دانلود مقاله بررسی نقش فاکتورهای تاثیر گذار بر یادگیری دانش آموزان در معماری مدارس اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده
یادگیری بخش مرکزی زندگی هر فرد است، حتی زمانی که به آن فکر نمیکند نیز اتفاق میافتد و از آنجا که رفتار نیز در خلا رخ نمیدهد، لذا راههای گوناگون رفتار، مرتبط با محیط کالبدی است. از این رو فضاهای آموزشی به یک فضای آموزشی مطلوب نیازمندند تا با ایجاد رضایت از فضای آموزشی در دانشآموزان،

راندمان یادگیری و رضایت تحصیلی آنها را افزایش دهند. از مهمترین عوامل موثر بر رضایت دانشآموزان از محیط آموزشی عوامل محیطی و عوامل روانشناختی محیط آموزشی هستند. در این مقاله به منظور دستیابی

به عوامل محیطی تاثیرگذار بر یادگیری دانشآموزان، معماری چند نمونه از مدارس اسلامی به عنوان نمونههای مطلوب مورد بررسی قرار گرفتند عواملی استخراج شدند و سپس پژوهشی به منظور بررسی تاثیر این عوامل بر رضایتمندی و یادگیری دانشآموزان با حجم نمونه 300 نفر در3 دبیرستان دخترانه و 3 دبیرستان پسرانه منطقه 6 تهران صورت گرفت. روش تحقیق پیمایشی است و دادههای جمعآوری شده از طریق پرسشنامه می-باشند و نوع استدلال، استدلال استقرایی است. آمار به دست آمده نشان میدهد عوامل محیطی نظیر نور،

مبلمان، فضای سبز، رنگ و... بر رضایت دانشآموزان از محیط تاثیر گذاشته و در نتیجه میزان یادگیری و سطح بازدهی دانشآموزان را افزایش میدهند.

واژگان کلیدی: معماری، فضای آموزشی، مدارس اسلامی، عوامل محیطی، یادگیری. -1 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب -2 استادیار دانشکده معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب

-1 مقدمه
انسان موجودی پیچیده است که دارای انگیزشهای مادی، روحی و معنوی گوناگون و متفاوت می-باشد. انگیزش نیرویی هدایت کننده، سازمان دهنده ادراک و رفتار هدفمند آدمی است. مازلو روانشناس انسانگرا، مدلی از نیازها و انگیزههای انسان را مطابق شکل زیر ارائه داده است(مطلبی،.(61 :1380

شکل-1 سلسله مراتب نیاز های مازلو [9]

در معماری مدارس نیز توجه به خواستهها و نیازهای دانشآموزان الزامی است، زیرا توجه به نیاز مندیها از پارامترهای موثر تربیتی در امر آموزش و پرورش نوین به شمار میآیند. همان گونه که روان-شناسان در بررسی مسائل آموزشی، همواره عوامل گوناگونی چون خانواده، معلم، روش تدریس، کتب درسی، مدیریت آموزشی و غیره را به عنوان عوامل موثر در فرایند تحصیلی مورد تاکید قرار میدهند، معماری یا فضای فیزیکی مدرسه را نیز به عنوان عامل زنده و پویا در کیفیت فعالیتهای آموزشی و تربیتی دانشآموزان موثر میدانند (لطف عطا،.(74 :1387

جدول -1 نیازمندیهای مراحل رشد [10]
مراحل رشد تمایلات
اول از تولد تا یکسالگی تمایلات حسی-حرکتی
از یک سالگی تا سه سالگی تمایلات زبانی
دوم از سه سالگی تا هفت سالگی تمایلات ذهنی
سوم از هفت سالگی تا دوازده سالگی تمایلات عینی
چهارم از دوازده سالگی تا هجده سالگی تمایلات ذهنی به ارزش ها

در یک نگاه سیستمی، چگونگی معماری مدارس، اصول و عناصر تشکیل دهنده آن نظیر تناسبات اجزا، مقیاس، نوع سازمان دهی فضا، رنگ،نور، صدا، فضای باز محوطه و غیره میتوانند اثرات قابل توجهی بر

دانشآموزان باقی بگذارند. مدرسه مطلوب یادگیری را آسان کرده، نشاط و شادابی را برای کودکان و نوجوانان به ارمغان میآورد و مدرسه نامناسب، تنگ، تاریک، خشک و بی روح، کسالت و افسردگی را برای دانشآموزان به همراه خواهد داشت و بر میزان یادگیری و حضور فعال و با نشاط آنان در مدرسه تاثیر منفی دارد و برای رسیدن به فضای آموزشی مطلوب، ابتدا باید به شناخت نیازهای گروههای سنی پرداخت. در این میان، مطالعه الگوهای رفتاری در محیطهای آموزشی و بررسی معماری مدارس اسلامی، شناخت نیازمندیها را سهل خواهد نمود.

