توسعه شهر، بیانگر این است که عوامل طبیعی،از جمله قابلیت صیادی و تجاری در شهر ساحلی عسلویه، قبل از توسعه فعالیتهای صنعتی،عامل جذب جمعیت و گسترش شهر و در سالهای پس از 1376، صنعت نفت و گاز،عامل اصلی تحول در توسعه فیزیکی- کالبدی این شهر بوده است.
بر این اساس، تأثیرات متقابل صنعت و تغییرات ساختار اشتغال، مهاجرپذیری و رشد شهر ناشی از برتری جمعیتپذیری جنسیت مردان بر زنان می باشد. یافته های تحقیق، بیانگر آن است که محدودیت توسعه شهر از یک سو خلیج فارس - جنوب - و از طرف دیگر مراکز پشتیبانی صنعتی منطقه پارس جنوبی - شمال شهر - میباشد که باعث توسعه شرقی- غربی شهر شده است. بر اساس نتایج به دست آمده، افزایش سریع جمعیت و توسعه فیزیکی شهر به صورت نامتعادل و غیرهماهنگ میباشد.
مقدمه
شهرنشینی و توسعه شهری، بدون شک یکی از عمیق ترین جنبه های تمدن جدید است که از عوامل مهم و اصلی تغییر محیط می باشد
با وقوع انقلاب صنعتی در غرب و توسعه شهری شاهد افزایش روزافزون توسعه صنعتی و در نتیجه گسترش هر چه بیشتر شهرها بوده و هستیم . انقلاب صنعتی، تحولی عظیم در همه عرصههای شهرنشینی از قبیل دگرگونیهای محیطی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، کالبدی فضایی، اجتماعی، روانی، بهداشتی و غیره را به همراه داشت
یکی از پیامدهای رشد سریع جمعیت شهرها، توسعه فیزیکی آنها است. رشد روز افزون شهرها متاثر از رشد جمعیت و مهاجرت می باشد که منجر به ساخت و سازهای بدون برنامهریزی و تغییرات زیاد در ساختار فضایی به خصوص توسعه فیزیکی شهر در مکانهای نامساعد طبیعی گشته است که هدایت آگاهانه و سازماندهی اساسی را میطلبد
توسعه فیزیکی شهر، فرآیندی پویا و مداوم است که طی آن محدودهی فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهت عمودی و افقی از حیث کمی افزایش مییابند.
در واقع توسعه فیزیکی شهرها یکی از الزامات گسترش شهرنشینی است و باید این توسعه فیزیکی به سمت و سوئی جهت پیدا کند که تمام مبانی توسعه در آن رعایت شود.
یکی از مشکلات عمده در برنامه ریزی شهری باتوجه به رشد جمعیت و کمبود مکانهای مناسب برای رشد شهری،تعیین جهت مناسب و نحوه گسترش فیزیکی شهر برای جوابگوئی به نیازهای فعلی و پیش بینی برای نیازهای آینده می باشد که باید مورد مطالعه و بررسی قرارگیرد
شهر عسلویه به عنوان محدوده مورد مطالعه در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. دلیل انتخاب این شهر،این است که این شهر ساحلی و صنعتی به عنوان پایتخت اقتصادی ایران همواره تحت تأثیر فعالیتهای صنعتی منطقه انرژی پارس جنوبی قرار داشته است. از سال 1377هجری شمسی با رشد سریع و بدون برنامه به دلیل عدم نهاد برنامهریزی - شهرداری - و همچنین نقشپذیری آینده این شهر در سطح ملی و جهانی و با توجه به سیر مهاجرت به این منطقه، ارزیابی و فعالیتهایی در این شهر صورت گرفته است
در این شهر با در نظر گرفتن موقعیت خاص جغرافیایی و استراتژیک، در زمینه توسعه فیزیکی - کالبدی شهر، برنامهریزی هایی در جهت رفاه، آسایش، امنیت شهروندان و کارآمدتر نمودن فضاهای شهری برای آینده این شهر انجام گرفته است . در این پژوهش،شهر منعکس کننده رشد نامتوازن میان فعالیتهای اقتصادی و صنعتی مناطق کشور، با سکونتگاههای انسانی به ویژه در شهرهای ساحلی صنعتی - شهرکهای صنعتی - ، در حاشیه خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر میباشد.
