بخشی از مقاله
چکیده:
در آخرین بهار حکومت سلسلهی ساسانی، سپاه اعراب به فرماندهی سعد بن ابی وقاص وارد مدائن شد. مدائن در مشرق دجله، مشتمل بر هفت شهر بود که تیسفون، پایتخت شاهان ساسانی یکی از آن شهرها بود. کاخ کسری نیز در آن قرار داشت. سعد بن ابی وقاص مدائن را که قبلا ایرانیان آن را کاملا خالی و رها کرده بودند، تصرف کرد و فاتح پایتخت ساسانی شد. وی در مقابل ایوان کسری، اردو زد.
نظر اولیهی عمر، دومین خلیفهی مسلمانان، مبنی بر اکتفا به فتوحات مسلمانان در عراق بود ولی با این پیروزی، بر آنها مسلم گشت که فتح کامل ایران میسر و قریب الوقوع است، لذا به این منظور، وجود پایگاه و اردوگاهی برای سکونت نیروهای عرب ضرورت یافت. بنابراین پس از چهارده ماه اقامت مسلمانان، عمر، دستور داد جای اسکان سپاه تغییر کند و این وظیفه را بر عهدهی سعد بن ابی وقاص نهاد، او نیز سلمان فارسی و حذیفه را مأمور پیدا کردن محلی مناسب برای اردوگاه سپاه مسلمانان نمود. آنها نیز کوفه را انتخاب کردند. در اسطوره ساخت آن را به هوشنگ پیشدادی نسبت دادهاند و در تاریخ زمان بنای آن را بعد از فتح مدائن آوردهاند.
هدف بررسی تاریخ و اسطوره ساخت کوفه و دلایل دستور عمر، به ترک مدائن و یافتن اردوگاه نظامی مناسب که منجر به بنای شهر کوفهی امروزی شد، است.
مقدمه
در زمان یزدگرد سوم 256-236 - م - ،آخرین پادشاه سلسله ساسانی، اعراب به سمت ایران حرکت کرده و وارد عراق شدند و به جنگ با سپاه ایرانیان پرداختند. سپاه عرب به فرماندهی سعد بن ابی وقاص به مدائن حمله کردند و این شهر را گرفتند. سپس در مقابل ایوان مدائن اردوگاه نظامی زدند و برای مدتی ساکن شدند. شرایط جسمانی سپاه عرب به گونهای بود که لازم شد از این محل تغییر جا داده و به محلی که شرایط مساعدی برای اسکان سپاه عرب داشته است کوچ کنند. از این رو نفراتی را برای یافتن این محل فرستادند. این محل نامش کوفه بود. در اسطوره ساخت کوفه را به هوشنگ پیشدادی نسبت دادهاند و در تاریخ زمان بنای آن را بعد از فتح مدائن آوردهاند.
پیشدادیان نخستین سلسله پادشاهان در شاهنامه و اساطیر ایرانیان میباشد. هوشنگ از پادشاهان پیشدادی است و نام او به مفهوم کسی است که منازل خوب فراهم می سازد. لقب او در پهلویپشداتَ و پیشداد - 3 -G G - و در فارسی پیشداد شده است. او نخستین شاهی بود که اهورامزدا آتش را به وی شناسانید. همچنین نخستین استخراجگر آهن، نخستین آهنگر و نخستین قربانی کننده است. بر پایه گفتههای شاهنامه، وی نقش زیادی در یکجا نشینی مردم و گسترش شهرنشینی داشته است.
در این پژوهش چگونگی ساخت کوفه و دلایل اسکان سپاه عرب در شهر جدید کوفه، به روش تحلیلی- توصیفی و کتابخانهای بررسی شده است.
