بخشی از مقاله
چکیده
حفظ و گسترش امنیت مرزها و مناطق مرزي دغدغه همیشگی کشورهایی است که داراي مرزهاي مشترك طولانی با همسایگان خود می باشند. دیدگاه هاي نوین در زمینه ي امنیت مناطق مرزي بر استراتژي توسعه پایدار مناطق مرزي تاکید فراوان دارند. در حقیقت آنچه که می تواند امنیت مرزها را تضمین نماید توسعه پایدار مناطق مرزي است. در این مقاله تلاش بر این بوده است که با معرفی توسعه پایدار مناطق مرزي به عنوان راهبرد اساسی حفظ و گسترش امنیت مرزها به بررسی یکی از مناطق مرزي کشور بر اساس این دیدگاه بپردازد.
هدف اساسی این پژوهش ارائه راهکارهاي مناسب براي دستیابی به توسعه پایدار در مناطق مرزي می باشد. در این پژوهش از روش هاي توصیفی و تحلیلی استفاده شده است؛ در تحلیل هاي کمی از مدل ها ،روش ها و نرم افزارهاي آماري بهره گرفته شده است. در این پژوهش، پس از بررسی نظریه ها در خصوص توسعه پایدار مناطق مرزي، با انتخاب منطقه مرزي شهرستان بجنورد در استان خراسان شمالی به عنوان مطالعه موردي، با استفاده از شاخص هاي کمی به بررسی وضعیت اجتماعی منطقه در دهه 1372 - 1383 پرداخته و پس از تعیین فاصله شاخص هاي موجود با استانداردها، سعی شده است به تاثیر مرزي بودن منطقه بر ساختار فضایی- مکانی آن پرداخته شود. بدین منظور به سطح بندي سکونتگاه ها ي منطقه پرداخته و نحوه پراکنش خدمات در منطقه بررسی شده است .
یافته هاي تحقیق نشان می دهد، تغییرات شاخصهاي اجتماعی به دلیل مرزي بودن منطقه، طی ده سال اخیر در جهت تحقق توسعه پایدار نبوده است. همچنین با تحلیل ساختار فضایی- مکانی منطقه مشخص گردید که امکانات در منطقه مطابق الگوي مناسب توزیع نشده و در جهت تحقق توسعه پایدار نمی باشد.
با عنایت به اینکه نظام برنامه ریزي ایران به صورت بخشی می باشد و این نوع برنامه ریزي به ویژگی هاي مناطق مرزي بی توجه است، پیشنهاد می گردد در برنامه ریزي توسعه مناطق مرزي از الگوي توسعه منطقه اي چند سطحی استفاده گردد.
واژگان کلیدي: توسعه پایدار، مرز، مناطق مرزي، امنیت، برنامه ریزي منطقه اي
مقدمه
مناطق مرزي در هر کشوري داراي ویژگی هاي خاصی بوده و به طور اساسی با مناطق داخلی کشور تفاوت هایی دارند. یکی از مهمترین چالش هایی که در مناطق مرزي پیش روي مسئولان امور قراردارد مسئله امنیت مناطق مرزي است. مسئله حفظ و گسترش امنیت مناطق مرزي، به ویژه در کشورهایی که داراي مرزهاي مشترك طولانی با همسایگان خود هستند همواره مورد توجه و حساسیت مسئولان امور بوده است و بدین منظور راهکارهاي گوناگونی اندیشیده شده است. در برخی کشورها براي حفظ و گسترش امنیت مناطق مرزي به راهکارهاي نظامی گرایانه روي آورده و سعی نموده اند که امنیت مرزها را از طریق تقویت نیروهاي نظامی مستقر در مرزها و کنترل هاي شدید امنیتی برقرار نمایند. اما این راهکارها به علل گوناگون چندان
٦٠
کارآمد نبوده و به نتایج مثبتی منجر نشده اند. بنابراین در دهه هاي اخیر راهکارهاي دیگري بدین منظور مطرح شده اند.
راهکارهایی که نه بر نیروي نظامی، که بر نیروهاي اجتماعی و اقتصادي تکیه دارند. ایجاد و گسترش سطح توسعه اقتصادي-
اجتماعی در مناطق مرزي یکی از این راهکارهاي نوین است. دیدگاه هاي نوین در زمینه حفظ و گسترش امنیت مرزها و مناطق مرزي بر اهمیت و ضرورت راهبرد توسعه پایدار مناطق مرزي تاکید دارند. این دیدگاه ها برآنند که با گسترش سطح توسعه اقتصادي و اجتماعی در مناطق مرزي می توان امنیت پایدار را در این مناطق تضمین نمود. در این چهارچوب استراتژي توسعه پایدار مناطق مرزي مطرح شده و مورد تاکید قرار گرفته است.
در این مقاله کوشش شده است تا با معرفی راهبرد توسعه پایدار مناطق مرزي به عنوان راهبرد اساسی براي حفظ و گسترش امنیت مناطق مرزي، یکی از مناطق مرزي کشورمان به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گیرد. این منطقه عبارت است از منطقه مرزي راز و جرگلان در بخش شمالی استان خراسان شمالی. با بررسی این منطقه مرزي و تحلیل ویژگی هاي آن با استفاده از شاخص هاي توسعه پایدار تلاش شده است که راهکارهاي دستیابی به شرایط توسعه پایدار در منطقه مورد جستجو قرارگیرد.
