بخشی از مقاله
چکیده
مدرسه همواره کانون تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه بوده و تاثیرات مهمی در فعالیت ،حیاط و پویایی علمی جامعه دارد.در سالهای اخیر با توجه به رشد روز افزون و وسعت تغییرات در روش های آموزشی،سازگار نمودن بستر یادگیری با نیازهای دانش آموزان مورد توجه متخصصین قرار گرفته است. مطالعات نشان می دهد که طرح فضاهای آموزشی می تواند باعث رشد و یا بازدارندگی در امر یادگیری باشد. از آنجا که تعاملات مداوم انسان ها با یکدیگر و با منابع محیطی و الگوی یادگیرنده محوری، جوهره ی نظام های آموزشی جهان امروز می باشد،این اعتقاد وجود دارد که این رویکردهای جدیدنیازمند حرکت،کار گروهی و پویایی می باشند.فضای آموزشی می تواند با بهره گیری از سازماندهی پویا در فضای کالبدی خود بروی امر آموزش تاثیر گذاشته و به این طریق کیفیت آموزش را ارتقا دهد.این نوشتار با تکیه بر تاثیر محیط کالبدی بروی کیفیت فرایند آموزش به منظور پاسخگویی به تحولات گسترده روش های آموزشی ،ضرورت بهره مندی از فضاهای آموزشی از ویژگی پویایی را مورد توجه قرار می دهد و در این رابطه به بیان برخی از راهکارها برای خلق یک فضای پویا و ویژگی های آن می پردازد. در این راستا ابتدا به بیان برخی از مطالعات درباره سیر طراحی محیط های یادگیری به سمت محیط های پویا پرداخته می شود و پس از بررسی ویژگی های یک محیط آموزشی پویا،الگوی طراحی یک فضای آموزشی پویاارائه می گردد.
کلمات کلیدی: فضای آموزشی،پویایی،خلاقیت،تعلق پذیری،انعطاف پذیری.
Abstract:
School has always been the center of cultural and social developments and significant impact on activity and dynamics yard scientific community. Recent years due to increasing growth and extent of changes in teaching methods, adapted to the context of students learning needs attention experts have been. Studies show that the design of learning spaces can cause inhibition of growth or learning is the constant interaction of humans and the pattern of learning with each other and environmental centrism, learning of the essence of the world today, believe that New approaches need to move, teamwork and the dynamics are. Educational environment can benefit from dynamically organize your physical space and the impact on education through quality education to promote. This paper focus on the impact of physical environment on the quality of the educational process in order to meet the extensive development of teaching methods, learning spaces need to take advantage of the dynamic features will be considered In this regard, the expression of the strategies for creating a dynamic environment and the advantages it provides. In this regard, initially expressed some studies about the child's interaction with the environment and the design of learning environments in the
course of a dynamic environment will be reviewed.
Keywords:
educational space, dynamism, creativity, belonging, accountability, flexibility.
*مقاله حاضر برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد نگارنده دوم تحت عنوان "دهکده ی لبخندهای کودکی(طراحی موزه کودکان قزوین با بررسی تاثیر ایده های معمارانه بر خلاقیت کودکان"می باشد که به راهنمایی نگارنده اول در دانشکده فنی و مهندسی دانشگاه آزاد واحد شاهرود به انجام رسیده است.
**استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود.
E mail: Elsaffarzadeh@gmail.com
***دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه آزاد واحد شاهرود(نویسنده ی مسئول و مسئول مکاتبات).
× E mail: Aqiyasvand@yahoo.com
.1 مقدمه
در قــرن بیســتم دنیــا شــاهد پیــداش نظریــات جدیــد در حــوزه ی آمــوزش و علــوم تربیتــی بــود. "جروم.اس.برونــر"1 از جملــه فیلســوفان و نظریــه پــردازان ســاختارگرای آموزشــی در ایــن زمــان بــود کــه بــه یــادگیری بــه صــورت یــک فراینــد پویــا نگــاه مــی کــرد.2 کــه ایــن فراینــد پویــا،طبق نظریــات روانشناســی محــیط، نیازبــه یــک فضــای کالبــدی پویــا دارد. در ایــن راســتا نگــره هــای آمــوزش و پــرورش نــوین بــرای رهــایی از نظــام هــای بســته آموزشــی شــکل گرفــت و در برابــر نظــام آموزشــی اقتــدارگرا و معلــم محــور،در جســتجوی راهــی بــرای آزاد ســازی دانــش آمــوزان از چنگــال مصــرفی بــی پایــان و وابســتگی بود.همراســتا بــا شــکل گیــری ایــن نظریــات جنــبش اصــلاح مــدارس و فضــاهای آموزشــی پویــا شــکل گرفــت کــه در اســتمرار آن مــی تــوان بــه مدارســی از معمــارانی همچــون :رایت،لســدان و شــارون اشــاره کرد.درپــی مطالعــه مــدارس طراحــی شــده توســط معمــاران اخیــر ایــن نگــرش حاصــل شــد کــه مــدارس پویــا اغلــب بــا نگــرش غیــر خطــی و بــا تکیــه بــر نظــم آزاد شــکل گرفتــه و در پــی تحقــق نظــام آموزشــی دانش آموز محور است.
