دانلود مقاله بررسی چالش های مدیریت بحران در بافت های ناهمگون شهری

بخشی از مقاله

چکیده:

این مقاله به بررسی راهکارهای مدیریت بحران در محدوده های ناهمگون شهری پرداخته است.محدوده های ناهمگون شهری ،بافت های فرسوده ای هستند که علاوه بر اینکه ساکنان با معضلات کالبدی ، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی خود دست به گریبان هستند ، درون و یا مجاور بافت های توسعه یافته ی شهری قرار گرفته اند. این همجواری بیش از فرسودگی بافت ناهمگون، محلات مجاور را بویژه در مواقع بحران با تهدیدات جدی روبرو می نماید.

در این تحقیق وضعیت اقتصادی، اجتماعی ،فرهنگی ،مهاجرت ها،بافت و ساختار مناطق ناهمگون شهر تهران مورد بررسی قرار می گیرد.

روش تحقیق در این مطالعه رویکردی تحلیلی است که زوایای مختلف از دیدگاههای شهرسازی تشریح می شود و راهکارهای مدیریت بحران عنوان گردیده است.

واژه های کلیدی: محدوده های ناهمگون ، مدیریت بحران ، بافت های شهری، زرگنده ،تهران

.کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری،مدرس دانشگاه آزاد واحد آبادان 1 Rahil_Mola@YAHOO.com

مقدمه:

بشر از ابتدای خلقت تا کنون، همواره با انواع اتفاق های طبیعی دست به گریبان بوده و در میان تهدیدها رشد کرده است و در بسیاری از مواقع خسارات جبران ناپذیری نیز از بحران های ناشی از تهاجم ها بر جوامع بشری وارد شده است.

در همه ی کشورهای جهان به خصوص کشورهای در حال توسعه ، روند فزاینده ی شهرنشینی به سرعت ادامه داشته و این خود به عنوان تهدیدی برای وارد آمدن خسارات زیاد در هنگام وقوع حوادث طبیعی و یا تهاجم ها بوده است.

رشد بی رویه جمعیت شهری بدون هماهنگی با توسعه ی زیرساخت های شهری، آلودگی محیط و کیفیت پایین فضاهای زندگی، فرسودگی بافت خودروی بسیاری از محلات را سبب شده است، که باعث ایجاد حاشیه های بی دفاع و لکه های ناهمگون در بافت کلان شهرها از جمله شهر تهران شده است که به دلیل عدم هوشیاری شهرسازان و بی توجهی به هسته های اولیه و بافت قدیمی شهر و اضافه شدن شعاع این هسته ها بدون تقویت مراکز آنها ، امروزه کلان شهرها و در راس آنها شهر تهران را با مشکلات عدیده و بحران هایی مواجه کرده است..

❖ طرح مساله :

وجود ناهمگونی اجتماعی ، اقتصادی ، کالبدی در برخی از مناطق شهر ، شرایط بروز ناهنجاری هایی را فراهم نموده است . این ناهنجاری ها که از آنها به عنوان لکه های ناهمگون شهری یاد می گردد از لحاظ وجودی دارای مشکلات عدیده هستند که این موارد در مواقع بحران ، معضلات موجود در محدوده را دوچندان می نمایند.

در شرایط آرام اجتماعی قرارگیری چنین محلات فرسوده ای کنار محلات نوساز نه تنها شهر تهران را دارای سیمایی دوگانه و ناهمگون کرده است، بلکه بسیار مخرب و تهدید کننده است. حال با تصور جو ناآرام در جامعه مثلا در مواقع جنگ ،زلزله و سایر سوانح طبیعی وضعی غیرقابل پیش بینی به وجود خواهد آمد. تخریب بافت از داخل با شدت و حدت بیشتر ( نسبت به حالت آرامش )، تشدید وجود نا امنی و به تبع آن عجز از مقابله با بحران ها ، از مسائلی است که هر نظام اجتماعی - اقتصادی ، سیاسی به فراخور حال خود باید در رابطه با آن چاره اندیشی نماید.