طرح مساله
همزمان با برنامه سوم توسعه قبل از انقلاب و انتخاب صنعت به عنوان الگوي توسعه، ایجاد قطب هاي رشد، به عنوان راهبردي براي توسعه مطرح شد که پیامد آن به وجود آمدن یک قطب بزرگ اقتصادي و سیاسی در تهران و تمرکز شدید سرمایه و نیروي انسانی در آن بود. به تبع این امر در بیشتر استان هاي کشور نیز نوعی عدم تعادل بین مرکز و سایر شهرستان هاي استان و به طور کلی بین شهر و روستا پدید آمد که حاصل آن مهاجرت هاي گسترده از روستاها و شهر هاي کوچک به شهرهاي بزرگ بود.
در این میان مناطق مرزي ایران به دلیل دور افتادگی از شهرهاي بزرگ بیش از هر نقطه دیگر مورد غفلت واقع شدند. وجود اختلافات مرزي با کشورهاي مجاور و عدم امنیت این مناطق ،گسترش فعالیت هاي سود آور غیر قانونی و عدم تمایل به سرمایه گذاري در بخش هاي مولد از یکسو و جدایی گزینی فرهنگی در بعضی مناطق به دلیل وجود اقلیت هاي قومی و مذهبی در آنها از سوي دیگر، باعث عقب ماندن این مناطق از روند توسعه کشور گردید.
مناطق مرزي شمال شرق کشور در طول تاریخ به دلیل نقش ارتباطی بین ماوراءالنهر و ایران و حاصل خیزي خود منطقه همواره مورد توجه حکام و تاخت و تاز مهاجمان قرار داشته است. چنانکه در زمان صفویه، جهت جلوگیري از هجوم اقوام ازبک به شمال شرق کشور، طوایفی از کردها از غرب کشور به این منطقه انتقال داده شده اند که تا زمان رضا خان نیز به زندگی کوچ نشینی در مراتع این خطه می پرداختند.
استان خراسان شمالی از نظر شاخص هاي توسعه جزء مناطق محروم کشور تلقی می گردد (براساس مصوبه مورخ
1385/3/27هیئت محترم دولت استان خراسان شمالی جزء مناطق محروم میباشد). در این میان منطقه مرزي راز و جرگلان از توابع شهرستان بجنورد، علی رغم برخورداري از پتانسیل بالاي توسعه و مواهب و منابع طبیعی فراوان، از نظر شاخص هاي توسعه جزو توسعه نیافته ترین نقاط استان است.
با وجود اکثریت قومی ترکمن در منطقه راز و جرگلان در زمان حکومت کمونیستی شوروي سابق، با توجه به سیاست این کشور، ضمن توقف هر گونه مبادلات مرزي، گمرك مرزي در این ناحیه تعطیل و مرز تبدیل به یک خط جدایی بین دو کشور و اقوام ساکن در دو سوي مرز شد.
با توجه به تغییر جغرافیاي سیاسی منطقه و تمایل کشور ترکمنستان به گسترش مبادلات تجاري با ایران و نیز ویژگی هاي مشترك تاریخی و قومی، اکنون مرز بین دو کشور که در گذشته به عنوان یک خط جدایی و مانع توسعه محسوب می شد، می باید تبدیل به یک موتور مولد توسعه گردد. لذا لزوم برنامه ریزي در جهت تحقق هدف فوق با استفاده از الگوي توسعه پایدار احساس می شود. به همین منظور جهت مطالعه موردي شهرستان بجنورد انتخاب گردید.
٦١
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
بر اساس مطالب فوق این تحقیق به دنبال پاسخ به سوالات زیر است:
-1 آیا توسعه منطقه مرزي راز و جرگلان شهرستان بجنورد در طی ده سال اخیر از جنبه هاي اجتماعی (آموزشی، بهداشتی و درمانی، امکانات فرهنگی- تفریحی، تجهیزات شهري) در جهت توسعه پایدار بوده است ؟
-2 در زمینه بخش هاي مورد بررسی وضعیت کنونی منطقه با استانداردها چقدر فاصله دارد ؟
-3 آیا ساختار فضایی- مکانی موجود، شرایط لازم براي تحقق توسعه پایدار را دارد ؟
-4 آیا توسعه پایدار مناطق مرزي از طریق برنامه ریزي بخشی تحقق پیدا می کند ؟
فرضیات تحقیق
با عنایت به سوالات اصلی تحقیق، فرضیات این تحقیق عبارت خواهند بود از:
-1 تغییرات زیر شاخص هاي اجتماعی در منطقه طی ده سال اخیر در جهت توسعه پایدار نبوده است.
-2 از جنبه هاي اجتماعی، به دلیل مرزي بودن منطقه، منطقه مورد نظر با استانداردهاي موجود توسعه پایدار فاصله زیادي دارد و در طبقه بندي جزء مناطق توسعه نیافته محسوب می شود.
-3 ساختار فضایی- مکانی موجود در این منطقه مرزي، امکانات را مطابق الگوي مناسب توزیع ننموده است و در جهت تحقق توسعه پایدار نمی باشد.
-4 با توجه به ماهیت برنامه ریزي بخشی و عدم توجه آن به ویژگی هاي مناطق مرزي، این نوع برنامه ریزي به تنهایی براي توسعه مناطق مرزي نا کارآمد است.