امــا بــه نظــر مــی رســد آنچــه در کشــور مــا در زمینــه ی طراحــی مــدارس رخ داده،اگرچــه نســبت بــه ســال هــای پیشــین آن رشــد بســزایی داشــته امــا تاکیــد بیشــتر بــر جنبــه هــای کمــی از جملــه مــدولار کردن،تیــپ ســازی و یــا قواعــد مربــوط بــه مقــاوم ســازی و زلزله بـوده و نـه توجـه بـه جنبـه هـای کیفـی طراحـی مـدارس.بنابراین بـا توجـه بـه ایـن نکتـه کـه رفتـار در خلـع روی نمـی دهنـد و راه هــای گونــاگون رفتــار،مرتبط بــا محــیط کالبــدی اســت،طراحی فضــای آموزشــی بــا توجــه بــه ویژگــی پویــایی، یــک ضــرورت برای آموزش تلقی می گردد.با توجه به آنچه گفته شد می توان هدف این پژوهش را بدین صورت تعریف کرد:
بررسی ویژگی های یک فضای آموزشی پویا و ارائه راهکارهای عملی برای بوجود آوردن آن.
پرسش، فرضیه و روش تحقیق:
تحقیق حاضر بـه دنبـال پاسـخ بـه ایـن سـوال اسـت کـه ویژگـی هـای یـک فضـای آموزشـی پویـا چیسـت و چـه راهکارهـایی بـرای رسیدن به آن وجود دارد؟
ایــن ســوال از یــک فــرض اساســی نشــات مــی گیــرد کــه عبارتســت از اینکه:فضــای آموزشــی پویــا مــی توانــد بــا توجــه بــه ویژگــی های خود، بر کیفیت آموزش تاثیر گذار باشد.
برای پاسخ به این سـوال نخسـت بـه بیـان برخـی از مطالعـات دربـاره سـیرطراحی محـیط هـای آموزشـی بـه سـمت محـیط هـای پویـا پرداختــه مــی شــود همچنــین دیــدگاهای برونــر در آمــوزش مــورد بررســی قرارمــی گیــرد و ســپس الگــوی عملــی بــرای طراحــی یک محیط آموزشی پویا ارائه می شود.
ایـــن تحقیـــق از نـــوع کـــاربردی بـــوده و روش تحقیـــق آن بـــه صـــورت کیفـــی اســـت.جمع آوری اطلاعـــات مبتنـــی بـــر روش اســنادی،مرور متون،منــابع و تجــارب و تحلیــل آنهــا بــوده و بــرای تبیــین موضــوع از روش اســتدلال منطقــی بهــره گیــری شــده است.
پیشینه ی تحقیق:
در زمینه ی طراحی محیط های آموزشی برای کودکان مطالعات کلی در جهت شناخت کودک و محیط آموزشی مختص آنها با تاکید بر امر رفتارشناسی از بعد روانشناسانه و علم فیزیولوژی توسط محققان در داخل و خارج کشور انجام شده است.از جمله این تحقیقات می توان به کتاب "دستور زبان طراحی محیط های یادگیری" حامد کامل نیا اشاره کرد .نویسنده در این کتاب پس از بررسی نظریات آموزشی و سیر تحول مدارس،به بیان ویژگی های فضاهای آموزشی در مقاطع مختلف می پردازد.از جمله کتاب های ترجمه شده در این رابطه نیز می توان به کتاب "معماری برای کودکان" نوشته ی "ولتر کرونر"3 و ترجمه ی احمد خوشنویسی اشاره کرد که در این کتاب نویسنده ابتدا به بررسی نمونه ی موردی در دنیا بخصوص مهدکودک ها می پردازد و در بخش انتهایی برخی از ویژگی های معماری برای کودکان ارائه شده است.
از جملــه مقــالات تــدوین شــده مــرتبط بــا ایــن موضــوع کــه بــه چــاپ رســیده مــی تــوان بــه مقالــه ی "طراحــی فضــاهای آموزشــی کودکــان بــر اســاس مــدل خلاقیــت" نوشــته ی مینــو شــفایی و رامــین مــدنی اشــاره کــرد کــه بــه بررســی عوامــل محیطــی مــوثر بــر خلاقیت کودکان در محیط های آموزشی می پردازند.
.2 یافته ها
.1,2 بررسی نظام های آموزشی معاصر:
بر اساس دستبه بندی آقای سمیع آذر در رساله دکتری خود با عنوان تاریخ تحولات مدارس ایران سسیستم های موجود در نظام آموزش و پرورش را می توان در 3 دسته زیر بررسی کرد:
.1,1,2 سیستم آموزشی سنتی(معلم محور):
سیستم آموزش سنتی در ایران بر همایش یکسان مدرس و طلاب به نام »حلقه«تکیه دارد.دو دلیل مشخص تاریخی سبب شد تا روش حلقه از خود کارایی لازم را نشان داده و قرن ها ی متمادی مورد استفاده قرار گیرد.
