بخشی از مقاله
بررسی فضاهای اقامتی کاروانسراها و تصویر آنها در هتل های امروزی
چکیده
درتاریخ ایران درطول مسیرها در دوره هـای مختلـف اقامتگـاه هـا و کاروانسراها توسط حاکمین و پادشاهان جهـت اسـتراحت مسـافرین ســاخته مـی شــدو بعضـی از آنهــا بــه صــورت عــام المنفعــه بودنــد. کاروانسراها بهترین پناهگاه های شبانه روزی برای امنیت کاروان هـا بوده اند. همواره ساخت این بناها تحت شـرایط جغرافیـایی و از نظـر ظاهری اغلب با سقف گنبدی ساخته شده اند. احداث ایـن بناهـا بـه صورت درون شهری و بـرون شـهری و در کنـار آن اسـتفاده از انـواع معماری های مختلف و تغییرات برای ایجاد فضای مطلوب و منحصـر به فرد است. بی شک کاوانسرا یکی از نمونه های بـی نظیـر معمـاری این سرزمین می باشد. در اغلب کاروانسراها فضاسازی هـای مناسـب جهت استراحت و تامین نیاز های طول سفر، امکاناتی در کاروانسراها دیده مـی شـد کـه دوره صـفوی را مـی تـوان دوره طلایـی احـداث کاروانسراها دید.پس از دوره های مختلف و سیر تکاملی اقامتگاه ها به هتل می رسیم که در آنجا فضاهای کاروانسراها دیـده مـی شـود. بـا اینکه در معماری ایرانی استفاده از ابعاد انسانی، زیبایی در تناسبات را می توان دیداما دسترسی به فضـاها بـه واسـطه طـی کـردن سلسـله مراتبی صورت می گرفته و در سوی دیگر در هتل ها معمـاری ان هـا بر اساس ابعاد و تناسبات ریاضی اما با دسترسی ها و ایجـاد فضـاهای رفاهی بیشتر مطابق با استانداردهای تعیین شده در این صنعت است و می¬تواند نیازهای مشتریان در قبال دریافت هزینه جهت استراحت مسافران بنا می گردد.بنابراین میتوان گفت تفکرآگاهانه گذشتگان ما درشهرسازی و معماری به عنوان میراثی پایدار مـی توانـد راهنمـایی برای طراحان جدید باشد.
واژه های کلیدی
کاروانسرا، تاریخچه، فضا سازی، هتل، اقامتگاه ها
مقدمه
انسان در طول تاریخ به عللی مانند امنیـت، معیشـت و ... مجبـور بـه مهاجرت و سفر گشته است. با رشد یکجـا نشـینی سـفر هـا از نقـاط مسکونی به نقاط دیگر آغاز شد که در این میان به علت بعد مسـافت وجود فضاها در میانه راه لازم و ضروری گشت.این نقاط زمانی که در حدود سفر در مناطق بـا شـرایط زیسـتی نامناسب مانند کویرها ، کوهستان ها و ... یا شرایط ایمنی نـا مسـاعد ادغام می شود به صورت فضاهایی دارای امکانـات اقامـت شـبانه و ...تبدیل شد. ظهـور اولـین کاروانسـراها در ایـن زمـان اسـت. شـکل وسازماندهی فضایی کاروانسراها از ابعاد مولفه های مختلف سرچشـمه می گیرد.
در این مقاله تلاش شده تا به ریشه شناسی مفهـوم کاروانسـرا و بهره گیری از آن در باز تعریـف هتـل امـروزی ، بـا پیـدایش زنـدگی صنعتی و اختراع ماشین و سرعت در سفر ، کاروانسراهای بین راهـی به حاشیه رانده شدند و در ازای آن فضاهای اقامت درون شهری پدید آمدند. این فضاها ماننـد متـل ،هتـل و ... امـروزی از شـاخص تـرین کاربردهای مربوط به موضوع تحقیق است.
این مقاله از نوع کابردی و روش این نوشتار از نوع توصیفی- تحلیلـی و ملی است. جهت گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای بهره برده شده است.
