بخشی از مقاله
حقوق اقليتها در اسلام
چکیده:
برخى کشورها از جمله «ایران» که روابط حقوقى آنها بر پایه قوانین اسلامى بنانهاده شده است و کشور «انگلستان» که بر مبناى نظام کامن لا اداره مىشود، نسبتبه مقدسات دینى به نوعى حمایتهاى قانونى را اعمال مىنمایند، و پارهاى دیگر از کشورها چنین حمایتى را پیش بینى نکرده و جرم شناختن توهین به مقدسات را مخالف آزادى بیان و حقوق بشر مىپندارند.
در حقوق اسلام، مقدسات دینى، مورد حمایتحقوقى قرار گرفته و توهین به آن از جرایم مهم به شمار مىرود. علاوه بر این، از دیدگاه بسیارى از فقهاى شیعه و اهل سنت، توهین به «سایر پیامبران الهى» (ع) نیز جرم محسوب مىشود. اما در نظام حقوقى «کامن لا» فقط نسبتبه مقدسات دین مسیحیت، حمایتهاى حقوقى اعمال گردیده و سایر ادیان الهى مورد پشتیبانى قانونى قرار نگرفتهاند، به همین دلیل با وجود آن که قضیه توهین «سلمان رشدى» به پیامبر گرامى اسلام (ص) در کشور انگلستان واقع شده و این کشور محل وقوع جرم محسوب مىگردید ولى دادگاههاى این کشور عمل مزبور را غیر قابل تعقیب اعلام نمودند که این مساله نه تنها موجبات اعتراض شدید مسلمانان را برانگیخته استبلکه برخى از حقوقدانان غربى نیز نتوانستهاند در مورد تبعیضآمیز بودن این قاعده و غیر منطقى و ناعادلانه بودن آن سکوت نمایند.
در این نوشتار به بررسى تطبیقى این موضوع در نظام حقوقى «اسلام» و «کامن لا» پرداختهایم.
مقدمه
مقاله حاضر از سه گفتار تشکیل گردیده است، در گفتار اول «قلمرو مفهوم توهین به مقدسات» مورد بحث قرار گرفته استیعنى بررسى این موضوع که در حقوق اسلام، توهین به مقدساتى همچون «پیامبر» گرامى اسلام (ص) و «ائمه معصومین» (ع)، مورد حمایتحقوقى قرار گرفته و از جرایم مهم به شمار مىرود. علاوه بر این، از دیدگاه بسیارى از فقهاى شیعه و اهل سنت، توهین به «سایر پیامبران الهى» (ع) نیز جرم محسوب مىشود.
اما در نظام حقوقى «کامن لا» فقط نسبتبه مقدسات دین مسیحیتحمایتهاى جدى اعمال گردیده و سایر ادیان الهى مورد پشتیبانى حقوقى قرار نگرفتهاند.
در گفتار دوم تحت عنوان «مجازات توهین به مقدسات» این موضوع را مورد بررسى قرار دادهایم که جرم توهین به مقدسات در حقوق اسلام از این نظر که نسبتبه «غیر مسلمانان» (کافر ذمى) نوعى انعطاف و تخفیف در مجازات را پذیرفته است، از منظر حقوق بشر درخور توجه است زیرا برخلاف مفهوم این جرم در کامن لا، حقوق اسلام در این جرم، نسبتبه غیر مسلمانان نه تنها تبعیضى روا نداشته بلکه در مقایسه با مسلمانان، براى آنان مجازات خفیفترى مقرر نموده است.
در گفتار سوم با عنوان «فلسفه جرم انگارى توهین به مقدسات» به تبیین این مساله پرداختهایم که فلسفه جرمانگارى توهین به مقدسات در حقوق اسلام، همانا برخورد با «نظم و اخلاق عمومى» (1) است زیرا در یک جامعه دینى بویژه جامعه مبتنى بر «حکومت دینى» ، با توجه به تعلق خاطر شدید افکار عمومى پیروان ادیان الهى به مقدسات و رهبران دینى که علاوه بر دارابودن شخصیتحقوقى خاص، از شخصیتحقیقى ویژهاى نیز برخوردارند، چگونه ممکن است اهانتبه مقدسات روا شمرده شود؟ ! در حالى که حتى در یک جامعه مبتنى بر حکومت دموکراتیک، اهانتبه اصول جامعه دموکراتیک که موجب برهمزدن نظم و یا اخلاق عمومى گردد، از نظر قانونى روا نیست و یا لااقل در عمل قابل تحمل نخواهد بود.
