بخشی از مقاله
مقدمه
اضطراب به منزله بخشـی از زنـدگی هـر فـرد در همه جوامع به عنوان پاسـخ مناسـب و سـازگاری تلقی میشود. فقدان اضطراب یـا اضـطراب زیـاد ممکن است ما را بـا مشـکلات و خطـرات قابـل توجهی مواجه سازد. اضطراب در حـد متوسـط و سازنده ما را وا میدارد که برای انجام امور خـود، به موقع و مناسب تـلاش کـرده و بـدین ترتیـب زندگی خود را بـارورتر و بـا دوامتـر سـازیم. در جریان رشد و تحول، کودکان و نوجوانـان انـواع گوناگون و طیف وسیعی از اضطرابها را تجربـه میکنند و گاه این اضطرابها از آنچنان شدتی بـر خوردارند که زندگی روزمره و تحصـیلی آنـان را دشوار میسازند. یکی از انواع ایـن اضـطرابهـا، اضطراب امتحان است. اضطراب امتحان به عنوان یــک پدیــده متــداول و مهــم آموزشــی رابطــه تنگاتنگی با عملکرد و پیشرفت تحصیلی کودکـان و نوجوانان دارد. بسیار دیـده شـده اسـت دانـش آموزانی که از لحاظ توانایی و اسـتعداد یـادگیری در سطح یکسانی میباشند، ولی عملکرد متفاوتی را به هنگام امـتحان و یـادگیری مــطالب قبـل از امـــتحان، از خــود نشــان مـــیدهنــد. هــر ســاله دانشآموزان زیـادی در مـدارس کـل کــشور بـا وجــود توانــایی و اســتعداد خــوب جهــت ادامــه تحصیل، دچار افت تحصیلی مـیشـوند. چنـدین عامل در این مسئله دخیل هسـتند، کـه اضـطراب امتحان یکی از آنها میباشد. اضطراب امتحان1 بـه عنوان یک پدیـده شـایع و مهـم آموزشـی رابطـه نزدیکی با اضـطراب عمـومی دارد بـا ایـن حـال
1 - Test Anxiety
تغییرات سایکوفیزیولوژیک مرتبط با اضطراب امتحان ...
دارای ویژگیها و مشخصههای خاصی است کـه آن را از اضطراب عمومی مجزا میسازد (الهی فر، شفیعی آبادی وقمری، .(1388
ســیبر( 2004) 2 اضــطراب امتحــان را حالــت
خاصی از اضطراب عمـومی مـیدانـد کـه شـامل
پاسخهای پدیدار شناختی، فیزیولـوژیکی و رفتـار
مرتبط با ترس از شکست میباشد و فرد آن را در
موقعیتهای ارزیابی، تجربه میکند. هنگـامی کـه
اضـــطراب امتحـــان رخ مـــیدهـــد بســـیاری از
فرایندهای شنــاختی و توجــهی بـا عملــــکرد
موثر فرد تداخل میکند (الهیفر، شفیعی آبـادی و
قمری، (1388
اگرچــه امتحانــات یکــی از مهــمتــرین عوامــل روانشناسیسلامت فصلنامهعلمیپژوهشی/شماره4ـزمستانHealthPsychology/Vol.1.No.4/Winter20131391
استرسزا در مدارس هستند که پیامدهای روانی-
فیزیولـوژیکی مختلفـی دارنــد، امـا اثـرات آن بــر
کودکــان کمتــر مــورد توجـه قــرار گرفتــه اســت.