این معضلات در شهرهای بزرگ به ویژه تهران که از لحاظ استراتژیک نیز موقعیت منحصر به فردی در خاورمیانه دارد حائز اهمیت است. لذا هدف کلی مقاله حاضر آن است که به بررسی چالش های مدیریت بحران در چنین مناطقی بپردازد.

بر این اساس اهداف اختصاصی تحقیق عبارتند از:

• بررسی بافت و ساختار منطقه( وضعیت راه ها/وضعیت کوچه ها/ارتفاع ساختمان ها/جمعیت منطقه)

• بررسی وضعیت اجتماعی منطقه

• بررسی وضعیت اقتصادی منطقه

• بررسی عملکرد مدیریت بحران در این مناطق

بررسی منطقه مورد مطالعه

در قسمت های شمالی شهر تهران ، علاوه بر فرسودگی بافت هسته های اولیه که کانون هایی روستایی بودند و کاهش استانداردها ، با مشکلات حادتر از جمله قرارگیری این محلات فرسوده در کنار محلات نوساز مواجه هست. هسته های اولیه و قدیمی متراکم شمال شهر تهران ، محل سکونت افراد بومی و روستائیان منطقه و بعضا مهاجران سایر نقاط کشور بوده که تقریبا همگن بودند ولی با افزایش رشد مهاجرت ،عدم توجه به مرمت و نیز به دلیل کم بودن قیمت مسکن ، به محلاتی پست از محلات مجاور خود تبدیل شدند و جاذب جمعیت مهاجر کم توان اقتصادی و نیز سرریز جمعیتی وامانده از محلات مرغوب تر گردید.( بغدادی ،( 1386

وجود محله ی توسعه یافته با فاصله شاید در حدود 50 متر تا هسته ی قدیم باعث بروز مشکلات در این نواحی شده است. تعدادی از ساکنین بافت قدیم که تعدادشان کم نیست با عدم هضم فاصله طبقاتی علیه ساکنین مرفه محلات جدید موضع گیری نموده و سبب بروز تعارضات و تقابل های اجتماعی و فرهنگی گردیده اند و با تشدید مشکلات اقتصادی و فقر فرهنگی نهایتا نطفه ی پیدایش جرم و بزه و تبهکاری بسته می شود و باعث به وجود آمدن فضاهای غیرقابل دفاع1 شده است. ( همان

)

این نواحی به صورت ناخواسته دسته هایی2 از تبهکاران را پرورش داده و ایجاد یک محیط ناامن برای ساکنین را فراهم آورده است که شاید هرگونه اعمال خطا در آن اتفاق می افتد و دیده شده شرایط آرام اجتماعی بسیار مخرب و تهدید کننده است.

واحدهای مسکونی در این منطقه بسیار کوچک با مصالح ساختمانی نامرغوب ، طرح نامناسب و ساختار فنی بد و نامقاوم است و اکثرا به صورت غیر استاندارد ساخته شده اند و واحدهای مسکونی جدید در اثر خرد شدن واحدهای اولیه و تبدیل آنها به واحدهای کوچکتر شکل گرفته اند . شبکه ارتباطی غیر اصولی، غیر استاندارد ، ناکارآمد و خطر آفرین است و عدم برنامه ریزی شهری در این مناطق باعث به وجود آمدن معابر کم عرض شده که پذیرای هر گونه خطری برای ساکنان خود در زمان بحران می باشد. (همان)

پیشینه تحقیق:

اگر مدیریت را علم و هنر هماهنگ کردن، رهبری و کنترل فعالیت های دسته جمعی ، برای نیل به هدف های مطلوب ، با حداکثر کارایی تعریف کرد، می توان مدیریت بحران را اینگونه تعریف کرد : حادثه ای که به طور طبیعی و یا توسط بشر به