گفتار اول: قلمرو مفهوم توهین به مقدسات
در این گفتار به بررسى این مساله خواهیم پرداخت که توهین به مقدسات از نظر گستره مفهومى تا چه حد قابل تسرى است؟ و به عبارت دیگر آیا جرم توهین به مقدسات در نظام حقوقى «اسلام» و «کامن لا» صرفا شامل مقدسات مربوط به همان دین استیا مقدسات سایر ادیان را نیز مورد حمایت قرار مىدهد؟
الف) قلمرو توهین به مقدسات در نظام حقوقى اسلام
1- قلمرو توهین به مقدسات از دیدگاه مذهب شیعه
از دیدگاه فقهاى شیعه جرم توهین به مقدسات آنگاه محقق مىشود که پیامبر گرامى اسلام (ص) و یا ائمه معصومین (ع) مورد اهانت و یا استهزا قرار گیرند. (2)
برخى از فقها، دشنام به پیامبر و یا یکى از امامان را نوعى ارتداد دانستهاند. (3) اگر چه از نظر مجازات و دیگر آثار حقوقى، دقیقا از احکام و قواعد مربوط به ارتداد تبعیت نمىکند.
بسیارى از فقهاى شیعه در توهین به مقدسات، حضرت زهراء (سلام الله علیها) را نیز ملحق به سایر معصومین (ع) دانستهاند. (4)
البته در یک ضابطه کلى مىتوان گفت هر آنچه که از دیدگاه اسلام در شمار مسائل ضرورى و قطعى قرار گیرد توهین به آن، جرم است مانند توهین به قرآن، مسجد الحرام، کعبه و سایر شعائر الهى و مقدسات ضرورى اسلام، اگر چه از نظر «میزان مجازات» (5) با هم تفاوت دارند. (6)
بر اساس قاعده حرمت اهانتبه مقدسات، توهین به مطلق مقدسات دینى حرام است (7) ولى جرم بودن آن دسته از مقدسات دینى که در حد ضرورى دین نباشد، نیاز به دلیل دیگرى دارد.
بر اساس این ضابطه، هر آنچه که مربوط به مقدسات سایر ادیان الهى باشد ولى از جمله مقدسات ضرورى دین اسلام نیز به شمار آید داخل در قلمرو جرم توهین به مقدسات خواهد بود، مانند لزوم احترام به پیامبران الهى و یا تورات و انجیل واقعى و تحریف نشده.
علاوه بر این، برخى از فقهاى نامآور شیعه بدین موضوع تصریح نمودهاند که اهانت و ناسزاگویى به دیگر پیامبران الهى نیز همان مجازاتى را دارد که براى توهین به پیامبر گرامى اسلام (ص) و معصومین (ع)، مقرر گردیده است.