در این باب بارکر روانشناس اکولوژیک، عقیده دارد: بین ابعاد فیزیکی- معماری و رفتاری (قرارگاه های فیزیکی- رفتاری) رابطه خاصی وجود دارد. در این پی، نیمکتهای کلاس درس، طرز چیدن آنها بر رفتار و یادگیری دانش آموزان تاثیر خواهد گذاشت(غفاری، .(67 :1378

-2 بیان مساله
فضاهای آموزشی به عنوان یکی از مهمترین فضاهای شهری، باید مورد توجه قرارگیرند. زیرا برای کودک، اولین محیطی که مقررات در آن اعمال می شود، مدرسه است. بنابراین، ایجاد محیطی آرام، دوست داشتنی و لذت بخش، موجب جلب توجه و تمایل دانشآموزان برای حضور در مدرسه و ارتقای سلامت روانی آنان میشود، از این روی شناخت عواملی که میتواند مطلوبیت این فضاها را افزایش دهد از اهمیت ویژهای برخوردار است.

در سالهای اخیر افزایش ضریب شهرنشینی، زمینه استقرار نامناسب فضاهای آموزشی را فراهم کرده است. لذا سرعت شتابان در ساخت و ساز فضاهای آموزشی امکان هرگونه اصلاح کیفی را سلب می کند. به همین دلیل این فضاها بدون در نظر گرفتن ضوابط و معیارهای طراحی و نیازهای روحی و مادی دانش-آموزان ساخته میشوند. به همین دلیل در این تحقیق تلاش شده تا عوامل محیطی که بر یادگیری دانش آموزان تاثیر گذارند استخراج کردند.

از جمله اهدافی که در این تحقیق مطرح است عبارتند از: شناخت عوامل محیطی موثر بر یادگیری دانش-آموزان، طراحی فضاهای آموزشی متناسب با نیازهای دانشآموزان در هر مقطع تحصیلی.

-3 روش تحقیق
در این مقاله ابتدا چند نمونه مدرسه با معماری اسلامی مورد بررسی قرار گرفتند و از بررسی این مدارس شاخصههای معماری آنها که در ایجاد احساس مطلوبیت فضایی تاثیر گذارند، استخراج شدند. سپس این پژوهش به صورت پیمایشی با حجم نمونه 300 نفر در 3 دبیرستان دخترانه و 3دبیرستان پسرانه

انجام شد. نمونهگیری به صورت نمونهگیری طبقهای میباشد و تعداد دانشآموزان دختر با پسر برابر است و نیز نوع تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی میباشد.

-4 مدارس اسلامی
از دیرباز در ایران آموزش و پرورش جایگاه ویژهای داشته و با گسترش اسلام نیز بر اهمیت آن افزوده شده است. در کنار جایگاه آموزش در ایران، مراکز مرتبط با فعالیتهای آموزشی نیز اهمیت یافتند. روند شکلگیری مدارس اسلامی به صورت رسمی، با شکلگیری نظامیهها در دوره سلجوقی آغاز شد و با فراز و نشیبهایی تا دوره قاجار نیز ادامه یافت. در ادامه نمونههایی از مدارس اسلامی و اصول معماری و شاخصههای معماری تاثیر گذار آنها بر یادگیری بررسی شدهاند.

-1-4 مدرسه غیاثیه خرگرد
یکی از شاهکارهای معماری دوره تیموری که از جنبههای مختلف شباهت زیادی به آثار دوران پیشین خود دارد و از حیث تنوع سالهای متمادی است که سرامد مدارس طراحی شده در ایران میباشد، مدرسه غیاثیه خرگرد است که توسط استاد قوام الدین شیرازی آغاز گردید و در نهایت در سال 846 ه.ق به دست توانای دیگر معمار برجسته این سرزمین، استاد غیاثالدین کاشانی به اتمام رسید (صادقی و احمدی، :1389 .(110

از جمله شاخصههای معماری موجود در این مدرسه میتوان به موارد زیر اشاره نمود:

- استفاده از فرمهای هندسی در طرح معماری که نمود آن را میتوان در گرههای هندسی آجری و معقلی به صورت مدولار در تزیینات نما و نقش های هندسی تشکیل دهنده مقرنس ها و کاشیکاریهای معرق مشاهده نمود (صادقی و احمدی، .(108 :1389

- تلفیق و ترکیبی زیبا از عملکردهای مختلف در کنار یکدیگر به گونهای که تعداد شانزده اتاق به صورت دو طبقه در دو طرف ایوان، تمامی فضاهای کاربردی، محر اصلی و ورودی مجموعه را در بر می-گیرد(صادقی و احمدی، .(110 :1389

- استفاده از رنگهای آبی، زرد، سبز و سفید که تاثیر بسزایی در یادگیری دارد.
- دوری از مقیاس شگرف و عظیم در ساخت بنا و نزدیکی به مقیاس انسانی این بنا را با ساختمانهای دوره تیموری متفاوت کرده است.

