بخشی از مقاله
تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران
منابع تاريخى هخامنشيان را پايه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکاني، ايستگاه‌هاى ميان را، و حمايت از کاروانيان اهميت زيادى يافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جادهٔ معروف ابريشم بناهائى شبيه کاروانسرا ايجاد گرديد. در دورهٔ ساسانيان به‌دليل اقتصاد وسيع و گسترده، راه‌ها و امنيت کاروانيان اهميت زيادى يافت؛ در نتيجه کاروانسراهاى بسيارى در مسير جاده‌ها و گذرهاى
اصلى بنا گرديد. نقشه‌هاى کروانسراها در اين دوره عمدتاً به‌صورت چهارايوانى و مصالح ساختمانى آن بيشتر از سنگ، آهک و گچ بوده است. در دورهء اسلامى دلايل متعدد نظامي، اقتصادى و مذهبى و غيره موجب گسترش کاروانسراها گشت و ساخت بناهائى چون مساجد و مدارس و کاروانسراها در کنار هم انجام مى‌شد. نقشهٔ بناها به‌صورت دو ايوانى و چهار ايوانى رواج يافت. زيباترين نمونه از کاروانسراهاى اين دوره رباط يا کروانسراى شرف در خراسان است.
در روزگار صفويان ايجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نيز گسترش پيدا کرد و اين کاروانسرها هر يک محل دادوستد کالاى ويژه‌اى قرار گرفت. در اين دوره کاروانسراهائى با نقشهٔ مدور - هشت ضلعى نيز ساخته شدند.
در روزگار زنديه، افشاريه و قاجار تغيير چشمگيرى در امر ساخت کاروانسراها اتفاق نيفتاد و کاروانسرها بيشتر با نقشهٔ چهارايوانى و از خشت ساخته شدند.
کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تيمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نيز مى‌گفتند که البته از جهت ويژگى‌هاى معمارى برخى با کارانسر تفاوت دارند.
کاروانسراها با يک ديوار بلند محسور مى‌شدند که در هنگام جنگ يا حمله مهاجمان از آن بهره گرفته شود. در مدخل کاروانسرا، دروازهٔ مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاق‌هاى مربوط به خدمه و متصديان کاروانسرا تعبيه شده بود. پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت. اصطبل، انبار علوفه، دکان نعلبندي، و آهنگرى و قهوه‌خانه نيز در اين قسمت وجود داشت. محل پذيرائى از مسافران در طبقهٔ فوقانى بود. عموماً در وسط محوطه کاروانسرا مسجد کوچکى قرار داشت.
سرپناه در سفر :
نیـاز انسان بـه سرپـنـاه ومأمـن، نـه تـنها در سراگاه بلکه در سفـر هم از روزگار باستان مـورد تــوجـه بـوده است. درایـران زمین، درگـذشته بسیار دورآثـار ومظاهری از این گونـه بـناها واستراحتگاههای بین راه دیــده مـی شـود کـه بسیاری از آنـها را مـی تــوان از نظـر شـیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنـری عصر خـود بـه حساب آورد.احـداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طـولانـی داشته وساخت آن در جـاده هـای کاروانـی بـه منظور استراحت و
سرپـنـاه، در ادوار مخـتـلف بـویـژه دوره اســـلامـــی، از اهمـیـت خـاصــی بـرخـوردار بـوده است.
کاروانسرا در دوره اسلامی :
در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی وراسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند.نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف وبا توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
باتوجه به این تنوع وزیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنـرمـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده واستـاد کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوانـی بـوده و شایسته مطالـعـه ای گسترده است.
بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری کـه بارانداز واستراحـتگـاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمـور آن روزگـاران بـه شمـار می‌‌آمـده، محـل تعاطـی و تعامل انـدیشه هـا وتبـادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها وانـدیشه هـای گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
انواع کاروانسراها
به طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:
کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برون شهری
از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروههای زیر تقسیم بندی نمود:
کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.
کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.
گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.
۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.
۲::کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.
۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.
۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد‌های مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.
۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروههای ۱ - ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.
کاروانسرا در ادبیات ایران :
در ادبیات کشور ما، شعرا و بزرگان ادب ایران، جهان را به کاروانسرا و آدمیان را به کاروان تشبیه کرده، با سرودن اشعار زیبا انسان را از دلبستگی به جهان و چهانیان بر حذر داشته اند:
سعدی :
چرا دل بر این کاروانگه نهیم که یاران برفتند و ما در رهیم
ناصر خسرو
پل است این دهر و تو بر وی روانی نسازد خانه بر پل کاروانی
سعدی :
دل ای سلیم بر این کاروانسرا مبند که خانه ساختن آیین کاروانی نیست
رودکی :
کاروان شهید رفت از پیش وان ما رفته گیر و می اندیش
حافظ :
کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش کی روی، ره ز که پرسی، چه کنی، چون باشی
ایرج میرزا
بر سردر کاروانسرایی تصویر زنی به گچ بریدند
رباط شرف:
رباط شرف، کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهرسرخس است که در کهن‌ترین متون جغرافیای اسلامی از رباط به عنوان آبگینه یادکرده‌اند. طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی «شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدرات سلطان سنجر را برعهده داشت. باتوجه به کتیبه موجود بنای رباط به سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده‌است و بی‌شک یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور-سرخس (جاده ابریشم) و شش کیلومتری جاده سرخس -مشهد بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه‌است از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.
این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می‌باشد و همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.
کاروانسراهای میان‌دشت :
کاروانسراهای میان‌دشت در دهکده میان‌دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است. در آنجا سه کاروانسرا وجود دارد ک یکی از آنها کاروانسرای شاه عباسی و دو کاروانسرای دیگر را حسین‌خان نظام‌الدوله در دوره قاجاریه ساخته است.
شیوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به گونه مشروح و پردامنه بیان شده است. بر پایه نوشته نویسنده کتاب در سه کاروانسرای میان‌دشت و بیرون آنها ۲۰,۰۰۰ زائر می‌توانستند خانه نمایند. تاریخ بنای کاروانسرای میانی را ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار به شعر آورده و بر سردر کاروانسرای نام برده نگاشته‌اند.
کاروانسرای ابراهيم – سيرجان :
اين کاروانسرا در شهر سيرجان و در کنار بازار قديمی و اصلی شهر واقع است. کاروانسرای فوق ار کاروانسراهای شاه عباسی می‌باشد که در دوره های بعدی يک مرحله مرمت شده است. اين بنا غير از وروديها که دو طبقه هستند بقية آن يک طبقه بوده و دارای يک حياط مرکزی و حجره هايی اطراف آن می‌باشد که حجره ها با واسطه يک فضای رواقی به حياط متصل می‌شوند. کاروانسرا دو ورودی دارد که يکی به بازار و ديگری به کوچه پشت کاروانسرا باز می‌شوند و در روبروی هم قرار دارند که ورودی کوچه دارای دو برج منحنی شکل است.
اين ورودی بيشتر برای ورود و خروج چهارپايان بکار ميرفته است. ورودی بازار دارای تناسبات انسانی و هشتی با ارتفاعی در حدود 2طبقه است. حياط دارای فضای سبز و آبنما می‌باشد. ساختمان از خشت خام در پايه ها و آجر در نما بنا شده است. حجره های اين کاروانسرا اکثراً متروک شده اند ولی بعضی از آنها کاربری خود را حفظ کرده اند و بعضی ديگر به‌عنوان انبار کاربرد دارند. اين کاروانسرا تزئين خاصی ندارد و فقط در نمای رواقها ، آجرکاری ساده ای به چشم می‌خورد. مالکيت بنای فوق وقفی و نيم ديگر خصوصی است. اقدامات مرمتی به علت تعدد مالکيت در آن انجام نشده است.