• بررسی چگونگی ساخت شهر کوفه
مدائن در مشرق دجله، مشتمل بر هفت شهر بود که تیسفون، پایتخت شاهان ساسانی یکی از آن شهرها بود. کاخ کسری نیز در آن قرار داشت. انوشیروان مدائن را به عنوان پایتخت انتخاب کرده بود. دانایان، منجمان و پزشکان، همه بر این عقیده بودند که از نظر سلامت، اعتدال، برتری آب و هوا، شهری در کشور، به مدائن نمیرسد. در پی تصرف مدائن و فتح پایتخت شاهان ساسانی بر خلاف تصمیم اولیه عمر، مبنی بر اکتفا به فتوحات مسلمانان در عراق، بر آنها مسلم گشت که فتح کامل ایران میسر است. برای دستیابی به این هدف نیز نیاز به یک پایگاه و اردوگاهی جهت سکونت نیروهای عرب بود. در اولین اقدام، مدائن که قبل از سقوط، توسط ایرانیان کاملاً تخلیه شده بود، پایگاه مسلمین شد، ولی پس از مدتی به دلیل ناسازگاری آب و هوای آن با طبع اعراب، و بنا به روایتی وجود مگس و پشه فراوان که باعث ناراحتی سپاه شده بود، عمر دستور داد تا جای مناسب تری در نظر گرفته شود
مدائن، پایتخت و محل سکونت شاهان ساسانی با آن تشریفات و عیش و نوشها که داشتند، حتما جایی مناسب بوده است، زیرا به دلیل مطبوع بودن آب و هوا و حاصلخیزی خاک آن، نه یک شهر، بلکه هفت شهر کنار هم ساختند. حال چگونه این شهر برای اعراب خشن که به سختیها و مضیقهها خو کرده بودند، ناراحت کننده و آزار دهنده میشود و نمیتوانند اقامت در آن را تحمل کنند، خود قابل تأمل است! مضافاً به این که بعدها، منصور عباسی در کنار همین مدائن و با استفاده از مصالح ساختمانی بناهای بزرگ آن، شهر بغداد را تأسیس کرد و این شهر قرنها محل استقرار خلفای عباسی با داستانهای هزار و یک شب گردید. ولی آنچه اهمیت دارد این است که اعراب، چون در کوفه ساکن شدند حالشان خوب شد و نیرو و سلامتشان را باز یافتند
اعراب پس از چهارده ماه اقامت در مدائن که عملیات جلولا، حلوان، سواد دجله در این اقامت فاصله انداخته بود احساس خستگی کردند و نتوانستند با محل اقامتشان که آب و هوای آن را نا سالم، متعفن و باطلاقی میدانستند خو بگیرند. حشرات به شترهایشان حمله میکردند و آنها را آزار میدادند.امتیازاتی که این شهر ساخته شده و سازماندهی شده داشت از جمله آب و هوای مرطوب تیسفون با کانالهای پر از آب، مطلوب آنان نبود. بدون شک، لزوم خو گرفتن با محیط طبیعی در هر جایی که بعد از این اعراب ساکن شدند اهمیت داشته است، از همین رو است که اعراب، فسطاط را به اسکندریه و قیروان را به کارتاژ ترجیح دادند و مسلما همین امر است که فرمان انتخاب کوفه را در حاشیه کویر به اعراب صادر کرده است. تصمیمی که بازتاب آن در گزینشهای آینده اعراب دیده شد و سنتی را پدید آورد. احتمالا این انتخاب بیشتر جنبه سیاسی، استراتژیکی و فرهنگی داشته است
اعراب جای جدیدی می خواستند، فضایی که مطابق خلق و خوی خود، به آن شکل دهند و نه محدودهای که طبق تمدنهای دیگر، ساخته شده باشد. احتمالا آنها در آن مرحله حتی قصد ساختن یک شهر نیز نداشتهاند بلکه با توجه به سفارش عمر، طالب یک اردوگاه نظامی باز بودهاند. از این روست که یک زمین لخت را به انبار، سوق الحکمه یا حتی حیره ترجیح دادهاند. گفته شده است که عبد المسیح بن بقیله غسانی، سعد را در انتخاب محل کوفه راهنمایی کرده است. انتخاب کوفه که یک محل حاشیهای، مرزی و به دور از حیره و از جمله سواد که محل تلاقی دو دنیا و گشوده به روی اعراب بود، به نظر منطقی میرسید
بنای شهر کوفه به دلیل عالی بودن محل کوفه، هوای خوب آن، وجود آب فراوان جای شهر حیره را که پانصد و سی و چند سال آباد بود، گرفت
اگر دلیل نقل و انتقال به کوفه فقط اوضاع اقلیمی نبوده است، به احتمال قوی از اصلی ترین دلایل کوچ بوده است - طبری در پنج روایتی که درباره بنای شهر کوفه نقل کرده، دلیل این جابهجایی، مشکلات اقلیمی ذکر شده است