تغییــرات ســایکوفیزیولوژیک مــرتبط بــا اســترس
امتحــان زمینــه را بــرای ابــتلای کودکــان بــه
بیماریهای قلبی - عروقی و حتـی بیمـاریهـای
عفونی آماده میکند (علی پور و سیادتی، .(1385
از طــرف دیگــر اســترس را عامــل خطــر
بیماریهای مغزی - عروقی، فشـار خـون، زخـم
معده و غیره میدانند. از آنجا که محیطهای روانی 43
- فیزیکــی و فیزیولــوژیکی همیشــه بــا نیازهــای
موجودات زنده سازگار نمیباشـند، هنگـامی کـه
ناسازگاری از حد معمـول فراتـر مـیرود، نـوعی
پاسخ سازگاری به نام پاسخ بـه اسـترس در بـدن
آغاز میگردد. پاسـخ مــزبور دســتگاه اعــصاب
خـود مـختار سمپاتیک یا سیستم سریع و سیستم
2 - Siber
زینب شریف عسکری/ علی فتحی آشتیانی/ احمد علیپور/ مجید صفارینیا
هورمونی- عصبی یا سیستم کند را در بدن فعـال
مــیســازد. دســتگاه اعصــاب نقــش اصــلی در
فعالیتهای هموستازی بدن و پاسـخ بـه اسـترس
ایفا میکند و به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم
وارد عمل میشود. به نظر والتر کـانون، در مسـیر
غیر مستقیم یـا محـور سـمپاتیک مرکـزی- فـوق
کلیوی- استرس از مسیر هپیوتالاموس و سیسـتم
عصــبی ســمپاتیک، قســمت مرکــزی غــدد فــوق
کلیوی را برای ترشح دو هورمون کاتـه کـولامینی
روانشناسیسلامتفصلنامهعلمیپژوهشی/شماره4ـزمستان1391 Health Psychology/ Vol.1. No.4/ Winter 2013 (اپی نفرین و نـوراپی نفـرین) بـه جریـان خـون
تحریک میکننـد. تحریـک ایـن سیسـتم موجـب
افزایش فعالیت و ضربان قـلب، افــزایش فــشار
خـون و ... مـیگـردد. در ســیستم هوررمـونی-
عصــبی یــا محــور هیپوتــالاموس- هیپــوفیز-
قـشرفـوق کـلیوی اســترس مــوجب تــحریک
هـستههـای پاروانـتریـکـولــر هـیپوتالامــوس و
آزاد ســــازی عـامــــــل افـــــزایش دهنـــده
کورتیـکوتـــروپین مــیگردنــد. ایــن عامــــل در
هیپوفـیز قـدامی باعث سنتز آدرنوکورتیکوتروپین
44 و در نهایت تحریک غدد فـوق کلیـوی و ترشـح هورمـــونهـــای گلوکوکورتیکوئیـــدی (ماننـــد کــــورتیزول) مــــیگــــردد. هورمــــونهــــای گلوکوکورتیکوئیدی موجـب بسیــج انــرژی بـه بافتها و افزایش فعالـیت قلبی- عروقی، تاثیر بر سـیستم ایـمنی و جلـوگیری از فعالیـتهـای پـر انرژی میگردند. بنابراین تحریک محور سمپاتیک مرکــزی- آدرنــال- و محــور هیپوتـــالاموس-هیپــوفیز- قشــر فــوق کلیــوی موجــب افــزایش هورمونهای کاتکول آمینی و گلوکوکورتیکوئیدی
(کورتیزول) و در نهایـت افـزایش فعالیـت قلبـی
عروقــی (افــزایش ضــربان قلــب و فشــار خــون) مــیگــردد (فضــلی، داورپنــاه و امینــی،.(1389 از آنـجا که کـورتیزول اثـرات ســایکوفیزیولوژیکی زیادی دارد، این هــورمون جــایگاه ویـژهای در مـباحث سایکو نوروانـدوکرینولوژی دارد. توجـه بــه میــزان کــورتیزول بــه ایــن دلیــل اســت کــه کورتیزول نماد مستقیم HPA1 است و تجارب از طریق محور HPA در عملکرد سیسـتم ایمنـی و سلامت جسـمی و روان شـناختی تـاثیر بگـذارد . کورتیزول بزاقی ابزار ارزشمندی برای متخصصان علوم پایه و بالینی است و اسـتفاده از آن مـدام در حال افزایش اسـت. برخـی مطالعـات نشـان داده اســت کــه همبســتگی بــین کــورتیزول بزاقــی و کورتیزول پلاسما بزرگتـر از 0/9 اسـت. بنـابراین امروزه از کورتـیزول بـزاقی به عـنوان شــاخص اسـترس اسـتفاده مـیشـود (علـی پوروسـیادتی، (1385