کاروانسرای دودهک :
کاروانسرای دودهک در ساحل شرقی رودخانه قم‌رود قرار دارد. قدمت این بنا به دوره صفویه برمی‌گردد.
ابعاد آن۷۰/۵۳ در ۶۰/۵۳ متر است و در هر یک از د یوارهای شمالی و شرقی و غربی آن سه برج تعبیه شده که نشان می‌دهد کاروانسرا شبیه به یک قلعه نظامی بوده‌است. پس از عبور از دروازه ورودی کاروانسرا، ایوانی به طول۳۰/۱۱ متر۹۰/۳ متر وجود دارد که انتهای آن با پله‌هایی به حیاط متصل می‌شود. ایوانهای جنوبی و غربی آن که بعد از ایجاد بنا ساخته شده‌اند، دارای فرورفتگی‌هایی در دیوار هستند.
ایوان شرقی بر روی یک آب انبار زیرزمینی ساخته شده‌است. در سمت راست ایوان دو اطاق ساخته شده که اولی مربعی با ضع ۸/۴ مترو پوشش گنبدی است که درگذشته به وسیله یک در بزرگ به اطاق کناری ارتباط داشته‌است. این اطاق نمازگاه کاروانسرا بوده‌است. چهارگوشه کاروانسرا مشابه یکدیگر نیستند. گوشه‌های شمال شرقی و جنوب غربی برای نگهداری بار و دوگوشه دیگر به عنوان اصطبل مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. پی‌های این بنا از سنگ و بقیه بنا از آجر ساخته شده‌است. حیاط این کاروانسرا۲۰/۲۷ متر طول و ۱۰/۲۷ متر عرض دارد.
کاروانسرای شاه عباسی سیوند :
کاروانسرای شاه عباسی سیوند که در دوران صفویه بر کنار شهر قدیم سیوند(سیوندخرابه)که پیش از انقلاب قوام شیرازی رعیت های عشایر خود رادرآن ساکن کرد که امروزه سازمان میراث فرهنگی آنرا بنام کاروانسرای قوام آباد بدلیل مجاورت باروستای قوام آباد به ثبت رساندهاست این کاروانسرا امروزه بدست اهالی قوام آباد بسیار آسیب دیده واز درب ورودی گردویی آن بعنوان پل مورد استفاده قرار گرفته است.
تغییرنام میراث صفویه :
این کاروانسرا در سالهای اخیرآسیبهای فراوان دیده با آنکه این اثر بنام کاروانسرای سیوند در زمان صفوی در کنار شهر قدیم سیوند یعنی سیوندخرابه ساخته شده است اما در اداره میراث فرهنگی شهرستان مرودشت بعنوان کاروانسرای قوام اباد آورده شده است این درحالی است که قوام
فردی متنفذ در زمان قاجار ازخاندان شیرازی های کلیمی که بعدها به ظاهر مسلمان وسپس به فرقه بهایت پیوست و عشایر منطقه را رعیت خویش ودر قلعه ساکن نمود. وبا توجه به اینکه کاروانسرا در کنار سیوندخرابه قرار دارد ودر کتیبه آن نام کاروانسرای سیوند در زمان صفوی ثبت شده وبا سیوندکنونی 4 km وبا سعادتشهر30km فاصله دارد اما در سالهای اخیر به اداره میراث فرهنگی سعادت آباد وبا تغییر نام سعادت آباد به سعادتشهر اداره میراث فرهنگی سعادتشهر ودر سالهای اخیر به اداره میراث فرهنگی پاسارگاد تغییر نام داده است سپرده شده است.
تخریب میراث صفویه :
نکته نگران کننده در سالهای اخیرتخریب کاروانسرا توسط روستای قهماد (قوام آباد)است بطوری که کاروانسرا اکنون بعنوان کارگاه خیار شوری و همچنین محل نگهداری دام وگاو وگوسفند اهالی روستا روی به تخریب نهاده است ودر گردویی ورودی کاروانسرا توسط اهالی بعنوان پل مورد استفاده قرار گرفته است .ومسئولان مربوطه هیچ کاری انجام نمی‌دهند