شهید ثانى از جمله فقهایى است که اهانتبه سایر انبیاى الهى را نیز مانند توهین به پیامبر گرامى اسلام مستحق مجازات دانسته است. (8) به اعتقاد ایشان اهانتبه دیگر پیامبران الهى بدین جهت ممنوع است که لزوم احترام به انبیاى الهى و گرامىداشت آنان از ضروریات اسلام است و بنابراین، دشنام به آنان موجب ارتداد است. (9)
به نظر مىرسد لازمه این تعلیل منطقى در کلام شهید ثانى آن است که توهین به سایر مقدسات ادیان الهى که از مقدسات ضرورى اسلام محسوب مىگردد، نیز ممنوع باشد به عنوان نمونه بر اساس دلالت صریح قرآن کریم، حضرت مریم ( علیها السلام) از بانوان پاکدامن عصر خویش بود. و به دلیل برخى اتهامات ناروا (10) ، قرآن بر پاکدامنى ایشان تاکید ورزیده (11) و ایشان را به عنوان بانوى نمونه معرفى کرده است. (12) حال اگر کسى نسبتبه این بانوى گرامى اتهام بى عفتى روا دارد مرتکب توهین به مقدسات اسلام گردیده است و مانند اهانتبه مادر گرامى پیامبر اسلام (ص) و یا دختر گرامى ایشان، مستحق مجازات خواهد بود. (اگر چه این اتهام خود نوعى اهانتبه شخص پیامبران نیز محسوب مىشود.) و یا اهانتبه انجیل و تورات واقعى که از دیدگاه قرآن این دو کتاب - آنگاه که دستخوش تحریف نشده بودند - مانند قرآن کریم نورانیت داشته و از قداستبرخوردار بودهاند. (13)
شیخ ابو الصلاح حلبى یکى دیگر از فقهاى بنام شیعه، نیز صراحتا توهین به سایر انبیاى الهى را مانند توهین به پیامبر گرامى اسلام (ص)، قابل مجازات دانسته است. (14)
بنابراین شمول جرم توهین به مقدسات نسبتبه اهانتسایر پیامبران الهى، از نظر قواعد فقه شیعه هیچ منعى ندارد و اگر چه فقط برخى از فقهاى شیعه بدان تصریح نمودهاند ولى از آنجا که دیگر فقهاى شیعه مخالفتى صریح با این موضوع ابراز نداشتهاند انتساب این نظریه به آنها نیز بعدى نخواهد داشت و شاید به همین دلیل «ابن زهره» در این مساله ادعاى «اجماع» نموده است. (15)
مرحوم صاحب جواهر نیز پس از نقل نظر شهید ثانى و ادعاى اجماع ابن زهره، نسبتبه این نظریه گرایش نشان داده است. به اعتقاد ایشان روایتى که از پیامبر گرامى اسلام نقل گردیده، صراحت در این موضوع دارد که هر کس پیامبرى را مورد دشنام قرار دهد مجازات او قتل است. (16)
اگر چه این حدیث در برخى از منابع معتبر روایى شیعه نیز موجود است (17) اما آن دسته از فقها که سایر پیامبران الهى را نیز داخل در حریم مقدسات اسلام مىدانند صراحتا به این حدیث استناد نکردهاند.
2- قلمرو توهین به مقدسات از دیدگاه سایر مذاهب اسلامى
دیگر مذاهب اسلامى، در خصوص گستره مفهوم توهین به مقدسات و سایر شرایط مربوط به آن با مذهب شیعه اختلاف زیادى ندارند.
مالکیه بر این عقیدهاند که توهین و دشنام به خداوند یا پیامبر گرامى اسلام (ص) و یا دیگر پیامبران الهى، مستوجب قتل است. (18) بنابراین فقهاى مالکى صراحتا توهین به سایر پیامبران الهى را نیز داخل در مفهوم توهین به مقدسات اسلام دانستهاند. (19)
فقهاى مذهب حنبلى بر این عقیدهاند که اهانتبه خداوند و یا پیامبر اسلام (ص) و یا دیگر پیامبران الهى و یا کتب آسمانى، مستوجب کفر است. (20)
برخى از فقهاى مذهب شافعیه نیز هر گونه اهانتبه قرآن، خداوند، پیامبر گرامى اسلام و یا دیگر انبیاى الهى را که توسط کافر ذمى صورت گرفته باشد موجب نقض قرار داد ذمه دانستهاند (البته در صورتى که در پیمان ذمه چنین شرطى قید شده باشد.) . (21)
اما حنفیه بر این باوراند که اهانتبه پیامبر اسلام (ص) توسط کافر ذمى موجب مجازات نیستبلکه فقط از این عمل نهى خواهد شد. زیرا توهین کافر ذمى به پیامبر اسلام صرفا زیادت بر کفر است و بدین جهت مستحق مجازات نیست. (22)
در مذهب زیدیه توهین به پیامبر گرامى اسلام (ص)، مستوجب مجازات قتل است. (23)
بنابراین، فقهاى سایر مذاهب اسلامى هم غالبا توهین به مقدسات را شامل توهین به سایر پیامبران الهى نیز دانستهاند و در منابع روایى آنان نیز در این خصوص روایاتى بدین مضمون نقل شده است که هر گاه کسى به انبیاى الهى توهین نماید مستحق قتل است. (24)
ب) قلمرو توهین به مقدسات در نظام «کامن لا»
در نظام حقوقى «کامن لا» (25) از دیر باز، توهین به مقدسات با عنوان " Blasphemy " جرم شناخته شده است.
