بخشی از مقاله
بلایای طبیعی
بلایای طبیعی، به مجموعه‌ای از حوادث زیانبار گفته می‌شود، که منشاء انسانی ندارند. این حوادث معمولاً غیرقابل پیش‌بینی بوده و یا حداقل از مدتهای طولانی قبل نمی‌توان وقوع آنها را پیش‌بینی نمود.
انواع بلایای طبیعی
روستایی در سوماترا، پس از سونامی ناشی از وقوعزلزله در اقیانوس هند
بلایای طبیعی دارای انواع گوناگونی است. زلزله، سیل، طوفان، گردباد، سونامی، تگرگ، بهمن، رعد و برق، تغییرات شدید درجه حرارت، خشکسالی و آتشفشان نمونه‌هایی از بلایای طبیعی هستند. برخی از بلایای طبیعی، بطور غیر مستقیم، ناشی از عملکردهای انسانی هستند. برای مثال بلایای ناشی از افزایش آلودگی هوا و یا گرم شدن زمین و همچنین سیل ناشی از تخریب جنگل‌ها به‌دست انسان از این جمله‌اند.
خسارات
تنها در سال ۲۰۰۸ میلادی، ۲۲۰ هزار نفر در سراسر جهان بر اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده‌اند. در این میان، زنان قربانیان بیشتری نسبت به مردان داده‌اند. بررسی‌های آماری بلایای طبیعی، طی سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ نشاندهنده آن است که این بلایا روندی افزایش یابنده داشته‌اند. بر اساس آمار شدت بلایا چهار برابر، جان‌باختگان هفت برابر، آسیب‌دیدگان پنج برابر و خسارت‌های مالی سی و هشت برابر شده‌اند.
گاهی خسارات ناشی از حادثه ثانویه، بیش از خسارات ناشی از یک بلای طبیعی است. برای مثال گاهی خسارات ناشی از وقوع آتش‌سوزی پس از وقوع زلزله، از خسارات خود زلزله بیشتر است.
آتشفشان
با آنکه اغلب بلایای طبیعی خارج از کنترل انسان به نظر می‌رسند، ولی خسارات و آسیب‌های ناشی از آنها، بطور چشمگیری قابل کنترل است. این موضوع ارتباط مستقیمی با عملیات پیش‌گیرانه توسط انسان دارد. برای مثال استحکام ابنیه در برابر بارهای افقی جهت کاهش خسارات ناشی از زلزله و یا ایجاد پوشش گیاهی و ساخت بندها و سدها جهت کاهش خسارات ناشی از سیل، از جمله موارد پیش‌گیرانه‌است.
همچنین عکس‌العمل صحیح و اصولی نیز می‌تواند در کاهش آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی موثر باشد. برای مثال آوار برداری اصولی پس از وقوع یک رویداد زمین‌لرزه، می‌تواند به کاهش خسارات و آسیب‌ها کمک کند.
یکی دیگر از راه‌های کاهش آثار مخرب بلایای طبیعی، آموزش است. آموزش همچنین می‌تواند به کاهش اثرات روانی منفی در بلایای طبیعی نیز کمک کند.
طوفان کاترینا
از سال ۱۹۸۹ میلادی، دومین چهارشنبه ماه اکتبر هرسال، به عنوان روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری شده‌است. در کشور ایران نیز، هفته‌ای به همین عنوان وجود دارد که آغاز این هفته، همان روز جهانی می‌باشد.
