بخشی از مقاله
چکیده
دوره قاجار درتاریخ معماری و هنر ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است زیرا در این دوره به دلیل مراودات ایران با غرب نوآوری و تحولات چشمگیری در عرصه هنر و معماری و به ویژه تزیینات بنا به وجودآمدکه منجر به شکل گیری نوعی هنر تلفیقی (سنتی_غربی) در ایران گردید. شهر آمل نیز به دلیل نزدیکی به پایتخت (تهران) تحت تاثیراین تحولات قرار گرفت که به خوبی در معماری مسکونی قاجاری آمل مشهود می باشد. "نقاشی روی دیواره بنا","گچ بری" و "تزیینات چوبی" از جمله عناصر تزیینی قابل توجه در خانه های دوره قاجارآمل می باشند.در این مقاله با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و میدانی به صورت مشاهده مستقیم به بررسی و دسته بندی عناصر تزیینی ونقاط اشتراک آنها در خانه های درزی, مدنی وقریشی که از نمونه های شاخص معماری مسکونی دوره قاجار آمل می باشد پرداخته شده است .با توجه به مطالعات انجام گرفته, نقاشی های روی دیواره های این سه بنا شامل نقوش اسلیمی و هندسی,حیوانات افسانه ای,درخت سرو,ستاره, گلهای چهارپر,چهره زنان و مردان قاجاری و مناظر طبیعی می باشد. گچبری ها نیز به شکل های لوزی ,دایره ای ,ستاره ای و نقوش اسلیمی دیده میشود و تزیینات چوبی بناها شامل پنجره های ارسی با گره چینی چوبی و شیشه های رنگی,نورگیرهای مشبک وکنده کاریهای چوبی روی سقف می باشد. ماهیت کلیه عناصرتزیینی این سه بنا ریشه در باورهای آیینی و معماری سنتی ما دارد که تحت تاثیر هنر و معماری غربی در آن دوره به صورتهای متفاوتی از دوره های قبل نمود پیدا کرده است.
کلمات کلیدی:عناصرتزیینی,دوره قاجار,معماری مسکونی,هنر تلفیقی
دومین همایش ملی هنر تبرستان : معماری بومی
71-71 اردیبهشت 1393، دانشگاه مازندران
مقدمه
آمل از قدیمیترین مناطق استان مازندران است که قدمت آن به دوره ساسانیان می رسد.به طورکلی در مجموعه کالبدی شهر آمل می توان سه بخش (محدوده ) را تشخیص داد:بخش درونی(کهن و تاریخی),بخش میانی(جدید),بخش بیرونی (حومه ای و ناپیوسته). بخش درونی بافت شهر آمل در واقع هسته اولیه شهر را تشکیل می دهد و لذا مهمترین قسمت بافت شهر می باشدو تبلور شکل گیری مداوم و پیوسته ای است که در طول چندین قرن رخ داده است و در واقع هویت فرهنگی تاریخی شهر را تشکیل می دهد و برخوردار از محلات مسکونی(41 محله) و عناصر ساختی و عملکردی خاصی می باشد.[1] خانه های مسکونی تاریخی به جای مانده از دوران قاجار از جمله شاخصه های بخش درونی و کهن شهر آمل می باشد.دوره قاجار را می توان دوره نوآوری و تحولات جدید درهنر ومعماری ایران دانست از جمله این تحولات رابطه فزاینده و مراودات مختلف با غرب است که به دنبال ورود دانش ها و علوم جدید به ایران شاهد تاثیرات ویژه این امر بر هنر ومعماری و به ویژه بر تزیینات بناها در دوره قاجار هستیم. [2] در این مقاله سعی شده است تا با بررسی تزیینات سه نمونه از خانه های قاجاری آمل,به شناخت بیشتر عناصر تزیینی رایج در دوره قاجار وشباهت ها و تفاوتهایی که در نوع نقوش و سبک تزیینات این سه بنا وجود داشته است پرداخته شود.
روش پژوهش و انتخاب نمونه
در این مقاله ابتدا با استفاده از روش تحقیق "تفسیری_ تاریخی" و با استناد به کتب و مقالات موجود به بررسی تحولات دوره قاجار و سبک معماری و تزیینات آن دوره پرداخته شده است و سپس با استفاده ازروش "پژوهش موردی", سه نمونه گزیده شده براساس یافته های موجود موردتحلیل قرار داده شده است.نمونه ها بر اساس دوره تاریخی,غنای عناصر تزیینی وتنوع آنها گزینش شده اند.