مبانی نظری
به افزایش کمی و کیفی کاربری ها و فضاهای کالبدی - مسکونی، تجاری، مذهبی، ارتباطی و... - یک شهر در ابعاد افقی و عمودی که در طول زمان انجام می گیرد، می توان توسعه فیزیکی اطلاق نمود
استقرار و توسعه فیزیکی شهرها در درجه اول تابع شرایط محیطی و جغرافیایی آنها میباشد، فضاهای مجاور شهری در ارتباط با عوامل گوناگون محیط طبیعی از جمله شکل ناهمواریها و همجواری با عوارض طبیعی مانند کوه، دشت،رودخانه، جلگه و سواحل دریا و شرایط اقلیمی حاکم برآن در چگونگی توسعه شهرها نقش تعیین کنندهای دارند.
به طوری که شهرها به تبعیت از این شرایط طبیعی شکل گرفته و ضمن برقراری ارتباط با یکدیگر، به رشد و توسعه خود ادامه می دهند. این شرایط در تعیین نقش و اندازه شهرها سهم عمده ای دارند و مناسب بودن محیط های جغرافیایی به صورت ناحیه ای تاثیر بسزایی در روند شکل گیری و توسعه آنها خواهد داشت
ویژگی های مساعد موفولوژیکی زمین و شکل ناهمواریها نیز در بافت فیزیکی شهرها، چهره خارجی و حتی نقش آنها تاثیر گذارده است. این امر نحوه ایجاد ارتباط بین شهرها و نوع آن را نیز مشخص می کند. برای مثال حد بنادر در مصب رودخانه هایی که به دریا می ریزند، با حد اعلای قلمرو دریا مطابقت می کند و این شکل طبیعی نقش آنها را نیز تعیین می کند. عوامل مختلفی از قبیل موقع جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، شکل ناهمواری، آب وهوا، خاک و پوشش گیاهی و شبکه آبها هر یک به نحوی در پیدایش، شکل گیری، وسعت و گسترش مراکز شهری و تعیین نقش آنها موثر بوده است. تاثیرات این عوامل، به صورت مجزا و یا مشترک، در ارتباط با عملکرد نسبی آنها و شرایط حاکم بر محیط جغرافیایی سیمای کنونی شهرهای ایران را متأثر میسازند
در مطالعه ی فیزیکی شهرها باید عوامل و موانع طبیعی و انسانی را مطالعه و ارتباط و تاثیر متقابل این پدیده ها بر یکدیگر و بر توسعه شهر بررسی شود. زیرا عدم شناخت و آگاهی لازم از این محدودیت ها و عدم رعایت حریم مناسب آنها، باعث هدایت و گسترش شهر در جهت این موانع می شود که در نهایت شهر و فضاهای شهری را با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد. گسترش بی رویه شهرها یک مشکل جهانی است و پیش بینی می شود تا سال 2025افزون بر 65 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی کنند که این عامل توسعه فیزیکی را گسترش می دهد.
شهرها در گذشته توسعه فیزیکی پایداری را در خود تجلی ساخته بودند. به طوری که با توجه به محدودیت های اکولوژیک نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفه جویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح، ابداع روشهای مؤثر مناسب برای ادامه حیات نظیر قنات و بادگیر به رشد و توسعه خود ادامه می دادند اما در شهرسازی امروزی با تبعیت از الگوی کلاسیک و پیروی کورکورانه از الگوهای کلیشه ای، توسعه شهری وضع ناپایداری را پیدا کرده است.
توسعه فیزیکی نابسامان و بی رویه شهرها یکی از مشکلات شهر و شهرنشینی در دوران معاصر میباشد. این امر در دهه های اخیر علاوه بر آنکه ساختار شهرها را دگرگون ساخته، بر نقش پذیری شهرها تاثیر فراوان داشته و سازگاری آینده توسعه فیزیکی شهرها را مبهم ساخته است. گسترش فضایی شهر با ساختمان سازی مرتفع بدون هیچ تردیدی چشمگیرترین نمود رشد کنونی شهری است . بیشتر شهرهای موجود طی قرون متمادی گسترش کندی داشته اند در حالی که امروزه کلیه فضاهای شهری کم و بیش به سرعت گسترش می یابند.
در دهه های اخیر عناصر سیاست گذاری به توسعه هر چه بیشتر لجام گسیخته شهر کمک نموده و باعث شده است که ارزش زمین ، کیفیت مسکن و دیگر فاکتورهای اجتماعی و اقتصادی و زیست محیطی اشکال متفاوتی از شهرنشینی را به وجود آورند. گروهی از عناصر سیاست گذاری موثر در توسعه فیزیکی شهرها که دارای امتیازات و ویژگی های خاصی هستند عبارتند از به وجود آمدن اشتغال، رفاه اجتماعی، پیشرفت های فرهنگی و علمی و اقتصادی هم اکنون تقریبا بیش از نیمی از مردم جهان در شهرها به سر می برند. پیش بینی ها نشان می دهد که با نرخ رشد فعلی، جمعیت کشور در سال 1400 به 130 میلیون نفر خواهد رسید. که حداقل به 2 برابر مساحت کنونی برای گسترش شهرها نیاز است .