از دير باز تاکنون يعني از روزي که انسان پا به اين کره خاکي گذا
شت تا به امروز سعي کرده است تا با هر چيزي که به او آسيب مي‌رساند و آرامش و امنيتش را تهديد مي‌کند مبارزه کند. انسان تا جايي که مي‌تواند از همه امکانات استفاده مي‌کند و هر چيزي را به تسخير خود در مي‌آورد تا ذره‌اي به آرامشش خدشه وارد نشود. او با بهره از هوش و امکانات خود، تکنولوژي را خلق مي‌کند تا نه تنها راحت‌تر زندگي کند بلکه با بسياري از حوادث و اتفاقات ناگوار مبارزه کند. تنها بلاهاي طبيعي هستند که اين موجود دو پا هنوز نتوانسته است مانع وقوع آنها شود اما با اين حال همواره در تلاش است تا براي پيشگيري از عواقب و آثار مرگبار و جبران‌ناپذير آن تدابيري را بينديشيد...
هريک از عناصر جوي مانند تغييرات آب و هوايي، افزايش دما، سرعت‌هاي زياد باد و وقوع توفان، بارش‌هاي تندري و تگرگ، گرمازدگي، سرمازدگي، از بلاهاي طبيعي هستند اما بيشترين خسارت جاني و مالي بر اثر رعد و برق، خشکسالي‌ها، سيل و آتش‌سوزي و زلزله اتفاق مي‌افتد. بلاهاي طبيعي همه جوانب زندگي بشر را تحت تاثير قرار مي‌دهد از جمل
ه خسارت‌هاي اقتصادي و آسيب‌پذيري‌هاي اجتماعي که زندگي را تهديد مي‌کند. در سال‌هاي اخير نگراني دانشمندان در مورد تغييرات اقليمي ناشي از دخالت‌هاي بي‌رويه بشر در طبيعت و افزايش آلودگي‌هاي جدي بيشتر شده است. افزايش دماي سطح زمين که شتاب بيشتري به خود گرفته است معلول عواملي چون افزايش فعاليت‌هاي صنعتي و توليد
روزافزون گازهاي گلخانه‌اي است. خشکسالي با کاهش آب قابل دسترسي مي‌تواند به شکل‌هاي گوناگون مانند کمبود بارش، کاهش آب رودخانه‌ها و پايين رفتن سطح آب‌هاي زيرزميني مشاهده شود.
اينجا هم پيشگيري بهتر از درمان است
در بسياري از مواقع پيشگيري صدمات و خسارات جاني و اقتصادي ناشي از اين بلاها را به حداقل ممکن رسانده و اين تنها با آگاهي و شناخت مردم ميسر خواهد شد. براي مثال حوادثي مانند زلزله، سيل، کاهش سطح جنگل‌ها و مراتع و گسترش بيابان‌ها با ساخت منزل‌هاي مقاوم، ممانعت از کندن بوته‌ها و درختان جنگلي، جلوگيري از چراي مفرط و احداث سيل‌بندها و سدها قابل پيشگيري است. همچنين ارتقاي دانش و آگاهي عمومي مردم نقش مهمي در کاهش آثار بلاياي طبيعي دارد. برقراري سيستم‌هاي هشداردهنده به موقع، آماده‌سازي نيروهاي انتظامي و راهداري، تمهيدات علمي و مهندسي در ساخت خانه‌ها و کارخانجات، اجرا و نظارت طرح‌هايي براي ارتقاي سطح آموزش عمومي و تخصصي براي مقابله با کاهش آثار بلايا طبيعي برخي از اين راهکارها هستند.
بعضي از اين بلاياي طبيعي با روش‌هاي خاص و با درصد احتمال معيني ق
ابل پيش‌بيني هستند که با توسعه علوم و فنون و ارتقاي علمي بشر روز به روز ضريب اطمينان چنين پيش‌بيني‌هايي بيشتر مي‌شود.
