بخشی از مقاله
چکیده
جهانی شدن به فرایندی اشاره میکند که طی آن مرزها رفته رفته ناپدید میشوند و همزمان مبادلات بینالمللی و تعاملات فرا ملی افزاش مییابد. از مهمترین تأثیرات جهانی شدن، تحول ساختاری در اقتصاد جهانی است که وابستگی متقابل اقتصادی را فراهم میکند. یکی از ابزارهایی که جهانی شدن اقتصاد را در سالهای اخیر فعال کرده، تجارت بین الملل است که نقش حساس و اساسی را در مهفوم جهانی شدن ایفا میکند.. روند افزایش تعداد اعضای سازمان تجارت جهانی در طول زمان، میتواند اهمیت برقراری تجارت آزاد و ایجاد وابستگی و همگرایی اقتصادی کشورهای جهان را به درستی آشکار کند.
یکی از دغدغههای مهم و اساسی کشورهای در حال توسعه، آثار و پیامدهای جهانی شدن اقتصاد است. از جمله واکنشهای انفعالی این کشورها برای مقابله با پدیده جهانی شدن، ورود آنها به همگراییهای اقتصادی و منطقهای است. در واقع، روی آوردن به ترتیبات تجاری و همگراییهای اقتصادی – منطقهای میتواند یکی از راههای مقابله با فرایند جهانی شدن باشد و اقتصاد بسیاری از کشورهای در حال توسعه را در مقابل رقابت جهانی حفظ کند. کشور جمهوری اسلامیایران نیز، با تکیه بر مزایای نسبی و تواناییهای مختلف اقتصادی و کسب
اعضای هیئت علمی دانشگاه اصفهان
Email:Karim_azar@econ.ui.ac.ir Email: komail@econ.ui.ac.ir
دانشجوی دورۀ دکترای اقتصاد دانشگاه اصفهان
Email:H_karimi@yahoo.co.in
67 تعیین مناسبترین ترتیب تجاری – منطقهای برای...
تجارت متفاوت از همگراییهای مختلف اقتصادی –منطقهای میتواند توان خود را برای حرکت در روند جهانی شدن افزایش دهد.
در این مقاله، افزون بر بررسی فرایند جهانی شدن و منطقهگرایی، با بهره گیری از الگوی جاذبه و روش دادههای گروهی1 تعمیم یافته، مناسبترین ترتیبات تجاری – منطقهای برای اقتصاد ایران بر اساس شاخصهای همگرایی و جهانی شدن مورد بررسی قرار گرفته است.
نتایج عملی الگو نشان میدهد که همگرایی اقتصادی اکو توانسته است حجم جریانهای تجاری دو جانبه کشورهای عضو را افزایش داده، فرصتهای مناسبی برای افزایش واردات و صادرات ایجاد کند. همین نتایج دوهمگرایی بر اساس شاخص تولید ناخالص داخلی2 و جمعیت3 نشان میدهد که حجم جریانهای تجاری ایران ناشی از این دو همگرایی افزایش مییابد، در حالی که شاخص موقعیت جغرافیایی دارای تأثیر معنی داری بر روی حجم جریانهای تجاری دو جانبه نیست. افزون بر این، نتایج همگرایی D-8 با عضویت کشور ایران به عنوان وضعیت موجود نتوانسته حجم جریانهای تجاری دو جانبه را افزایش دهد.
واژههای کلیدی: جهانی شدن اقتصاد، ترتیبات تجاری – منطقهای، الگوی جاذبه.
1. Panel Data 2. Gross Domestic Product 3. Population
فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران/ شماره 77 13
.1مقدمه
همانگونه که گفته شد، جهانی شدن به فرایندی اشاره می کند که طی آن مرزها رفته رفته ناپدید میشوند و همزمان مبادلات بینالمللی و تعاملات فرا ملی افزایش مییابد. از مهمترین تأثیرات جهانی شدن، تحول ساختاری در اقتصاد جهانی است که وابستگی متقابل اقتصادی و شرایط ایجاد دهکدۀ اقتصاد جهانی را فراهم می کند. از جمله سؤالات مهمی که در این خصوص مطرح میشود آن است که آیا جهانی شدن موجب افزایش رفاه در کشورهای مختلف خواهد شد یا خیر؟
از جمله واکنشهای انفعالی کشورها برای مقابله با پدیدۀ جهانی شدن، میتـوان بـه همگرایـیهـای اقتصادی و منطقه ای اشاره کرد. از آنجا که روبهرو شدن با پدیدۀ جهانی شدن اقتصاد به مثابـه حرکـت در مسیری بدون تابلوهای راهنمـا اسـت، کشـورها بـرای آمـادگی و کسـب شـرایط لازم و مناسـب بـه مشارکتهای مختلف روی میآورند که تأثیرات آنها میتواند اقتصاد این کشورها را در مقابل این فراینـد حمایت کرده و آنها را در مقابله درست همراه با بیشترین رفاه اقتصادی، کمک کند.