یکی از تغییرات مهم ناشی از استرس در بدن، افزایش ضربان قلب (نـبض) اسـت. فشـار نـبض یکی از شاخصهای قابلیت ارتجـاعی شـریانهـا است. بر خلاف فشار متوسط شریانی که مـاهیتی تقریبا پیوسته و یکنواخت دارد و بـه طـور عمـده شریانهای عضلانی محیطی با آن مواجـه هسـتند، فشار نبض استرسـی، نوسـانی اسـت کـه بخـش اصلی آن را الیاف ارتجاعی شـریانهـای مرکـزی تحمــل مــیکننــد. قــدرت انقبــاض بطــن چــپ، الاستیسیته شریان بزرگ، انعکـاس مـوج نـبض و تعداد ضربانهای قلب مهمترین عوامل موثر فشار هستند. انعکاس موج فشار بین بخشهای مرکزی
1. Hypothalamic - Pitutary - Adernal Axis
و محیطی سیستم شریانی و به ترتیب بارزتر بودن ویژگیهای ارتجاعی و عضلانی هریک از این دو بخــش موجــب تفــاوت فشــار نــبض محیطــی و مرکزی است (حسینی و ملکی،.(1388
دربـاره اثـر اســترس امــتحان بــر فــعالیت مـحور هیپوتالاموس - هیپوفیز- آدرنال و دستگاه اعصاب خودکار تحقیقـات متعـددی انجـام شـده است. نتایج نشان مـیدهـد کـه اسـترس امتحـان موجب افزایش کورتیزول بزاقـی و ضـربان قلـب میگردد (علی پور و سیادتی،.(1385
مورفی و لارا( 2010) 1 در پژوهشی به بررسی تــاثیر اســترس ادراک شــده، کــورتیزول بزاقــی و ایمونوگلوبین A در دانشجویان مقطع کارشناسـی پرداختند. نتایج نشـان داد کـه غلظـت کـورتیزول بزاقی در زمان امتحانـات بـهطـور قابـل تـوجهی بالاتر از دوره قبل از امتحانات بوده است.
پیرل، گلاسر و مالارکی( 1993) 2 در پژوهشی به بررسی سطح کورتیزول پلاسما و فعـال شـدن دوباره ویروس نهفتـه Epstein-Barr در پاسـخ به استرس امتحان پرداختنـد. نتـایج حـاکی از آن بودند که هورمونهای گلوکوکورتیکویید شـناخته شده تحت فشار استرس افزایش مییابد. اسـترس آکادمیک، سطح کـورتیزول و میـزان آنتـی بـادی درگیر شده با ویروس نهفته را افزایش داد.
ویکس و لـوئیس(2009) 3 در پژوهشـی بـه بررسی استرس امتحان به عنوان یک عامل زیست محیطی مـوثر بـر کـورتیزول و پاسـخ روانـی در
1. Murphy, Lara
2 . Pearl, D.K. Kiecolt - Glasser & J .K. Malarkey 3. Weekes, N. L, Richard
تغییرات سایکوفیزیولوژیک مرتبط با اضطراب امتحان ...
دانشجویان پرداختند. بر خلاف تحقیقات گذشته، مردان در طول جلسه امتحان در مقایسـه بـا زنـان میزان استرس بیشتری را نشان دادنـد. بـه عـلاوه هیچ دلیلی مبنی بر رابطـه میـان سـطوح روانـی و هورمونی استرس یافت نشد.
وســند و یوســولو(1987) 4 در پژوهشــی بــه
بررسی اثرات هورمونی و روانی ناشی از اسـترس
امتحان پرداختند. نتایج حاصـل از مقایسـه گـروه
کنترل و گروه آزمایش در طی سه مرحله، حـاکی
از آن بود که حالت رگه اضطراب، اضطراب کلی،
فشار خـون سیسـتولی و دیاسـتولی و پـرولاکتین
سرمی آزمـودنیهـا در مواجـه بـا امتحـان کتبـی
افزایش یافته است. روانشناسیسلامت فصلنامهعلمیپژوهشی/شماره4ـزمستانHealthPsychology/Vol.1.No.4/Winter20131391
علی پـورو سـیادتی (1385) در پژوهشـی بـه
بررسی اثر استرس امتحان در تغییرات کـورتیزول
بزاقی و نبض دانشآمـوزان و تـاثیر ویژگـیهـای
شخصیتی بـر آن پرداختنـد. نتـایج نشـان داد کـه
امتحانــات نهــایی بــه عنــوان منبــع اســترسزا،
کــورتیزول بزاقــی و نــبض کودکــان را افــزایش
مــیدهنــد. افـــزایش کـــورتیزول تـــحت تــاثیر
شخصیت و افزایش نـبض تحـت تـاثیر جنسـیت
بود.