بر اساس تعریفى که حقوقدانان غربى از این اصطلاح ارائه نمودهاند، قاعده مزبور نه تنها شامل توهین به مقدسات مىشود بلکه هر گونه انکار مسیحیت، یا کتاب مقدس و یا انکار وجود خداوند مصداق این جرم به شمار مىرود. (26)
در انگلستان این مساله که صرفا انکار حقانیت دین مسیح و یا اعتبار کتاب مقدس از طریق نوشته، چاپ، آموزش و یا بیانات همراه با توصیه، بر اساس قانون، جرم شناخته شده و براى آن مجازاتهاى متعددى در نظر گرفته شده است، موجب تحیر بسیارى گردیده است. (27)
اما با وجود گستردگى مفهوم قانونى " Blasphemy "، در سالهاى اخیر در حقوق انگلستان انتقادات مطرح شده در باره دین مسیحیت، فقط در صورتى که همراه با توهین و بى حرمتى باشد موجب محکومیت است. (28)
بررسى قلمرو مفهوم " Blasphemy " در کامن لا با توجه به اعتبار قانونى آن در حقوق فعلى انگلستان، موجب پرسش مهمترى استبدین بیان که بر پایه چه ملاک و منطقى در کشور انگلستان بر اساس قاعده پیش گفته، فقط مقدسات دین مسیحیت مورد حمایت قرار گرفته و سایر ادیان الهى از چنین پشتیبانى برخوردار نیستند؟ ! آیا این قانون، آشکارا با نفى تبعیض بر اساس مذهب که در بسیارى از اسناد بین المللى مربوط به حقوق بشر مورد پذیرش واقع گردیده است، منافات ندارد؟
با توجه به این که توهین نسبتبه پیامبر گرامى اسلام (ص) به وسیله «سلمان رشدى» در کتاب «آیات شیطانى» در کشور انگلستان واقع شده است، دادگاه انگلستان چنین استدلال نمود که قانون " Blasphemy " فقط توهین به مقدسات مسیحیت را جرم دانسته و سایر ادیان را مورد حمایت قرار نمىدهد. (29)
برخى از حقوقدانان منصف غربى برخلاف نظر دادگاههاى انگلستان، اعتراض مسلمانان را نسبتبه حقوق انگلستان پذیرفته و این انحصار گرایى در مذهب را نوعى تبعیض بر اساس دین قلمداد نموده و در نتیجه قانون مزبور را مخالف ماده 9 و 14 کنوانسیون اروپایى حقوق بشر دانستهاند که بر پایه آن هر گونه تبعیض بر مبناى دین ممنوع اعلام شده است. (30)
برخى دیگر از حقوقدانان غربى براى حل این مشکل، پیشنهادى را مطرح نمودهاند که بر اساس آن، قانون توهین به مقدسات در انگلستان سایر ادیان را نیز مورد حمایت قانونى قرار دهد. (31)
بنابراین مىتوان گفت که در جرم توهین به مقدسات، حقوق اسلام در مقایسه با نظام کامن لا، از نظر حمایت از سایر ادیان الهى، با مقررات حقوق بشر، سازگارى بیشترى دارد.