- در این بنا از نور طبیعی استفاده زیادی شده است و نیز تعامل فضای بیرون و درون مورد توجه قرار گرفته است. حیاط بزرگی در روبروی حجرهها قرار گرفته است و معمار به فضای باز توجه خاصی نموده است.

-2-4 مدرسه خان شیراز
احداث بنای مدرسه در دوره صفویه و در زمان حکومت شاه عباس اول به دست االله وردی خان والی شیراز صورت پذیرفت و پس از وی نیز کار او توسط فرزندش عباس قلی خان پی گرفته شد. ساخت بنای مدرسه از سال 1024 تا 1041 ه.ق به طول انجامید (همت، .(74 :1389

از ویژگیهای معماری این بنا به موارد زیر میتوان اشاره کرد:
- صحن این مدرسه مشجر بوده و حجرهها به این فضای سبز دید داشتهاند و فضای چشمنوازی برای دانشآموزان فراهم بوده است. همچنین در مرکز حیاط حوض هشت گوشهای قرار دارد که دید و ویو را تقویت میکند.

- استفاده از ورودی شاخص از مشخصههای این مدرسه است.
- سیستم تهویه گردش ملایم هوا که تازگی و مطبوعی دائم آن را به دنبال دارد از ویژگیهای دیگر مدرسه است. که در هیچ مکان دیگری مکرر نشده است.

- راهروهای هر اشکوبه با سقف سراسری کمرپوش به دو طبقه جدا از هم تقسیم شده تا هم سقف کمر پوش در برابر زلزله مقاوم شود.

- استفاده از عناصری نظیر گنبد و مناره در شباهت یافتن هرچه بیشتر این محیط آموزشی به اماکن مقدسه-ای همچون مسجد افزوده است و معنویت مستتر در فضای عبادی را با تقدس فضای آموزشی گره زده و یاد آور میشود(همت، .(75 :1389

-3-4 مدرسه چهارباغ
مدرسه چهارباغ که به نام مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز نامیده میشود، آخرین بنای تاریخی باشکوه دوران صفوی در اصفهان است که برای تدریس و تعلیم به طلاب علوم دینی در دوره شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، از سال 1116 تا 1126 هجری قمری ساخته شده است(گدار، .(1385 از ویژگیهای معماری تاثیرگذار بر مطلوبیت فضای آموزشی این مدرسه میتوان به موارد زیر اشاره نمود:

- درختان چنار کهنسال و جوی آبی که در آن جریان دارد، بر زیبائی تزئینات نفیس کاشیکاری این بنای تاریخی افزوده و این مکان را بسیار فرحبخش و روحنواز کرده است.

- در این مدرسه روشنایی کاملا مطلوب بوده و محوطه آن مناسب می باشد و دارای فضای سبز کافی است از طرفی از کاشی کاری آبی که یک رنگ مناسب برای فضای آموزشی است استفاده شده است.

-5 شاخصههای معماری مدارس اسلامی

از بررسی معماری مدارس اسلامی میتوان نتیجه گرفت شاخصههای معماری که در همه مدارس اسلامی تکرار شدهاند موارد زیر میباشند:

-رنگ در فضای آموزشی -فضای ورودی -مبلمان -روشنایی

-ارتباط درون و بیرون -محوطه -سازمان دهی فضایی

-تنظیم شرایط محیطی فضای آموزشی -هندسه فضای آموزشی

به همین دلیل به بررسی این موارد و تاثیر آنها بر رضایت دانشآموزان پرداخته میشود و از آنجایی که رضای از فضای آموزشی و مطلوب بودن آن بر راندمان تحصیلی دانشآموزان موثر است میتوان تاثیر معماری فضای آموزشی بر یادگیری دانشآموزان را به اثبات رساند.

-6 محدوده و قلمرو پژوهش
برای بررسی تاثیر شاخصههای معماری(که در بالا به آنها اشاره شد) بر رضایتمندی و یادگیری دانش-آموزان، نمونه گیری در منطقه 6 تهران صورت گرفته است. و نیز به منظور بررسی شاخصههای معماری موثر بر یادگیری دانشآموزان هرچه سن دانش آموزان بیشتر باشد بهتر میتوانند میزان رضایتمندی خود را از فضای آموزشی بیان کنند، از این روی این بررسی در میان دانشآموزان دبیرستانها صورت گرفته است. عامل موثر دیگر شاید جنسیت دانشآموزان باشد که دانشآموزان دختر و پسر معیارهای متفاوتی برای سنجش فضای آموزشی مطلوب داشته باشند به همین دلیل نمونهگیری در میان 3 دبیرستان دخترانه حضرت زهرا، ایروانی و نرجس و 3 دبیرستان پسرانه البرز، شهید مطهری وجاویدان صورت گرفته است. کل جامعه آماری 300 نفر بود که در هر یک از 6 مدرسه 50 پرسشنامه پر شده است.

