بخشی از مقاله
چکیده
هنر نگارگری دارای گنجینه عظیمی از معانی عمیق و عرفانی است؛ زیرا این هنر ریشه در بنیانهای ژرف تفکر معنوی و الهی دارد. بیان نمادین و رمزنگاری از زمانی آغاز میشود که هنرمند میخواهد حقیقتی را بیان کند. کمال الدین بهزاد با تکیه بر استعداد و نبوغ خویش و نیز با بهرهگیری از اندیشههای عرفانی حاکم بر زمانش توانسته آثاری پدیدآورد که دارای لایههای معنایی پنهان در تصویر هستند.
دو نگاره "هارون الرشید در حمام" و "ساختن بنای خورنق" از آثار وی نمونهای از بیان نمادین در نگارگری هستند. در پژوهش پیش رو، سعی شدهاست لایههای پنهان این دو نگاره مورد بررسی قرارگیرد.
هدف از این پژوهش تأکید بر اثرپذیری بهزاد از اندیشههای عرفانی زمانهاش و چند لایه بودن آثار وی میباشد. این پژوهش به یافتن پاسخ این پرسش میپردازد که در دو نگاره ذکر شده اثر کمال الدین بهزاد، لایههای معنایی پنهان کدامند؟ و آیا این لایههای معنایی پنهان در این دو نگاره نوعی تقابل نمادین - زمینی- آسمانی - در نگاه انسان به زندگی را نشان میدهند؟
این پژوهش با هدف بنیادی- توسعهای و روش گردآوری اطلاعات توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بوده و در تحلیل دادهها از روش کیفی و کمی استفادهشدهاست. در جمعبندی نتایج پژهش حاضر میتوان گفت که در آثار بهزاد تأثیرپذیری از افکار و آموزههای عرفای بنام دوران زندگیاش و بازنمود آنها به شکلی نمادین در آثارخود قابل مشاهده و بررسی است.
مقدمه
صورتگر و شاعر، برای ترسیم و بیان غیب و یا حقایق غیبی همواره دچار دشواری است، و به همین دلیل از به کارگیری تمثیل و اشاره،گریزی ندارد. درواقع بیان تمثیلی و رمزنگاری از زمانی آغاز میشود که هنرمند ویا عارف می خواهد حقیقتی را بیان کند که آن حقیقت به دلیل تعالی و یا لطافت آن و یا هر دلیل دیگر قابل بیان نیست. در این حال او با زبان رمز و تمثیل به گونهای از آن حقایق یاد میکند که اهل اشارت آن را میشناسند، کمال الدین بهزاد بدون تردید نگارگری است که به سلسله اهل اشارت تعلق دارد و اگر نتوانیم او را در سلک عرفا قرار دهیم، به آسانی میتوانیم او را در زمره تصویرگران حقایق عرفانی و یا لطایف ذوقی به شمار آوریم.
در پژوهش حاضر ابتدا نگاره هارون الرشید در حمام متعلق به مکتب هرات و مربوط به نسخه خمسه نظامی اثر بهزاد مورد رمزگشایی قرار گرفته، در ادامه با تطبیق جنبه های نمادین این نگاره با نگاره ساختن بنای خورنق از همین مکتب و نسخه، نوعی تقابل معنایی در نگاه انسان به زندگی به دست میآید. لازم به ذکر است که متن داستان هر دو نگاره متعلق به نظامی گنجوی می باشد.
در بررسی تطبیقی متن داستان های انتخاب شده در اشعار نظامی و نگاره های بهزاد، آنچه مورد توجه است تأثیر نگاه و ذهنیت نگارگر در مصورسازی متن داستان است؛ بهگونهای که تصویر دارای لایههای معنایی پنهان میشود. شناخت و رمزگشایی از لایههای معنایی پنهان در آثار بهزاد مسئله ای است که مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرارگرفته است، و بدین لحاظ بهزاد اگرچه نگارگر بسیار مشهوری است اما میتوان گفت پژوهشهای صورت گرفته شناخت جامعی از رموز و لایههای پنهان در آثار این نگارگر به دست نمیدهد.