مفهوم کاروانسرا
کاروانسرا در ساده ترین تعریف آن بنایی است که کاروانی را در خـود جای می دهد. کاروانسرا از کلمه ی ”کاروان“ یا ”کاربان“ مشتق شده است [1].ر باط هـا نیـز اسـتراحتگاهها بـین راه و اداری کـار کـردی مشابه کاروانسرها هستند، ولی ساده تر از کاروانسراها می باشـند. بـه عبــارت دیگــر، کاروانســرا ربــاطی جــامع بــزرگ اســت. ربــاط بــه کاروانسراهای کنار راه به ویژه بیرون از شهر و ابادی گفته می شود. و کاروانســرا مـی توانــد چــه در شــهر و چــه بیــرون ان وجــود داشــته باشد.((خان)) نیز همان کاروانسرا ولی به زبـان عربـی مـی باشـد. در ترکیه به کاروانسرا ((هان))گفته می شود . . [2] کاروانسـرایی را کـه بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایـان اسـتفاده مـیشـده اسـت را رباط1 میگفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد اسـتفاده طبقـه اعیـان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیـز وجـود داشـته کـه بـه آن ساباط میگفتند .
طبق بررسی هایی که توسط مورخین انجام شـده تـاریخ بناهـای بین راهی و طرح های اولیه کاروانسراها به دوره هخامنشیان بـر مـی گردد. توصیفی که هرودوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود در مورد 111 بنای شبیه به کاروانسرا مینماید که در فاصله 2500 کیلومتری بین پایتخت هخامنشیان (شوش) و سارد 2 بنا گردیدهاند، و کاروانیان این فاصله را در طول زمانی حدود 3 ماه طی مـیکردنـد هـرودت در کتاب پنجم در مورد به وجود آمدن کاروانسـراها در دوره هخامنشـی چنین اظهار نظر کرده »مطالعه راههای ارتباطی و جادههای بازرگانی و نظامی و نتایج تحقیقات و کاوشهای باستانشناسی معلـوم مـیدارد که از گذشتهی دور نیاز وافری به ایستگاههای بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان احساس میشده است.» که بعد از آن توسط اشکانیان و بعد از آن توسط ساسانیان رونق یافـت.[2] از 500 کاروانسـرای شـناخته شده در ایران 190 کاروانسرا مربوط به دوره صفوی بوده کـه میتـوان آنرا به عنوان عصر طلایی کاروانسراهای ایران دانست.
مفهوم هتل
در تعریف کلی هتل می توان این گونه گفت کـه هتـل مکـانی اسـت برای اقامت مسـافران تـا در آن از مسـافران پـذیرایی شـود. صـنعت هتلداری نوین آغاز خودرا به کشورهای اروپایی به ویژه کشور سوییس مدیون است. این صنعت از ساختمان های کوچک و محقر کـه بـرای گشودن آتها از کلیدهای چوبین استفاده می شد آغاز شد و در همین هتل های کوچک انواع خدمات و سرویس ها به مشتریان عرضه مـی شد. دارندگان این هتل ها بیشتر طبقه اشراف و ثروتمند بودند. [3]
این صنعت در ابتدا در ساختمان های کوچک و محقری که برای گشودن آنها از کلیدهای چوبی استفاده می شـد، شـکل گرفـت و در همین هتل های کوچک انواع خـدمات و سـرویس هـا بـه مشـتریان عرضه می گردید. صاحبان هتلها بیشتر طبقـهی ثروتمنـد و اشـراف بودند. کلمهی ”hotel“ از حدود سالهای 1760 میلادی برای نامیدن مراکز اقامتی به کار گرفته شـد. ایـن واژه خـود از کلمـهی ”hostel“ مشتق شده است که در همان سالهـا و در کشـور انگلـیس بـه کـار میرفت. در آمریکا مکانهـای اقـامتی را ”inn“ مـینامیدنـد کـه بـه مفهوم کاروانسرا، مسافرخانه، مهمانخانه و گاه به معنی منزل بـه کـار میرفت. [4]