-7 بحث و یافتهها
اطلاعات به دست آمده از پرسشنامههای پر شده در مدارس نشان میدهد فقط حدود 8 درصد دانش-آموزان مدرسه حضرت زهرا به جابه جا کردن مدرسه خود فکر میکنند و این درصد هم بیشتر مربوط به

دانش آموزان اول دبیرستان میباشد که شناخت کمتری از مدرسه دارند ولی تعداد دانشآموزان بیشتری در مدارس ایروانی و نرجس به جابه جا کردن مدرسه خود فکر میکنند پس به نظر میرسد میزان رضایت دانش آموزان مدرسه زهرا از مدرسهشان بیشتر است و نیز در مدارس پسرانه دانشآموزان مدرسه البرز به نسبت دانشآموزان مدرسه جاویدان کمتر و دانشآموزان مدرسه جاویدان به نسبت دانشآموزان مدرسه شهید مطهری کمتر به جابهجایی مدرسه شان فکر میکنند. این نشان دهنده این است که میزان رضایت در دو مدرسه البرز و حضرت زهرا بیشتر است. شکل 2 میزان رضایتمندی دانشآموزان 6مدرسه را از تهویه کلاسهایشان نشان میدهد:

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان
جاویدان مطهری البرز نرجس ایروانی زهرا

شکل-2 میزان رضایتمندی از تهویه کلاسها (ماخذ: نگارنده)
که مطابق نمودار میزان رضایتمندی از تهویه کلاسها در دبیرستان البرز بیشتر است. و در دبیرستان-های دخترانه دبیرستان زهرا از تهویه بهتری برخوردار است.
یکی از عوامل تاثیرگذار بر مطلوبیت محیط آموزشی احساس خستگی، خواب آلودگی و یا عدم تمرکز است و یک عامل رفتاری B روانی میباشد. یکی از پرسشهای مطرح شده در پرسشنامه مربوط به همین موضوع میباشد که نتایج آن در جدول 2 نشان داده شده است:

جدول -2 بررسی احساس خستگی و خوابآلودگی (ماخذ: نگارنده)
چقدر اتفاق افتاده که درهنگام دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان
درس دادن معلم احساس حضرت زهرا مهاجر ایروانی نرجس البرز شهید جاویدان
خستگی، خواب آلودگی و یا مطهری
عدم تمرکز کنید؟

همیشه %2 %4 %4 %2 %4 %4

خیلی %12 %16 %18 %12 %18 %14

ندرتا %38 %42 %46 %36 %44 %40

هرگز %48 %38 %32 %50 %34 %42

جدول -3 رضایتمندی از مبلمان کلاس (ماخذ: نگارنده)
تا چه اندازه بر روی نیمکت دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان
های کلاس احساس راحتی حضرت زهرا مهاجر ایروانی نرجس البرز شهید جاویدان
و رضایت دارید؟ مطهری

%100-%75 %64 %54 %46 %66 %44 %52

%75-%50 %20 %20 %22 %20 %22 %24

%50- %25 %8 %12 %16 %8 %18 %12

%25- %0 %8 %14 %16 %6 %16 %12

از این روی طبق نتایج به دست آمده از جدول 3 دبیرستان البرز و سپس دبیرستان حضرت زهرا از نظر راحتی نیمکتها مطلوبتر هستند و در نتیجه میزان تمرکز دانشآموز را افزایش و خستگی دانشآموزان را کاهش میدهند و مطابق جدول 2 این موضوع کاملا درست است چرا که احساس خستگی و خواب آلودگی در این دو مدرسه کمتر است.

جدول -4 رضایت از امکانات تفریحی- ورزشی(ماخذ: نگارنده)
امکانات تفریحی-ورزشی دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان دبیرستان
مدرسه تا چه حد رضایت حضرت زهرا مهاجر ایروانی نرجس البرز شهید جاویدان
بخش است؟ مطهری

خیلی زیاد %50 %42 %32 %46 %30 %40

زیاد %36 %36 %38 %38 %36 %34

متوسط %10 %14 %18 %12 %20 %16

کم %4 %8 %12 %4 %14 %10

نور یک عامل تاثیر گذار بر رضایت دانش آموزان از محیط میباشد و میتواند بر میزان خواب آلودگی و تمرکز و یادگیری آنها تاثیر بگذارد در واقع یک عامل فیزیکی B فضایی میباشد که بر مطلوبیت یک محیط آموزشی تاثیر میگذارد. جدول 5 میزان رضایتمندی دانشآموزان از نور فضای آموزشی را نشان می-دهد.