در میان انواع شهرهای موجود، نوع خاصی از شهرها وجود دارد که با اصطلاحاتی نظیر شهرهای معدنی، منبع - پایه و استخراجی شناخته میشوند. این نوع شهرها مربوط به نوعی شهر است که از استخراج منابع معدنی شکل میگیرد و به تدریج به عنوان یک شهر توسعه پیدا میکند
این نوع شهرها به دلیل ماهیت خاص خود، از روند توسعه سریع تری در مقایسه با سایر مناطق برخوردارند. تمرکز جمعیت، فعالیتهای صنعتی، اقتصادی و. ... در مدتی کوتاه در این مناطق، که با جذب منابع عمده مالی و انسانی ،ملی و بین المللی صورت میگیرد، آسیب پذیری آنها را در ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، کالبدی و... افزایش میدهد. شهرهای استخراجی از جمله مناطق شهری است که به واسطه شرایط مختلف شکل گیری، گسترش و حضور نیروهای مختلف نشأت گرفته از استخراج و فعالیتهای مرتبط با فعالیتهای معدنی و صنعتی، دارای سیمای متفاوت و اثرگذاریهای متعددی بر زیست بومهای طبیعی و انسانی خود هستند.
نیروها و شرایط تاثیرگذار بر توسعه پایدار شهری و توسعه فضایی کالبدی در شهرهای استخراجی، تفاوتهای اساسی و مشهود با دیگر سطوح مناطق سکونتگاهی - شهری و روستایی - دارد. از جمله ویژگیهای این نوع شهرها عبارتند از تمرکز بالای فعالیتهای صنعتی و معدنی مرتبط با اکتشاف، استخراج، پالایش، فرآوری و صدور منابع زیرزمینی، خطر کاهش و اتمام منابع غیر قابل تجدید، آلودگیهای بالای زیست محیطی، تولید بالای پسماندهای صنعتی و خانگی، وجود فرصتهای بی نظیر اقتصادی و ایجاد اشتغال گسترده، مهاجرپذیری بالا، تغییر در شیوههای اشتغال و معیشت سنتی و متداول محلی، تغییرات گسترده کاربریهای زمین، گسترش کالبدی شهر و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرتهای شغلی، دوگانگی فرهنگی و شیوع و گسترش انواع آسیبهای اجتماعی و...
است.
این نوع ویژگیها، شهرهای استخراجی را از دیگر انواع شهرها - علی رغم کوچک اندام بودن، کم جمعیت بودن یا سابقه کوتاه شکل گیری شهر - کاملا متمایز و متفاوت میسازد. شهر ساحلی عسلویه را میتوان نمونه ای از شهرهای کوچک اندام استخراجی دانست که در مدتی کوتاه و متاثر از فعالیتهای مرتبط با استخراج، استحصال، پالایش و صدور انرژی گاز از منطقه ای روستایی و کمتر شناخته شده، به شهری ملی و فراملی تبدیل شده است.
این شهر از جمله مناطقی است که در ظرف کمتر از 10 سال، سرمایه گذاری صنعتی گسترده ای در آن انجام شده، تمرکز سرمایه و ایجاد فرصتهای شغلی به تمرکز جمعیت و فعالیتهای اقتصادی، تجاری و خدماتی در آن منجر شده است. ویژگیهای توسعه شتابان صنعتی متاثر از فعالیتهای استخراج منابع و استقرار واحدهای صنعتی در شهرعسلویه - عمدتا در نوار باریک ساحلی - ، سبب بروز ناپایداریهایی در زیست بومهای طبیعی و انسانی این شهر شده است.