در سال‌هاي اخير ايمن‌سازي شهرها در کشورهاي متعدد در برابر حوادث و سوانح غيرمترقبه مورد توجه قرار گرفته است. تنظيم برنامه‌هاي کاهش آسيب‌پذيري شهروندان و جامعه که در معرض مخاطرات و بلاهاي طبيعي هستند در طرح‌هاي توسعه ضرورت دارد. حفاظت از جان و مال مردم، حفظ ابزار توليدي و صنعتي و تاسيسات و خدمات شهري در مقابل آثار بلاياي طبيعي بايد بخش جداناپذيري از طرح‌هاي مديريت بحران قلمداد شود. براي کاهش آثار بلاياي طبيع
ي، شهروندان بايد با شيوه‌هاي ارتقاي آمادگي از جمله مانورهاي مقابله با بحران آشنا باشند. با اجراي برنامه‌هاي بلندمدت و کوتاه‌مدت مانند اعلام خطر به هنگام و استفاده از تکنيک‌هاي آموزشي و آگاهي مردم شايد اندکي از وقوع حوادث جبران‌ناپذير پيشگيري شود.
کاهش بلاياي طبيعي در مدارس
لزوم آموزش کودکان که آسيب‌پذيرترين قشر هستند، در هنگام رخداد بلاياي طبيعي، آشنايي و رويارويي با خطرات آن امري ضروري به شمار مي‌آيد. آموزش به کودکان و نوجوانان بهترين و اصولي‌ترين روش براي کاهش آثار رخدادهاي طبيعي است. در کنار آن مقاوم‌سازي مدارس و ساختمان‌هاي آموزشي نيز لازم است. آموزش اصول محافظت از جان و فرار از حادثه و تمرين‌هاي دوره‌اي همچنين آگاهي از کمک‌هاي اوليه در بحران در پيشگيري از بروز آسيب به دانش‌آموزان از اهميت به‌سزايي برخوردار است.
تغييرات آب و هوايي و تهديد سلامت
تغييرات آب و هوايي به اشکال گوناگون سلامت بشر را تهديد مي‌کند. بيماري‌ها، آسيب‌ها و جراحات و مرگ و مير ناشي از بلاياي طبيعي مانند موج گرما، توفان و سيل و خشکسالي، گسترش و تغيير الگوي انتشار بيماري‌هاي عفوني و واگير و بيماري‌هايي که به تغييرات دما حساس‌اند همه از مخاطرات بهداشتي است که در اثر تغييرات آب و هوايي ايجاد مي‌شود و پيش‌بيني مي‌شود در آينده بيشتر نيز خواهد شد. موج گرما در اروپا، توفان‌ها و سيل‌ها در آمريکا، سوءتغذيه و شيوع بيماري‌هاي واگير در آفريقا، تشديد نزولات آسماني و برف و باران‌هاي شديد و سنگين اهميت و نياز يک اقدام جهاني و همکاري همگاني براي حفظ سلامت بشر در برابر تغييرات آب و هوايي را آشکار مي‌کند اما در اين ميان برخي گروه‌ها بيشتر آسيب مي‌بينند.
کودکان، سالمندان، بيماران و افراد داراي مشکلات جسمي، افرادي که در مناطق فقير زندگي مي‌کنند و با کمبود آب و غذاي سالم مواجه‌اند، همچنين ساکنان جزاير کوچک، ساکنان مناطق کوهستاني و محصور در ميان کوه‌ها و ساکنان شهرهاي ساحلي از گروه‌هايي هستند که بيش از سايرين در معرض مخاطرات بهداشتي تغييرات آب و هوايي هستند و بيش از ديگران آسيب مي‌بينند.
با بيمارستان‌هاي ايمن از خطرات بلاياي طبيعي بکاهيم
همه روزه در جهان شاهد تخريب تسهيلات درماني در اثر وقوع بلاياي طبيعي هستيم. تخريب مراکز درماني امري بسيار ناگوار است. چرا که بازسازي بيمارستان‌ها پرهزينه و دشوار است. طبق آمارهاي سازمان جهاني بهداشت طي 10 سال گذشته 24 ميليون نفر در دنيا به‌دنبال آ
سيب وارده به بيمارستان‌ها در بلاياي طبيعي جان خود را از دست داده‌اند. بنابراين بايد با سرمايه‌گذاري در سطح ملي، کشورها آمادگي لازم را براي مواجهه با بلاياي طبيعي از نظر ساختارهاي مراکز درماني پيدا کنند.