فضلی، داورپناه و امینی (1389) در پژوهشـی 45
به بررسی تغییرات سطح سرمی کورتیزول و فشار
خــون در فشــار روانــی امتحــان در دانشــجویان
پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد کـه امتحـان در
دانشجویان به حـدی موجب اسـترس مــیشـود
کـه سـبب تغـییرات فـیزیولوژیک و بیوشـیمیایی
از جـمله افــزایش فشـار خـون، غلظـت سـرمی
4. Vassand, O. Usolo
زینب شریف عسکری/ علی فتحی آشتیانی/ احمد علیپور/ مجید صفارینیا
کورتیزول و کورتیزول آزاد ادرار میگردد.
در ارتباط بـا متغیرهـای شخصـیتی تحقیقـات نشـان داده اسـت افــرادی کـه کـورتیزول زیــادی دارند، اعتماد به نفس پایینی دارند و کمتر احتمال دارد کــه بــه اســترسهــای تکــراری خــو گیرنــد (همبری،.(1988 اما علیرغم شواهد تجربی اندک برای ارتباط بین ویژگیهـای شخصـیتی و پاسـخ استرسی آدرنوکورتیکال، برخی تحقیقـات جدیـد ارتباط بین میـزان کلـی کـورتیزول آزاد و سـطح عزت نفس آزمودنیها را تایید کـردهانـد. بـا ایـن حال بعضی مطالعات این نتیجه را تایید نمیکنـد. لـــذا در ایـــن پـــژوهش متغیرهـــایی همچـــون برونگرایی، پرخاشگری و روان رنجوری و عزت نفس کـودکان مـورد بــررسی قــرار گرفـت، تـا تناقضات مشاهده شده در پـژوهشهـای گذشـته
روانشناسیسلامتفصلنامهعلمیپژوهشی/شماره4ـزمستان1391 برطرف گردد.
پژوهشهای گذشته نشان دادهاند که اضطراب
HealthPsychology/Vol.1.No.4/Winter2013
امتحــان موجــب تغییــرات ســایکوفیزیولوژیک
(افزایش کورتیزول بزاق و ضربان قلب) میشـود،
64 با توجه به این نکته که در پژوهشهای خـارجی، روشهای ارزشـیابی در مراکـز آموزشـی اعـم از مدارس و دانشگاهها با نحوه ارزشیابی کشـور مـا متفاوت است و همچنین تعداد معدودی پـژوهش داخلی در نظام ارزشـیابی سـنتی صـورت گرفتـه است این پژوهش بـرای اولـین بـار در ایـران در بســتر نظــام ارزشــیابی کیفــی B توصــیفی انجــام گردیده است.
هـدف از انـجـام ایــن پــژوهش، بـررســی تـغـییرات سایکوفیزیولوژیک مرتبط با اضـطراب
امتحان در نظام ارزشیابی کیفی- توصـیفی اسـت.
ارزشیابی کیفی - توصیفی، یکی از نـوآوریهـای آموزشی در دهه حاضـر در نظـام آموزشـی دوره ابتدایی کشور است که بر خلاف ارزشیابی سـنتی (مبتنی بـر نمـره) ابزارهـای جمـع آوری مــتنوع شدهاند و عـلاوه بر آزمــون مــداد- کــاغذی و پرسشهای کـلاسی ابــزارهای دیــگری مــانند پـــوشه کـــار، روش ثـــبت مـــشاهده، تـــکالیف درســـی، آزمـــونـــهای عملکــردی و ارزشــیابی مستمر و پایانی نیز مورد استفاده قـرار مـیگیـرد. نظام ارزشیابی کیفی- توصـیفی دو هـدف عمـده دارد: الــف) بهبــود کیفیــت فرآینــد یــاددهی - یــادگیری و ب) بهداشـــت روانـــی یـــاددهی - یـــــادگیری. در صـــــورتی کـــــه تغییـــــرات ســایکوفیزیولوژیک (افــزایش کــورتیزول بــزاق و ضربان قلب در روز امتحـان در مقایسـه بـا یـک هفته قبل و یـک هفتـه بعـد از امتحـان) معنـادار باشند، هدف دوم نظام ارزشیابی کیفی - توصیفی کــه "بهداشــت روانــی یــاددهی - یــادگیری" مــیبــاشد تــحقق نیافتــه اســت و کــودکان در مـعرض آسیبهای جدی هستند.