سوالات پژوهش
عناصر تزیینی خانه های دوره قاجار آمل به چه سبکهایی(گچبری,نقاشی,..) و دارای چه نقوشی می باشد؟ بیشترین نقوش به کاربرده شده در خانه های دوره قاجار آمل شامل چه عناصری می باشد؟
هنرومعماری دوره قاجار
هنرهای تزیینی وابسته به معماری در دوره قاجاریه شامل :آینه کاری ,گچبری,کاشی کاری,موزاییک کاری,نقاشی روی گچ ,هنرهای روی چوب ونقاشی روی چوب,هنرهای کتاب آرایی(جلدروغنی و تذهیب)و هنرهای لاکی(قلمدان وقاب آینه),هنر فرش بافی می باشد[3] به گفته بسیاری از محققین هنردوره قاجاردارای سه ویژگی اصلی است: "جدایی فرهنگ ایرانی از فرهنگ سنتی اسلامی", "وارد شدن عناصر هنر عامیانه","تاثیرپذیری از هنر غرب".[4] از اواخر دوره صفویه تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به علت آشفتگیهای موجود و جنگ های پی در پی و عدم ثبات و فقدان امنیت هنرهای معماری و تزئینات ساختمانی ایران که در دوران صفویه وسعت و تنوع زیاد پیدا کرده بود طی این دوره نابسامانی ملی به انحطاط گرائید. شکل ها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکل های جدیدی وارد معماری می شوند که سطحی و تفننی اند.تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط می کند و بی بندوباری، غلو ناشیانه و هرج و مرج، جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دوره های درخشان سلجوقی و صفوی می شود. در زمینه تزیینات معماری نمای داخلی بناها، در اوایل دوران قاجار استفاده از گچ بری و کاشیکاری در نماهای داخلی بناها مشهود است.[2]
دومین همایش ملی هنر تبرستان : معماری بومی
71-71 اردیبهشت 1393، دانشگاه مازندران
در اثر روابط باغرب تحولات فرهنگی و دانش های جدیدی در ایران شکل گرفته که تاثیر مستقیمی بر هنر و معماری دوره قاجار گذاشت که ازمهم ترین آنها می توان به "اختراع و ورود فن عکاسی" و "کاربرد فراوان تمبر در مراسلات پستی" و "کارت پستالهای اروپایی" اشاره نمود .چنانکه در نگاره های کاشی های این عصر طرحهایی می بینیم که مانند پرتره عکاسی شده از شخصیت های مهم مملکت و یابناهای ساختمانی و برخی منظر طبیعی و تصاویری از حیوانات است که پیش از این برای تزیین بناها از این گونه تصاویر استفاده نمی شد.همین طور در قاب گرفتن این تصاویر نیز خود حاکی از این تاثیرپذیری است چون همواره در تزیینات پیش از قاجار نقوش در حال گسترش مانند شاخ و برگ اسلیمی که در سطح گسترش یافته استفاده می شد و تصاویر قاب شده دراین دوران و بعدرواج پیدا کرد و از طرف دیگر نگاره ها دارای حالات واقع گرا شدند و اصول عمق میدان و حالت پرسپکتیو (سایه روشن) در بسیاری از آنها دیده می شود همچنین سیاه و سفید بودن برخی از نگاره ها دلیل دیگر است بسیاری از کاشی نگاره ها از عکس های آن دوره الگو برداشته اند. همچنین از دوره ناصرالدین شاه به بعد استفاده از تمبر برای پرداخت هزینه پست مطرح شد .کارت پستال نیز با اندکی تاخیر در اواسط سده 41ه.ق وارد ایران شدکه تاثیر بسیار زیادی در نقوش کاشی کاری گذارد.در تصاویری که برروی این کارتها چاپ می شدتصاویری از رجال و بزرگان,آثارتاریخی ,مناظر شهری و مناظر طبیعی و حتی آثارنقاشی اروپایی به چشم می خورد که به نظر می رسد تصاویر این کارتها الهام بخش برخی از نقوش تزیینات بناهای دوره قاجار است. منظره معماری ,نقش پرندگان,نقش انگور,تاج,فرشته,گل و گلدان,کاسه بشقاب سازی همراه با انواع گل به ویژه گل سرخ و زنبق,پیکره سلاطین و رجال دوره قاجار از جمله نقوش متداول بودند[5]به طورکل می توان گفت که هنر دوره قاجار در برخورد و کشمکش بسیار با پذیرش التقاط یا رد هنر غرب مواجه بوده و نتیجه حاصل نه التقاطی در جهت صحیح و نه پایبندی به سنتهای خودی بود. بهره گیری از زیرساختهای سنتی به صورت سطحی و جایگزینی آنها با عناصر طبیعی نیز از دیگر ثمره های آن بود.[4]
خانه قریشی
خانه فوق متعلق به دوره قاجاری در بافت قدیم شهرستان آمل و نیاکی محله قرار دارد و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .بنا با پلان مستطیل در راستای شرق به غرب در دو طبقه و یک انبارنگهداری مواد غذایی باچند خمره بزرگ سفالی نسب شده در کف آن ساخته شده است.قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (( قرن 41 الی 41 ه.ق )) بوده است.[6]
تصویر :4نمای جنوبی خانه قریشی(ماخذ:نگارنده)
