بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه، صنعت گردشگری در جهان توسعه فراوانی یافتـه و بسـیاری از کشـورها از ایـن رهیافت توانستهاند وضعیت خویش را تا حد درخور تـوجهی بهبـود بخشـند و بـر مشـکلات اقتصــادی خــویش، از قبیــل پــایین بــودن ســطح درآمــد ســرانه، فراوانــی بیکــاری و کمبــود درآمدهای ارزی فائق آینـد، بـه طـوری کـه در حــال حــاضر درآمــد حــاصل از صـنعت گردشگری حـدود ٦ درصد از صادرات جهان را تشکیل میدهـد١. در سـال ١٩٩٦ مـیلادی درآمدهای مستقیم و غیر مستقیم جهانگردی بالغ بر ٤٤٤ میلیارد دلار و معادل ٣٥ درصـد از صادرات جهانی خدمات بوده اسـت٢. درآمــد ارزی حــاصل از صـنعت مـذکــور روز بــه روز افـزایش مییابد، به طوری که درآمدهای حاصل از این صنعت نسبت بـه دهـه شصـت میلادی بیش از چهار برابر شده٣ و در سال گذشـته بـه ١٠ درصـد درآمـد جهـانی رسـیده و نزدیک به ٢٠٤ میلیون شغل ایجـاد کـرده اسـت٤ و البتـه سـهم همـه کشـورهای اسـلامی از درآمدهای ارزی حاصل از گردشگری حدود هفت درصد است٥.
کشور ما به لحاظ تنوع آب و هوایی از یک سو و وجود مکانهای تاریخی و فرهنگی منحصر به فرد از سوی دیگر، یکی از چند کشور انگشت شمار جهان است که تاکنون از ظرفیتهای بالقوه خود در این زمینه به نحو مطلوبی استفاده نکرده است. بررسی وضعیت صنعت گردشگری در ایران و ملاحظه ارقام درآمدی ارزی حاصل از آن، حاکی از این است که به رغم این واقعیت که ایران یکی از ده کشور مهم جهان از حیث آثار تاریخی و باستانی است کمتر از یک هزارم درآمد جهانی حاصل از گردشگری را نصیب خود کرده است. حال آن که با توجه به اتکای بیش از حد اقتصاد ایران به صادرات نفت خام و آسیبپذیری فراوان آن در اثر تغییرات قیمت نفت و سایر شوک های اقتصادی و غیراقتصادی،
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 صباغ کرمانی (١٣٧٥)
.2 مـوسایی (١٣٧٨)، ص ٣.
.3 همان منبع.
4. Brunt and Hambly (1999), p. 25
.5 مهاجرانی (١٣٧٩)
تخمین تابع تقاضای توریسم به ایران 227
توسعه صنعت گردشگری تا حد زیادی میتواند این آسیبپذیری را بکاهد و سیاستگذاران اقتصادی را نیز در فائق آمدن بر مشکلات جاری، از قبیل کمبود درآمدهای ارزی، پایین بودن سطح درآمد جامعه، پایین بودن صادرات غیرنفتی و مشکل بیکاری، کمک کند.
١. مروری بر مطالعات انجام شده
مطالعات اقتصادی مربوط به صنعت گردشگری در ایران بسـیار محـدود اسـت. یکـی از این مطالعات در سال ١٣٧٥ تحت عنوان » بررسی وضعیت توریسم و تخمین توزیـع تقاضـا و عرضه توریسم خارجی در ایران « به همت صباغ کرمانی به سـفارش مرکـز پـژوهشهـای بنیادی انجام شده که در آن با اسـتفاده از دادههـای مربـوط بـه تعـداد گردشـگران خـارجی دیدارکننده از ایران ( به صورت جداگانه برای هر کشور) و با استفاده از اطلاعات منتهی بـه سال ١٣٧٢، یک فرم ثابت تبعـی در خصـوص تـابع تقاضـای گردشـگری بـرای هـر کشـور معرفی شده است. سایر مطالعات صورت گرفته اغلب به بیان اهمیت اقتصادی گردشگری١،
اصول و مبانی گردشگری٢، برنامهریزی بـرای صـنعت گردشـگری٣، گردشـگری و توسـعه اقتصادی٤، مسائل جامعه شناسی گردشـگری٥ ، رابطـه مسـائل جغرافیـایی و توسـعه صـنعت گردشگری٦، وضعیت گردشـگری در ایـران در مقایسـه بـا سـایر کشـورها٧، جهـانگردی و توسعه ملی٨ و جرم و جهانگردی٩، محدود شده است. ایـن مطالعـات اغلـب توصـیفیانـد و اغلب الگو(هایی) برای تخمین توابع تقاضا یا عرضه گردشگری ارائه نکردهاند، در صـورتی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 محمد بیگی (١٣٧٣)
.2 الوانی و دیگران (١٣٧٢)
.3 پوریا (١٣٧٤)
.4 پیران (١٣٧٤)
.5 محمد بیگی (١٣٧٢)
.6 سجادیه (١٣٧٣)
.7 فیض بخش (١٣٧٥)
.8 پیران (١٣٧٤)، صص ٤٩ و ٥٠.