رشد واقعی و تکامل این صنعت در آمریکـا بـا گشـایش »سـیتی هتل« در نیویورک در سال 1794 میلادی آغاز شد و ایـن نخسـتین ساختمانی بود که به ارائهی خدمات مربـوط بـه هتلـداری اختصـاص یافت. فعالیتهای ایـن مرکـز بـه ایجـاد انگیـزش و رقابـت در میـان شهرهای دیگر انجامید. به طوریکه سرمایهداران متعدد به این صنعت روی آوردند و هتلهای چندی تأسیس کردند، اما گسترش افسـانهای و شگفتآور این صنعت به سالهای قـرن بیسـتم برمـیگـردد. سـال 1930 میلادی با رویدادی در رکود صنعت جهانگردی روبه رو بـوده، ولی در آغاز دههی 1950 شکوفایی این صنعت در کل دنیا دیده شد. مراکزی نیزبا نام مُتل تنها در آمریکای شمالی ساخته شدند. تأسیس هتــلهــای زنجیــرهای در همــین زمــان و بــه منظــور مشــارکت در سرمایهداران شروع شد. [4]
رواج سیاحت و جهانگردی درحال حاضر، نسبت به دوران گذشـته از هر زمانی بیشتر است. سرعت سیر و سهولت سـفر، فواصـل زمـانی و مکانی را از میان برداشته است. با وسـایل و امکانـات فعلـی نـه تنهـا دورترین نقاط یک کشور بهم پیوسته است ، بلکـه سراسـر جهـان بـا خطوط زمینی و هوایی و دریایی مانند رگ های یک بدن دائمـا بهـم مرتبط می باشد.
ریخت شناسی کاروانسرا
به طور کلی کاروانسراها به دو نوع کاروانسراهای برون شهری و درون شهری تقسیم می شوند. نوع برون شـهری کاروانسـراها بیشـتر یـک طبقه و نوع درون شهری و تجـاری آن بیشـتر دوطبقـه بـوده اسـت. مصالح اصلی بنای کاروانسراها در ایران، از سنگ و آجـر بـود. از نظـر معماری کاروانسـراهای ایـران متنـوع بـوده و طرحهـا و نقشـه هـای گوناگونی داشته اند. [2]
کاروانسراهای ایران را از نظر جغرافیای میتوان به گروههای زیـر تقسیم بندی کرد
کاروانسراهایکـاملاً پوشـی ده منطقـه کوهسـتانی ؛ بـا موقعیـت جغرافیایی و محل خاص بیشتر در مناطق کوهستانی و صعب العبور و بیشتر در دوره صفویه ساخته شده اند. از ویژگـی مشـخص ایـن نـوع کاروانسراها، نداشتن حیاط مرکزی و پوشاندن تمام قسمتهای بنا بـه دلیل ممانعت از سرماست.[5] مانند کاروانسرای مهیار کـه در داخـل اتاق های این کاروانسرا یازده طاقچه و یک بخاری دیواری وجود دارد.
شکل :1 پلان کاروانسرای مهیار (منبع: مجله هنر معماری، ش 14، سال (1388
کاروانسراهای کرانههای پست خلیج فارس؛ بدون حیاط مـی باشـند. جهت فراهم نمودن شرایط آسایش در این منطقه، احتیاج بـه کـوران هوا و سایه می باشد. لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسرا هـای ایـن سواحل مشاهده می شود که »این کاروانسرا ها عمومـاً فاقـد حیـاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکـزی صـلیبی شکل و اطاق هـای جـانبی. یـک سـکوی سـنگی دورادور سـاختمان ساخته شده و همه اطاق ها به خارج بنا راه دارند.[6] « به این طریق کوران دو طرفه هوا در فضای داخل کاروانسرا میسر می گردیده است. مانند کاروانسرای یونگی در نزدیکی بندرعباس مربوط به دوره صفوی می باشد.