کشورجمهوری اسلامی ایران نیز، با تکیه بر مزایای نسبی و تواناییهای مختلف اقتصادی مـیتوانـد شرایط و فضای مقابله با روند جهانی شدن را اتخاذ نماید و با کسب تجـارب متفـاوت از همگرایـیهـای مختلف اقتصادی – منطقه ای توان خود را برای حرکت در روند جهانی شدن افزایش داده و با شـناخت مزیت نسبی، موجبات رشد اقتصادی، افزایش رفاه، افزایش حجـم تجـارت خـارجی و رفـاه اقتصـادی را فراهم کند. کشور ایران در این مسیر، میتواند با استفاده از اثرات و منافع ایستا و پویای همگرایـیهـای اقتصادی و ترتیبات تجاری از یکسو رفاه اقتصادی و از سوی دیگر با تقویت پدیدۀ ایجاد تجارت و پرهیز از پدیدۀ انحراف تجاری، حجم جریانهای تجاری دو جانبه را افزایش دهد.
.2 جهانی شدن اقتصاد و همگرایی اقتصادی ـ منطقهای
جهانی شدن اقتصاد با پیشینهای طولانی در مفهوم جدید خود از اوایل دهه1980 با مفاهیم ادغام اقتصادی، تجارت بینالمللی و کاهش موانع تجاری آغاز شد و امروزه با مفاهیم گسترده و شعاع عملکرد وسیع از یکطرف، و افزایش اهمیت بازارها و نهادهای مالی، سیاست های آزادسازی اقتصادی، انقلاب در فناوری اطلاعات، ارتباطات و حمل و نقل از طرف دیگر، تمامی ابعاد ارتباطی جهان موجود را فرا گرفته و کشورهای مختلف را از نظر فعالیتهای اقتصادی تحت الشعاع قرار داده است.
پژوهشگران و دانشمندان علم اقتصاد، جهانی شدن را درمفاهیم متعددی بیان کـرده انـد کـه از ایـن میان، میتوان به کروگمن1 و رنه بالز2 اشاره کرد که جهانی شدن را ادغام بیشتر بازارهای جهانی تعریف
1. N.T. Krugman 2. R. Balz
87 تعیین مناسبترین ترتیب تجاری – منطقهای برای...
کرده اند و پروفسور کول1 آن را الگوی تکامل یا بنده ای از فعالیتهای فرامـرزی بنگـاههـا و شـرکتهـا میداند. همچنین، مک ایوان 2جهانی شدن را گسترش بینالمللی مناسـبات تولیـدی و مبادلـه سـرمایه سالارانه میداند و صندوق بینالمللی پول3 آن را ادغام وسیعتر و عمیقتر تعریف کـرده اسـت. براسـاس تعاریف بالا میتوان مشخصههای اصلی جهانی شدن اقتصاد را در موارد زیر خلاصه کرد:
1. یکپارچه شدن تجارت از راه حذف مرزهای تجاری و تخصصی شدن تولیدات
2. حرکت شفاف سرمایه و سیال شدن بازارها و سرمایه بینالمللی
3. تسریع در مبادله تکنولوژی و کاهش طول عمر تکنولوژی در عصر حاضر
4. افزایش عمومی در مصرف گرایی جهانی
5. افزایش سرمایهگذاریهای خارجی
6. کوتاه شدن زمان ومکان
یکی از ابزارهایی که جهانی شدن اقتصاد را فعال کرده، تجارت بین الملل است که نقشی حسـاس و اساسی را در مفهوم تازۀ جهانی شدن ایفا میکند. در فرایند فعلی جهانی شدن، گسترش تجارت خارجی از جایگاه مناسبی برخوردار است. روند افزایش تعـداد اعضـای سـازمان تجـارت جهـانی در طـول زمـان میتواند اهمیت برقراری تجارت آزاد و ایجـاد وابسـتگی و همگرایـی اقتصـادی کشـورهای جهـان را بـه درستی توضیح دهد. به بیان دیگر، میتوان به رشد تجارت کالا و خدمات در دهه 1990 میلادی اشـاره کرد که رشدی معادل دو برابر رشد تولید ناخالص داخلی داشـته، همچنـین، سـهم کشـورهای در حـال توسعه از کل تجارت جهانی را ملاحظه کرد که از %23 به %29 افزایش یافته است. این مسئله میتوانـد اهمیت تجارت خارجی را به روشنی توجیه کند (بهکیش، .(1380 در همین راستا، میتـوان بـه حرکـت انفعالی برخی از کشورهای جهان اشاره کرد که به سمت تشـکیل اتحادیـههـا و منـاطق اقتصـادی روی آوردند و از این راه، بحث آزاد سازی تجارت را در مناطق مختلف جهان به صورت همگراییهای مختلـف مورد آزمایش قرار دادند. موج جدید4 این ترتیبات تجاری که از دهه 1990 آغاز شـد، بـه شـدت تحـت تأثیر فرایند جهانی شدن قرار داشته و اثرات مناسبی را نیز به دنبال آورده است.