.9 میر محمد صادقی (١٣٧٩)
822 پژوهشنامه بازرگانی
که مطالعات مربوط به اقتصاد گردشگری در سایر کشورها آن چنان وسیع و گسـترده اسـت که در این مقاله حتـی بـه فهرسـت مقالـههـا و پـژوهشهـای انجـام شـده در ایـن زمینـه هـم نمیتوان پرداخت، لذا صرفاﹰ به دستهبندی مطالعاتی که به تخمین الگوهـای عرضـه و تقاضـا پرداختهاند، برحسب نوع الگو اشاره میشود:
١ـ١. الگوهای برنامه ریزی خطی
یکی از الگوهای کاربردی بسیار معروف در برنامـه ریـزی بـرای تقاضـای گردشـگری، الگویی است که »ون درکینجف« و »جان استرهیون«١ در سال ١٩٥٥ به چاﭖ رسـاندند. ایـن مطالعه به امر گردشگری در جزایر وادن که متشکل از چهـار جزیـره و مقصـد گردشـگری آلمانیهاست، میپـردازد. خصوصـیت اصـلی ایـن جزایـر عمـدتاﹰ وابسـتگی شـدید آنهـا بـه فعالیتهای گردشگری است، به طوری که ٧٠ درصد اشتغال در این جزایر به طـور مسـتقیم و غیرمستقیم به صنعت گردشگری وابستهاند. این الگو چهـار قیـد و یـک تـابع هـدف دارد.
تابع هدف، شامل حداکثر کردن سطح اشتغال مربوط به تختهای موجود، تعداد شـبهـای اقامت، اثر اشتغالزایی هر تخت، تعـداد تخـتهـای جدیـد و ... اسـت، و قیـود، شـامل قیـد بودجه عمـومی بـرای سیاسـتهـای گردشـگری، قیـد مربـوط بـه ظرفیـت انـواع اقامـت (بـا هزینههای مختلف) و قید مربوط به نرخ حداقل اشتغال است.
اشکال اصلی این الگوها این است که قیدهای الگـو کـه اغلـب بـه صـورت خطـی بیـان میشوند تصویری پذیرفتنی از واقعیت نشان نمیدهند. همچنین کـاربرد ایـن الگوهـا، بـرای کشورهای در حال توسعه تأمـل پـذیر اسـت، زیـرا اسـتفاده از ایـن الگوهـا، مسـتلزم داشـتن جدول داده ـ ستانده بخـشهـای مختلـف، از جملـه گردشـگری اسـت کـه متأسـفانه چنـین جداولی در کشورهای در حال توسعه یا وجود ندارد یا محاسبه آن مشکل است.
٢ـ١. الگوهای تجرید
این الگوها روشی برای پیشبینی تقاضای سفر هستند که به صورت تـک معادلـهای و بـا استفاده از روشهـای اقتصادسنجی، تقـاضا را تخمین میزننـد و پیشبینی میکننـد. اصــول
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Van Derkinjff & OosterHoven (1955)
تخمین تابع تقاضای توریسم به ایران 229
ایـن الگو بـرای حمل ونقل و تقاضای آن طراحی گردیده اسـت. فرضـیه اصـلی الگـو، ایـن است که تقاضای سفر با هر وسیلهای به خصوصیات آن وسیله و نیز محیطی که مردم در آن زندگی میکنند بستگی دارد. متغیر وابسته، در این الگو که برای انگلستان تخمین زده شده، تعداد سفرهای خارجی شهروندان انگلیسی است، و متغیرهای مستقل عموماﹰ حاصـل ضـرب جمعیت در مبدأ و مقصد و متوسط وزنی درآمد سرانه در دو نقطه است١.