دلیل اول:محدویت های فیزیکی نظام آموزشی بود که خود به گوناگونی مکان های آموزشی مانند : خانه،مساجد،کتابخانه و ... مربوط می گردید.روش تدریس در این شرایط باید به لحاظ فیزیکی قابلیت اجرا در کلیه مکان هایی که اصولا برای این کار شکل نگرفته بود داشته باشد.
دلیل دوم:تاکید اصولی نظام تعلیم و تربیت اسلامی بر بحث و گفتگو ی چندجانبه به عنوان یک روش آموزشی مطلوب.این تاکید مبتنی بود بر تصویری فعال از »طلبه«به عنوان جوینده ی علم که شخصا در روند تعلیم خود مشارکت کند.در این روش تاکید بیشتر بر »روند یادگیری«بود تا بر»نتیجه ی آن]«خسروجردی؛مکرم دوست،.[47:1391
.2,1,2 سیستم آموزشی رایج (موضوع محور):
از اواسط قرن پیش و همزمان با ورود علوم جدید،نظام جدیدی در مراکز آموزشی ایران استقرار یافت و در مدت بیش از یک قرن مقتدرانه محیط آموزشی مدارس و کلاس ها ی درس را لحاظ فیزیکی و خصلت های فضایی تعلیم و تربیت تحت تاثیر قرار داد.این نظام اکنون در کلیه ی مراکز آموزشی ابتدایی و متوسطه ایران به کار می رود.
در این سیستم،کلاس درس در حقیقت اتاق مستطیل شکلی است که در داخل آن ردیف نیمکت ها و سکوی استقرار معلم در برابر آنها،نوعی آرایش فضایی یکسویه را پدید می آورد.قرارگیری ردیف نیمکت ها و دانش آموزان به سوی معلم حاکی از اصالت معلم در تعلیم و تربیت و نقش مطلق واساسی معلم به عنوان تنها منبع کسب دانش می باشد.به دلیل تکیه این سیستم آموزشی بر حفظ معلوات و دانش آن را »موضوع محور«نامیده اند.تنها لازمه ی فراگیری در این سیستم به کارگیری قوه ی حافظه است نه قوه ابتکار و خلاقیت.این روش از همان ابتدا مورد انتقاد آگاهان و صاحب نظران تعلیم و تربیت قرار گرفت]محمودی،.[26:1391
آنچه بیشتر از سوی منتقدین روش آموزشی مورد توجه بوده است،منفعل بودن دانش آموز در روند تعلیم وتربیت و فقدان دریافت ها و ادراکات شخصی توسط خود کودک است.معلمین باید درک کنند که توانایی حفظ کردن یک ابزار است نه یک هدف.
.3,1,2 سیستم آموزشی مدرن (دانش آموز محور):
الگوی جدید کلاس درس اتاقی است مربع یا L شکل که در آن میز و صندلی های دانش آموزان قابل حرکت و جابه جایی بوده و در اطراف کلاس پراکنده گردیده است.در پشت این میزها که از نظر شکلی کاملا متفاوت با نیمکت های مرسوم در ایران می باشد،گروه های کوچک و معمول 4 نفری از دانش آموزان در یک ارتباط مستمر با یکدیگر قرار دارند.معلم گرچه خود دارای میز کوچک و اختصاصی در گوشه کلاس است لیکن جایگاه اصلی او،میز های گرو های کوچک دانش آموزان است و او هر از چندگاهی بر سر یکی از آنها حضور می یابد.بدین ترتیب کلاس درس عبارت است از حلقه های کوچک دانش آموزی که فراگیری دانش در آنها با کمک و تشریک مساعی یکدیگر و البته با هدایت و راهنمایی معلم صورت می پذیرد]خسروجردی؛مکرم دوست،.[50:1391 در این شیوه آموزشی، کلاس های درس به صورت مباحثه یا مناظره و به صورتی پویا اداره می شود و معلومات به شکل داد و ستد و به صورت عملی در اختیار دانش آموز قرار بگیرد تا آنها بتوانند در یک محیط پویا به فراگیری بپردازند که نتیجه آن پرورش خلاقیت دانش آموزان می باشد(جدول .(1
حضور معلم در این سیستم ازجهاتی کم رنگتر از نقش مدرس در نظام حلقه بوده،در این روش اهمیت تاکید شده و اساسی بر روی شخص دانش آموز،استقلال،پویایی و نیروی کنجکاوی و پویندگی اوست.لذا این سیستم در حقیقت »دانش آموز محور«است.می توان نتیجه گرفت که شیوه ی آرایش فیزیکی کلاس در سیستم آموزش جدید،در حقیقت اوج سیستم حلقه در نظام آموزش سنتی را به خدمت گرفته است(نمودار .(5
نمودار-1اجزاء تشکیل دهنده ی نظام آموزشی(ماخذ:لطف جدول -1نگرش های فلسفی در سیستم های آموزشی
عطاء،(1387 متفاوت(ماخذ:محمودی،(1391
.2,2 پویایی جوهره ی فضاهای آموزشی دانش آموز محور