مدیریت بلایای طبیعی
برنامة جلوگیری و مقابله با بلایای طبیعی شامل اقداماتی نظیر ایجاد شبکه‌های ملی و منطقه‌ای در زمینة مدیریت اطلاعات، ظرفیت‌سازی به منظور کاهش خطرات بلایای طبیعی، مطالعه و پژوهش دربارة بحران‌های ناشی از آن و چگونگی مدیریت آنهاست. در ایران با توجه به تعدد این حوادث، به‌ویژه پس از زلزلة بم، اهمیت مدیریت بلایای طبیعی بیش از پیش آشکار شده است. کمیسیون ملی یونسکو برای افزایش آگاهی در این باره، فعالیت‌هایی انجام داده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: مشارکت در برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی مدیریت بحران در حوادث غی
رمترقبه (تهران، 1384)، همکاری در برگزاری کنفرانس بین‌المللی ژئوبیوتکنولوژی (قشم، 1384) و ارائه طرح بهینه‌سازی علوم زمین در آموزش رسمی و غیر رسمی (1386-1385).
طبق یک تعریف علمی ، حوادث غیر مترقبه ، زاییده پدیده های طبیعی هستند که بر اثر تغییرات در پوسته کره زمین رخ می دهند و همه ساله علاوه بر خسارات فراوان در جهان ، هزاران ق
ربانی به جای می گذارند.
بر این اساس ، حوادث شدید باعث از هم پاشیدگی خانواده ها ، بی خانمانی افراد ،مشکلات بهداشتی ، سوء تغذیه ، رکود یا تعطیلی مراکز آموزشی و خدماتی ، بیکاری ، مهاجرت اجباری می شوند.
همچنین اهمیت حوادث طبیعی تا آنجا است که سازمانهای بشر دوست بین المللی
موظف شده اند تا برنامه های خود را موازی با حقوق بشر برنامه ریزی کرده و خود را در مقابل گروه هدف ازجمله در بخش حوادث طبیعی مسوول و پاسخگو بدانند.
براین اساس ، توزیع نظامند دانش و اطلاعات بین افراد ،خصوصا افرادی که در پاسخگویی شرکت دارند ،اصل بنیادین دستیابی به درک مشترک از مشکلات و انجام هماهنگی های لازم بین سازمانی در بخش حوادث طبیعی تعریف جهانی شده است .
طبیعت در طول تاریخ ، چهره خشن خود را با پدیده های ویرانگری نظیر زمین لرزه ، فوران آتشفشان ، خشکسالی ، جاری شدن سیل ، شوک های حرارتی ، گردباد ، توفان های گرمسیری و دریایی به انسان نشان داده و شالوده زندگی بشر را از بدو پیدایش آن با خطر مواجه کرده است .
با توجه به اینکه این گونه فرآیندهای طبیعی اثرات منفی بر زندگی انسان داشته اند ،از این رو از دیدگاه برخی صاحبظران از آنها به عنوان بلایا نام برده شده است.
کارشناسان و صاحبنظران بر این باورند چنانچه طبیعت باعث ایجاد حادثه ای شود که موجب تلفات و خسارت گسترده انسانی ،مادی و طبیعی شده و قدرت آن بیشتر ازتوان بش
ر باشد ، بلایای طبیعی نامیده می شود.
بلایا اغلب بر اساس عامل به وجود آورنده شان که می تواند طبیعی یا ناشی از دخالت بشر باشند طبقه بندی می شوند.
1- بلایای طبیعی ناگهانی ،این بلایا به دو گروه تقسیم می شوند.
الف- بلایایی که منشا زمینی دارند نظیر زمین لرزه ،زمین لغزش ، وقوع بهمن ،آتشفشان و تسونامی
ب- بلایایی که منشا ء آب و هوایی دارند مانند توفان، گردباد، سیل، سرما و گرمای شدید که تحت تاثیر مستقیم عوامل آب و هوایی قرار دارند و همچنین تهاجم آفات ،آتش سوزی ،رها شدن مواد سمی و خطر آفرین در محیط زیست که تحت تاثیر غیر مستقیم عوامل آب و هوایی می باشند.