در این پژوهش ابتدا به عناصر فرهنگی و عرفانی که بهزاد با آن آشنا بوده و یا به آن تعلق داشته، پرداخته میشود. اکنون سوالی که طرح میشود این است که لایههای معنایی پنهان در دو نگاره هارون الرشید در حمام و ساختن بنای خورنق کدامند؟ و دیگر اینکه آیا این لایههای معنایی نشان دهنده ارتباط خاصی بین معانی نهفته در این دونگاره است؟
روش تحقیق:
این پژوهش از نظر هدف بنیادی_ توسعهای بوده واز نظر روش توصیفی_ تحلیلی و تطبیقی است. همچنین در تجزیه و تحلیل دادهها از روش کمی و کیفی استفاده شده است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانهای است.
پیشینه تحقیق:
تاکنون پژوهشهای بسیار زیادی در رابطه با زندگی و آثار بهزاد نوشته شده است و زندگی و هنر بهزاد را مورد بررسی قرار داده اند، اما پژوهشهای اندکی هستند که به شناخت و بررسی لایههای پنهان در متن نگارهها پرداختهباشند. تحلیل و بررسی نگرش نگارگر که به اشکال مختلف از جمله بکارگیری زبان تمثیل و نماد در آثارش خودنمایی می کند، امری دشوار است، شاید مرور و بدست آوردن شاکلهای از ویژگی تأثیرگذار بر ذهنیت هنرمند در دوران زندگیش کلیدی برای ورود به دنیای پر رمز و راز آثارکمال الدین بهزاد باشد. یکی از مهمترین پژوهشهایی که در باره یکی از نگاره های بهزاد به رشته تحریر در آمده پژوهشی است با عنوان بهزاد صورتگر معنا، نوشته رضا فیض.
این پژوهش تأملی است در یکی از آثار بهزاد با عنوان "نزاع شتران". نویسنده این پژوهش با بررسی عوامل فرهنگی تأثیرگذار بر نگاه هنرمند به بررسی و رمزگشایی نشانههای تصویری در این نگاره پرداختهاست. یکی دیگر از پژوهشهایی که می توان نام برد پژوهشی با عنوان "خورنق کاخ بهزاد" نوشته علی اصغر شیرازی است که در آن نویسنده به جایگاه رویکرد اجتماعی نگارگر در خلق این نگاره پرداخته است، بدین معنی که بهزاد به مرگ و رنج معمار و کارگران در نگارهای که با موضوع ساختن یک قصر به نام خورنق برای بهرام گور بوده، اشاره کردهاست. این نگرش، یعنی ارتباط ساختار قدرت با اقشار و طبقه ی فرودست با نگاه جانبدارانه به سود قشر فرودست در جامعه را شاید بتوان در نگارههای دیگری از هنرمند جای داد، اما همچنان چندلایه بودن آثار نگارگر به جای خود باقیست.
پایان نامه کارشناسی ارشد محمد جواد مدرسی با عنوان "نقش دوگانه معماری در آثار کمال الدین بهزاد نیز می تواند در این زمینه راهگشا باشد. اگرچه در عنوان این رساله مسئله معماری طرح شده اما محقق در تحلیل نقش دوگانه معماری در تعدادی از نگارهها به تحلیل و بررسی سایرعناصر بصری موجود در نگارههای بهزاد که ایده اولیه این پژوهش را تأیید می کند، گریزی می زند.
-1-1 جهان ذهنی بهزاد
برای آغاز تفسیر و فهم درست اثر توجه به دو نکته لازم است:
-1 نفوذ در بافت و زمینه فرهنگی و تاریخی هنرمند از طریق فهم زبان و بیان او و به تعبیری شناخت نسبت به زبان فرهنگی هنرمند.