1 . Undefensible space 2 . Gangs

طور ناگهانی و یا به صورت فزاینده به وجود می آید و سختی و مشقتی را به جامعه انسانی به گونه ای تحمیل نماید که جهت برطرف کردن آن نیاز به اقدامات اساسی و فوق العاده باشد.(معمارزاده،سرفرازی،(1389 در حقیقت مدیریت بحران به مجموعه اقدام هایی اطلاق می شود که قبل از وقوع ،در حین وقوع و بعد از وقوع سانحه ، جهت کاهش هرچه بیشتر آثار و عوارض آن انجام می گیرد. (.(قنواتی،قلمی،عبدلی،( (1388

انواع تهدید ها و خطرات:

بشر از ابتدای خلقت تاکنون ، در میان تهدید رشد کرده و برای مقابله با آن تمهیدات گوناگونی اندیشیده ،بعضی از این تهدیدات دیگر وجود ندارد ، شدت برخی از تهدیدات بیشتر یا کمتر شده و برخی تهدیدات جدید و تازه است. در دهه های اخیر نحوه مقابله با این تهدیدها شکل علمی تری به خود گرفته و به طور مشخص میزان احتمال وقوع خسارت وارده و چگونگی مقابله با آنها تعیین شده است. ( اصغریان جدی،(1386

تهدید ها به دو دسته تهدیدهای طبیعی و انسان ساز تقسیم می گردند. تهدید های طبیعی مانند سیل ، زلزله و طوفان است و تهدیدات انسان ساز نیز به سه دسته تقسیم می گردند.

(1 تهدیدهای نظامی (2 تهدیدهای امنیتی (3 تهدید های اتفاقی

تهدیدهای نظامی شامل تهاجم هوایی ، زمینی و دریایی می باشد. تهدید های امنیتی نیز شامل خرابکاری ، بمب گذاری و مانند آن می گردد و تهدید های اتفاقی شامل آتش سوزی ، انفجار و مخازن سوخت و یا نشت مواد خطرناک می باشد.( مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن،(1388

زلزله

طبیعی

طوفان

×انواع تهدید ها
هوایی
نظامی زمینی دریایی

انسان ساز

امنیتی بمب گذاری

انتحاری

بلایای صنعتی
اتفاقی

سهل انگاری

نمودار : 1 انواع تهدیدات ( ماخذ : مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، ( 1388

از نواحی که در صورت وقوع بلایا به خصوص زلزله و بحران هایی نظیر جنگ ، آسیب های جدی را متحمل می شود، نواحی شهری می باشد که این خود ضرورت اجرای مدیریت بحران را روشن می سازد.

نمونه ای از اشتباهاتی که به سادگی در مدیریت بحران روی می دهد ، این است که تصور شود برای همه ی بحران ها یک راه وجود دارد ، در حالی که چون بحران ها از منشا های گوناگونی ناشی می شوند ، عوامل متعددی در وقوع آنها نقش ایفا می کنند. پس برای کنترل آنها طرح ها و راه های متفاوتی باید اجرا گردد.(قنواتی،قلمی،عبدلی،(1388

در " مناطق شهری " اثرات زیانبار معمول در اثر سوانح طبیعی و یا تهدید های ناشی از تهاجم ، شامل تلفیقی از ویرانی های کالبدی و اختلال عملکرد عناصر شهری است. انهدام سازه ها و ساختمان های مسکونی ، شبکه راه ها و دسترسی ها ، زیر ساخت های شهری مانند تلفن ، برق ، لوله کشی آب و مانند آن از آن جمله هستند. میزان آسیب دیدگی شهرها در مواقع بحران وابستگی شدیدی به ساختار آنها دارد ، بنابراین میزان تلفات انسانی که به عنوان یکی دیگر از ابعاد بحران است به خصوص در مناطقی که از جمعیت زیاد برخوردارند و یا دارای بافت فشرده می باشند ، بیشتر می گردد. (صفری ، شکوهی ، اصلانیان ) نقش توپوگرافی و میزان شیب زمین به عنوان ضریب مستقیم در تاثیر تهدیدها و افزایش خرابی ها و میزان تلفات به شمار می آید به بیان دیگر موقعیت ساختمان ها، زمانی که در سراشیبی ها ساخته شده باشند و یا هنگامی که با مصالح سنگین ساخته شده باشند ،میزان تلفات را افزایش می دهند.