گفتار دوم: مجازات توهین به مقدسات
یکى از مسائلى که در مبحث توهین به مقدسات از دیدگاه حقوق بشر، قابل بررسى است مساله «نوع مجازات» به حسب انواع مجرمین، و «کیفیت اجراى مجازات» است. این دو موضوع را در دو بند جداگانه پى مىگیریم.
الف) نوع مجازات
توهین به مقدسات در نظام حقوقى کامن لا خواه به صورت شفاهى باشد و یا کتبى از نوع درجه «جنحه» محسوب شده (32) و براى مرتکبین آن یکى از مهمترین مجازاتهاى مرسوم در حقوق فعلى کشورهاى غربى یعنى «زندان» ، مقرر شده است. (33) و در این خصوص تفاوتى میان مرتکبین از نظر «مذهب» وجود ندارد.
در حقوق اسلام، براى مجازات مرتکبین توهین به مقدسات، مىتوان تفاوت منطقى به حسب نوع مذهب، قائل شد با این بیان که هر گاه مرتکب این جرم، «مسلمان» باشد، چنان که قبلا نیز اشاره گردید، اکثر مذاهب اسلامى، براى چنین شخصى یکى از شدیدترین مجازاتهاى مقرر در حقوق اسلام یعنى، مجازات «قتل» را پیش بینى کردهاند. (34)
اما در صورتى که مجرم غیر مسلمان (کافر ذمى) باشد بر اساس دیدگاه بسیارى از فقهاى مذاهب اسلامى مجازات او قتل نیست. بعضى دیگر از مذاهب اسلامى کافر ذمى را نیز مانند مسلمان، مستحق قتل دانستهاند ولى در صورتى که پس از توهین به مقدسات، مسلمان شود از مجازات قتل معاف خواهد شد. و برخى دیگر نیز در این خصوص قائل به تفصیلند.
بعضى از فقهاى مذهب شیعه بر این عقیدهاند که در مورد مجازات توهین به مقدسات، فرقى میان کافر ذمى و مسلمان نیست و هر دو مستحق قتلاند اما با این تفاوت که هر گاه کافر ذمى پس از ارتکاب این جرم، مسلمان شود، مجازات او ساقط مىگردد زیرا چنین شخصى مشمول قاعده «جب» است. (35)
مذهب مالکیه نیز بر این باورند که هر گاه کافر ذمى به غیر از آن طریقى که موجب کفر او شده است، به مقدسات (خدا و پیامبر) توهین نماید، مستحق قتل است مگر آن که مسلمان شود. (36)
البته از «مالک» قول دیگرى هم نقل شده است که بر اساس آن، مجازات کافر ذمى مانند مجازات مسلمان استحتى در صورتى که اسلام آورد. (37)
از دیدگاه حنفیه، اساسا مجازات کافر ذمى، قتل نیستبلکه صرفا از این عمل نهى خواهد شد ولى پارهاى از حنفیه بر این عقیدهاند که باید تعزیر شود. (38)
شافعى معتقد است که هر گاه کافر ذمى پیامبر گرامى اسلام (ص) را مورد دشنام قرار دهد، مجازات او قتل است و علاوه بر آن، موجب نقض پیمان ذمه هم خواهد شد. (39)
دیدگاه دیگرى نیز به شافعى نسبت داده شده است که بر اساس آن، در صورتى پیمان ذمه نقض مىشود که از قبل، در قرارداد ذمه «شرط» شده باشد که مقدسات مورد اهانت واقع نگردد. در نتیجه اگر در قرارداد چنین شرطى صراحتا نیامده باشد، نمىتوان قرارداد ذمه را نقض نمود. (40)
برخى از فقهاى شیعه بر این عقیدهاند که هر گاه کافر ذمى به خداوند و یا پیامبرى دشنام دهد مستحق مجازات قتل و موجب نقض پیمان ذمه است ولى اگر اظهارات ناشایست او در مورد خدا و پیامبر در حد دشنام نباشد، فقط موجب تعزیر است و در صورتى موجب نقض قرارداد ذمه مىگردد که در زمان انعقاد قرارداد، شرط شده باشد. (41)