٣ـ١. الگوهای اقتصادی خرد
در این الگوها به مفهوم مطلوبیت و زیربنای نظری الگوها توجه شده اسـت. صـرف نظـر از کــار » لنکســتر«٢ کــه در ســالهای ١٩٦٦ و ١٩٧١ روش جدیــدی بــرای نظریــه مطلوبیــت مصرفکننده ارائه کرد و نیز مطالعه تجربی و تخمینی آمـاری »راگ«٣ در سـال١٩٧٣، کـار جدیدی در این خصوص صورت نگرفته است. در الگوی مذکور تابع مطلوبیت فرد، شـامل زمانی است که برای امر سفر صرف میشود و مقدار پولی است که برای مصرف کالاهـای دیگر اختصاص مییابد و محدودیتها نیز یکـی محـدودیت بودجـه و دیگـری محـدودیت زمان است٤.
البته الگوی فوق با وجود اصلاحات فراوانی کـه در آن صـورت گرفتـه، هنـوز در عمـل بهطور تجربی تخمین زده نشده است.
الگوهای تجربی دیگری نیز در اقتصاد خرد وجود دارند که با استفاده از تخمین تجربـی به نتایجی دست یافتهاند که از جمله آنها میتوان به الگوی »ساکایی«٥ اشـاره کـرد کـه در خصوص سفرهای تجاری است.
از دیگر الگوهای طراحی شده با گرایش اقتصاد خرد و توابع تقاضای لگاریتمی، که در آن از روش تابع مطلوبیت » ترانسلوگ«٦ استفاده شده، الگوی »بکال« و »اسـکپرلود«٧ اسـت که درباره عوامل مؤثر در تقاضای گردشگری در ایالات متحده است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Witt (1980) 2. Lancaster 3. Rugg
4. Lancaster. K (1966,1967) 5. Sakai ( 1988) 6. tronslog
7. Bakkal & Scoperloud (1992)
032 پژوهشنامه بازرگانی
٤ـ١. الگوی »دایموند«١
این الگو را » دایموند « در ١٩٧١ در مقالـه ای بـا عنـوان » نقـش گردشـگری در توسـعه اقتصادی « برای بررسی تقاضای گردشگری در ترکیـه مطـرح کـرده اسـت. اصـل الگـو بـه شرح زیر است:
T = apb1 Yb2 Fb3
که در آن:
: T تعداد گردشگران دیدارکننده از ترکیه؛
: P جمعیت کشور فرستنده گردشگر؛
: Y تولید ناخالص ملی سرانه کشور فرستنده گردشگر؛
: F قیمت بلیت هواپیما بین استانبول و پایتخت کشورهای دیگر؛ وa ،b1، b2 و b3 پارامتر هستند.
یکی از اشکالات این مدل این است که به نقش دو متغیر مهم یعنی شاخص قیمـتهـا و مخارج مصرفی گردشگران توجهی نکرده است.
٥ ـ١ . الگوی تقاضای »کیلمان«٢
این الگو تک معادلهای است و در آن با بهرهگیری از روش سری همزمان٣ با دادههـای مقطعی، میزان سفرهای گردشگران به کانادا بررسـی مـیشـود. در ایـن الگـو متغیـر وابسـته، تعداد سفرهای خارجی، و متغیرهای توضیحی شاخص تورم، نـرخ ارز تعـدیل شـده، قیمـت بلیت هوایی و درآمد حاصل از جاذبههای قومی و ملیتی است.
به کارگیری مدل در کشورهای جهان سوم به علت کمبود اطلاعات با مشکلات همـراه است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Diamond (1971) 2. Kilman (1981) 3. Panel Data
تخمین تابع تقاضای توریسم به ایران 231
٦ ـ١. الگوی تقاضای » کوانت« و »بامول«١
این الگوی بیانگر تقاضای جمعی بین A و B به صورت تابعی از قیمتهـای نـوع وسـیله نقلیه و سایر خدمات مبدأ و مقصد است. در این الگو تنها وسیله نقلیـه، هواپیماسـت و متغیـر وابسته، تعداد سفر شهروندان کانادایی به کشور j درسال t است.
٧ـ١. الگوی تعیین تقاضای گردشگر »آربل« و »آبراهام«٢