چنانچه مدیریت بحران را با مفهومی گسترده تر از عملیات بازسازی پس از وقوع سانحه در کوتاه مدت یا بلند مدت را در برداشته و بدین لحاظ ، ارتباطی وسیع تر با برنامه ریزی و طراحی شهری و معماری می یابد. (یگانگی،بیات،( 1390

بررسی بافت و ساختار منطقه حسن آباد :

بافت هر شهر که بر اساس شاخص های مختلفی چون منظم و غیرمنظم ، متراکم و پراکنده ،ریزدانه و درشت دانه و فضاهای پر و خالی بررسی می شود، همان شکل ، اندازه و چگونگی ترکیب کوچکترین اجزای تشکیل دهنده ی شهر است که در برابر تهاجم نظامی و دیگر بلایای شهری موثر خواهد بود(بوالحسنی،.(1384 توزیع فضای عناصر ، ترکیب عناصر و عملکرد های اصلی شهر ، نقش مهمی در میزان آسیب پذیری شهر در برابر حوادث مختلف ، خصوصا حملات تهاجمی دارد.

بافت مناطق ناهمگون خصوصا در منطقه بررسی شده، به صورت نامنظم و متراکم و قطعه های کوچک با بی نظمی در فضاهای پر و خالی است و دارای درجه محصوریت زیاد می باشد. در این محلات ، محصوریت زیاد راههای باریک و پرپیچ و خم دیده می شود، تا جائی که در کوچه های باریک با عرض کمتر از 3 متر و شیب 30 درصد ، ساخت ساختمان های مسکونی با ارتفاع 5 طبقه دیده شده است.

اکثر ساختار شبکه ی عبور مرور در نواحی ناهمگون عمدتا بدون طرح قبلی ایجاد شده و از ساختار نامنظم و بی قاعده ای برخوردار است و دسترسی های موجود در آنها اکثرا پیاده می باشد.

بن بست های موجود در بافت دارای عرض کمتر از 6 متر بوده و ضریب نفوذپذیری در آنها کمتر از 30 درصد است که این نوع ساختار در مواقع بروز خطر ، شرایط بسیار مشکلی را برای امداد رسانی به وجود می آورد.

شیب زیاد ، فضای باز قطعات و بلوک های شهری و همچنین قرارگیری ساختمان ها ، امنیت فضای خصوصی و حریم واحدهای مسکونی را دچار مخاطره می گرداند . بافت ریز دانه اگرچه شرایط گریز و پناه جهت خلافکاران را کاملا مهیا می کند ولی به علت اینکه فضای باز و امن برای گریز و پناه گرفتن بسیار کم می باشد شرایط امداد به ساکنین در مواقع بروز خطرات و سوانح طبیعی بسیار مشکل و دور از ذهن است و این عدم سهولت در امدادرسانی باعث افزایش تلفات انسانی می شود.

عکس شماره یک: بن بست فریدونی واقع در خیابان عمرانی

از دیگر موارد که با رویکرد پدافند غیرعامل دارای مشکل است ، نسبت سطح ساخته شده به فضای باز است که از حد استاندار بیشتر است و محدوده را در هنگام بحران با مشکل مواجه می کند.

نسبت سطح ساخته شده به کل( درصد) میزان آسیب پذیری
60< A <100 زیاد
30< A <60 متوسط
A< 30 کم

×جدول : 1 رابطه نسبت سطح ساخته شده با میزان آسیب پذیری

×منبع: بوالحسنی ، 1384

اندازه قطعات ( مترمربع ) میزان آسیب پذیری

S<200 زیاد

200< S <500 متوسط

S> 500 کم

×جدول : 2 رابطه اندازه قطعات با میزان آسیب پذیری

×منبع : بوالحسنی ، 1384

تراکم بالای ساختمانی و جمعیتی در این محدوده ها ، شرایط تشدید آسیب ها و صدمات وارده و به تبع آن تحمیل هزینه های بالاتر از سایر محدوده های شهری را فراهم می اورد.