2- بلایایی طبیعی تدریجی مانند خشکسالی ، قحطی و بیماریهای واگیر ک
ه به تدریج جامعه را تحت تاثیر قرار می دهند.
گرچه مفهوم بلایای طبیعی به طور معمول زمین لرزه ،سیل ، زمین لغزش ،آتشفشان و برخی دیگر ازاین گونه پدیده ها را در اذهان تداعی می نماید اما امروزه به علت مداخله بی رویه انسان در محیط زیست ابعاد این قبیل بلایا گسترده تر شده و از چارچوب مفاهیم رایج آن فراتر رفته است .
انسان همواره به توسعه که لازمه آن منابع طبیعی است نیازمند بوده و بر این اساس سیمای طبیعت بویژه زمین را با ایجاد سکونت گاهها، توسعه حمل و نقل ، نابودی جنگل ها و مراتع ، فعالیت های کشاورزی و صنعتی ،بهره برداری از معادن ،ایجاد سدها و تغییر مسیر رودخانه ها تغییر داده است .
از طرفی افزایش جمعیت ، پیشرفت فن آوری و در نتیجه گسترش فرهنگ مصرف و به دنبال آن نیاز بشر به منابع طبیعی و انرژی ،موجب تغییرات شدیدتر و گسترده تر از گذشته در محیط زیست شده است .
گرم شدن کره زمین ،کاهش لایه ازن ، ریزش نزولات اسیدی، آلودگی هوا ، آلودگی شیمیایی آب و مواد غذایی ، نابودی و کاهش تنوع زیستی و بالاخره تغییرات آب و هوا ،نمونه هایی از این قبیل بلایا هستند.
به دلیل عدم آگاهی و زیاده خواهی بشر ،ابعاد حوادث گسترده شده که علی رغم دسترسی به فن آوری پیشرفته و حجم اطلاعات مورد نظر ،عملا مقابله با آنها بسیار مشکل شده است
آمار و تحقیقات نشان می دهد که حدود 90 درصد از بلایای طبیعی که در جهان رخ می دهند در ارتباط با عوامل اقلیمی است که در برخی از مناطق جهان این موضوع به 100 در صد می رسد .
یک تغییر کوچک در اقلیم با تغییر پذیری اقلیمی در بسیاری موارد می ت
هرساله بلایای طبیعی گوناگون از جمله زمین لرزه ،سیل ، توفان ،خشکسالی ، لغزش زمین ،آتشفشانی مناطق مختلف جهان را دچار مصیبت و انسان ها را گرفتار می سازد.
براساس آمارهای منتشره از سوی سازمان ملل متحد از بین انواع بلایای طبیعی که هر ساله تلفات جانی و خسارت اقتصادی فراوانی در سطح جهان به جوامع انسانی وارد می سازد ، بلایای زیر به عنوان حوادث طبیعی عمده در سطح جهان با حداکثر وقوع و خسارت شناخته شده اند.
سیکون های حاره ه ای، زمین لرزه ، سیل، توفان حاره ای ، خشکسا
لی، آتشفشان، بهمن ، لغزش زمین ، ال نینو ، تسونامی (سونامی )، شوک های حرارتی ( تغییرات ناگهانی دما).
بر اساس آمار طی چهل سال گذشته ، حدود 4 میلیون نفر در اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده اند و بیش از سه میلیارد و 200 میلیون نفر مصدوم ، بی خانمان و یا به نقاط دیگر جهان مهاجرت کرده اند.
مرگ و میر انسان ها یکی از بهترین شاخص ها برای سنجش اثرات مخرب بلایای طبیعی بر حیات آدمی است.