آلودگیهای بالای زیست محیطی و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرتهای شغلی و دوگانگی فرهنگی که میتواند مسئله ناپایداری را در ابعاد زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و کالبدی در محیط این نوع شهرها به وجود آورده یا تشدید نماید. در ادامه به دو مورد از پژوهش هایی که در ارتباط با موضوع مورد مطالعه انجام شده، اشاره می شود:
- مسعود تقوایی و همکاران : - 1392 - در پژوهشی به تحلیل فضایی توسعه فیزیکی شهر اقلید با استفاده از روشAHP پرداخته اند.نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که عوامل طبیعی در شکل دهی شهر اقلید مؤثر بوده و الگوی خطی شهر اقلید، حاصل تأثیر عوامل و موانع طبیعی بوده و در نقشه نهایی حاصل از فرایند مدل AHP ، اراضی واقع در حریم شهر به پنج طیف "بسیار مناسب،مناسب،متوسط،نامناسب و خیلی نامناسب "طبقه بندی شده اند که نهایتا اراضی داخل شهر به عنوان اولویت اول،اراضی بلافصل شهر در اولویت دوم، و اراضی منفصل شهر در اولویت سوم جهت توسعه فیزیکی- کالبدی شهر اقلید پیشنهاد شده اند
- فریبا اسفندیاری درآباد و همکاران - : - 1392 در پژوهشی تنگناهای طبیعی و انسانی برای توسعه فیزیکی - کالبدی شهرستان گرمی را با استفاده از GIS مورد بررسی قرار داده اند. در این تحقیق هدف بررسی مناطق مستعد برای توسعه شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ذکر شده است. به همین منظور جهت تحلیل نهایی ارزیابی چندمعیاری از نرم افزار Edrisi و تکنیک Topsis استفاده شده و جهات مطلوب توسعه شهری تعیین شده است .
از این رو نتایج نشان داده که توسعه شهر به سمت شمال شرق به علت برخورد با زمین های مرغوب کشاورزی، بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی و نزدیکی به خطوط گسل محدودیت دارد و جهت توسعه آن مناسب نیست و با توجه به سایر عوامل متناسب با شاخص های توسعه، بخش های شرقی و جنوبی شهر، بهترین جهات توسعه و گسترش شهری گرمی به حساب می آید.
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش از نوع"توصیفیBتحلیلی "است و برای جمع آوری داده ها از ابزار کتابخانه ای و مطالعات و مشاهدات میدانی استفاده شده است.
معرفی محدوده مورد مطالعه
شهر عسلویه در محدوده 27 درجه و 27 دقیقه و 55 ثانیه تا 27 درجه و 29 دقیقه و 14 ثانیه عرض جغرافیایی شمالی و 52 درجه و 35 دقیقه و 41 ثانیه تا 52 درجه و 37 دقیقه و 27 ثانیه طول جغرافیایی شرقی و در ارتفاع 5 متری از آبهای آزاد قرار دارد. شهر عسلویه به عنوان مرکز شهرستان عسلویه است. این شهرستان در سال 1390 با دارا بودن دو نقطه شهری و 21 روستا، جمعیتی برابر با 65584 نفر داشته است.
جمعیت شهرستان،در حال حاضر بالغ بر 90 هزار نفر بوده که تعداد 30 هزار نفر بومی و 60 هزار نفر غیر بومی از سایر استانهای کشور و اتباع کشورهای بیگانه به عنوان نیروی کار در تأسیسات منطقه مشغول به فعالیت میباشند.
از مجموع جمعیت شهرستان عسلویه تعداد 19387 نفر - 29,6 درصد - در دو نقطه شهری عسلویه و نخل تقی، تعداد 21569 نفر - 33 درصد - در کمپهای منطقه اقتصادی- انرژی پارس و تعداد 24628 نفر - 37,4 درصد - در مناطق روستایی ساکن هستند. نکته قابل ملاحظه در بررسی جمعیت این شهرستان، تعداد بالای مردان در مقابل زنان و جمعیت بالای ساکن در کمپها است. در این سال از مجموع جمعیت، تعداد 45810 نفر - 70 درصد - را مردان و تعداد 19774 نفر - 30 درصد - را زنان تشکیل داده اند.
شهر عسلویه1 از شمال به شهر نخل تقی - منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی- سایت یک - ، از جنوب به اراضی نفت و گاز، از شرق به فرودگاه قدیم شهر عسلویه و اراضی متعلق به ارتش جمهوری اسلامی - محدوده پشتیبانی منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی - و از مغرب به خلیج فارس محدوده میشود
عسلویه از سال 1367 به صورت دهداری - دهستان - اداره میشد و در سال 1381 بخش - بخشداری - و در سال 1383 به شهر عسلویه - شهرداری - تغییر وضعیت مییابد و در سال 1391 به شهرستان ارتقاء مییابد
بندر عسلویه ، در جنوب شهرستان کنگان و در فاصلهی 75 کیلومتری شهر کنگان و 308 کیلومتری تا مرکز استان بوشهر، با مساحتی حدود230 هکتار و با حدود 3600 متر مرز آبی در جنوبیترین نقطه استان بوشهر واقع شده است