همچنین میزان تراکم ساختمانی و جمعیتی در این محدوده ها ، فشرده و متراکم می باشد که در مواقع بحران از آسیب پذیری بیشتری برخوردار است و متحمل هزینه های بیشتری می شود.

بررسی وضعیت اجتماعی و اقتصادی منطقه حسن آباد تهران:

بافت طبقاتی این مناطق ترکیبی است از طبقه ی کارگر ساده یا نسبتا ماهر صنعتی و یا رانندگانی که اغلب درآمدی نسبتا پایین دارند و همچنین یک لایه اجتماعی کاملا انگلی که یا منشا قومی - غربتی دارند یا از گروه های مهاجرتی متفاوت تشکیل شده اند که در راستای فعالیت های سیاه ،بزهکارانه و فساد آمیز در سطوحی بسیار پایین قرار دارند. ( بغدادی ،(1386 مهاجران ساکن در این محدوده های ناهمگون اغلب به دلیل عدم وجود امکانات کافی اقتصادی و فرهنگی در روستاها و یا شهرهایشان به تهران آمده اند و در بسیاری موارد باعث به وجود آوردن مشاغل بدون نیاز به تخصص و زمینه علمی همچون تعویض روغنی و یا خرده فروشی در این مجموعه شده اند.

فعالیت های مفسدانه در بسیاری از ساکنین این محدوده ها ، خصوصا جوانان و نوجوانانی که اغلب به تحصیل بی تفاوت بوده اند ، بسیار به چشم می خورد و اغلب این افراد در دام اعتیاد گرفتار هستند.

جمعیت مهاجر و کم توان اقتصادی ، سرریز جمعیتی وامانده از محلات مرغوب تر بوده و به دلیل قیمت مسکن ناگزیر به انتخاب این محلات قدیمی برای زندگی شده اند. در حقیقت چنین محدوده هایی محیطی ناامن برای ساکنین و محیطی امن برای تشویق تبهکاران بوده است.

منطقه 3 حسن آباد زرگنده ملاحظات
تعداد افراد با سواد(نفر) 272075 %90 کمترین در منطقه
تعداد افراد بی سواد (نفر) 6888 %2,9 بالاترین در منطقه

جدول :3 سطح سواد افراد محدوده حسن آباد در مقایسه با منطقه 3

منطقه 3 حسن آباد زرگنده ملاحظات
تعداد بیکار ( نفر) 5783 % 2,2 بالاترین در منطقه
تعداد شاغل ( نفر) 102303 % 34 کمترین در منطقه
تعداد افراد خانه دار 57810 %20 متوسط در منطقه
تعداد افراد دارای درآمد 27877
بدون کار

جدول :4 وضعیت اشتغال افراد محدوده حسن آباد در مقایسه با منطقه 3

منطقه 3 حسن آباد زرگنده
تعداد مهاجر ( نفر ) 36579 % 14
نسبت مهاجر به جمعیت % 12,5
تعداد مقیم خارج ( نفر) 1767 % 43.

جدول پنج: وضعیت مهاجرت افراد محدوده حسن آباد در مقایسه با منطقه 3

بررسی عملکرد مدیریت بحران منطقه حسن آباد تهران:

مدیریت بحران به سبب افزایش توان بازدارندگی نقش زیادی در کاهش خطرات آغاز درگیری های نظامی و یا بحران های طبیعی داشته و می توان با استفاده از آن آثار مخرب ناشی از تهاجم ها و یا اتفاق های طبیعی پیش رو را تا حدی تقلیل داد.

با استفاده از مدیریت بحران می توان از برقراری مدیریت بر فعالیت های ضروری زمان بحران اطمینان حاصل کرده و شبکه ی ارتباطی امنی در شرایط به هم ریخته ی سامانه ی ارتباطی موجود برقرار کرد. همچنین شرایط پشتیبانی و تامین تمامی نیازهای ضروری دفاع را فراهم کرده و فضاهای امن و ایمن در زمان های بحران به وجود می اورد و عوامل بحران زا را قبل و بعد از وقوع حادثه خنثی می کند.