طبق تحقیقات علمی ، به ازای هر انسان که در اثر وقوع بلایای طبیعی قربانی می شود جان 3 هزار انسان دیگر در معرض خطر قرار می گیرد.
آمارها همچنین بیانگر این واقعیت است که بلایای طبیعی روبه افمختلف جهان اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه ،آمارهای ارایه شده در باره خسارت های جانی و اقتصادی نمی توانند یکسان باشند.
به هر حال 90 درصد از خسارات جانی به دو /سوم جمعیت کشورهای در حال توسعه ارتباط می یابد ،در حالی که سه /چهارم از مجموع خسارت های مادی به کشورهای در حال توسعه مربوط می شود.
بلایای طبیعی در کشور های فقیر به مراتب بیشتر است به طوری که بر پایه رهیافت های انجام شده بیش از 3 هزار مورد خسارت جانی در هر مورد از بلایا به کشورهای فقیر وارد می شود در صورتی که این رقم در کشورهای ثروتمند از 500 مورد تجاورز نمی کند.
هر چند قربانی شدن میلیون ها انسان خود فاجعه ای اسفبار است ،اما نمی توان ضرر و زیان اقتصادی و پیامد های زیست محیطی ناشی از بلایای طبیعی را نیز نادیده گرفت .
بر پایه اطلاعات ارایه شده ، خسارات اقتصادی سالانه مرتبط با بلایای طبیعی در جهان در حدود 50 تا 100 میلیارد دلار بر آورد شده به طوری که در بعضی سالها میزان خسارت ناشی از بلایای طبیعی در جهان بیش از 450 میلیارد دلار بوده است .
براین اساس بیشتر خسارت اقتصادی ناشی از تمرکز فقر است ،باوجود این چنانچه خسارت اقتصادی نسبتی با ثروت ملی داشته باشد،بلایا می باید به ط
ور گسترده در کوچک ترین و فقیر ترین کشورها تحمل شود.
اصولا بلایای طبیعی باعث کاهش تولید سرانه ملی کشورها و درنتیجه کاهش درآمد سرانه می شوند که پیامد آنها فقر است .
به گفته برخی کارشناسان ، ایران در یکی از مناطق حادثه خیز
کره زمین قرار گرفته ، به طوری که از 40 نوع بلایای طبیعی
در جهان بیش از 30 نوع آن در کشور ما رخ می دهد.
سیل ، زلزله ، خشکسالی ، سرمازدگی ،آتش سوزی ، انفجاز و صاعقه از جمله حوادث
طبیعی در ایران هستند.
تجربیات گذشته نشان داده است که پدیده های طبیعی هنگامی به سانحه تبدیل می شوند که جوامع شناخت کافی از آنها نداشته و آماده رویاریی با آن نباشند.
حسن پسندیده کارشناس محیط زیست در کرج می گوید: آماده سازی تمام اق
شار جامعه برای مراحل سه گانه چرخه سانحه ( مراحل پیش ،هنگام و پس از وقوع ) ضروری است .
وی اظهار داشت :به منظور آگاهی و شناخت بلایای طبیعی ، گردآوری اطلاعات به صورت مستمر برای تدوین یک برنامه اجرایی موثر است .
وی ادامه داد: شناخت بلایای طبیعی و فرآیند شکل گیری آنها برای آحاد جامعه بویژه برنامه ریزان توسعه در درجه اول اهمیت قرار دارد .
این کارشناس گفت : پیشگیری از تخریب محیط زیست ، شناخت حوادث طبیعی و اجرای
برنامه های مستمر با مشارکت مردم برای کنترل این حوادث در ایران باید در ص
در اولویت ها قرار گیرد.
وی با اشاره به خشکسالی ها و تغییرات جوی طی چند سال گذشته در کشور تاکنون ، تاکید کرد: وقوع این حوادث زنگ خطری برای محیط زیست انسانی و جانوری در ایران محسوب
می شود و نباید از کنار آن به راحتی گذشت
