بخشی از مقاله
مقدمه
حوزة علمیه تشیع بهعنوان یک نهاد اجتماعی برآمده از متن فرهنگ دینی جامعه اسلامی، در طـول حیات دیرپا و پرثمر خود، در تعامل پویا و اثربخش با اقشـار گونـاگون مـردم، همـواره افـزون بـر پاسخگویی به نیازها و مسائل دینی، گرهگشاي مشکلات و مسائل اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی
و اقتصادي آنان نیز بوده است. در نتیجه این تعامل پویا و پشـتیبانی همـراه بـا اعتمـاد مـردم، نهـاد روحانیت و بهویژه علما و بزرگان دین، همواره نقـش مهـم و تأثیرگـذاري در حـدوث و پیشبـرد تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی ایفا کردهاند. این نقش، در دوران معاصـر و در جریـان وقوع رخدادهایی همچون جنبش مشروطیت، نهضت تنباکو، مقابله با دخالت بیگانگـان و ماننـد آن برجستهتر شده و با پیروزي انقلاب اسلامی به رهبري روحانیان مبارز و بهویژه برقـراري حکومـت دینی با محوریت ولایت فقیه، تبلور و اهمیت فزایندهاي یافته است. متناسب با جایگاه رفیع روحانیت
و نقش تعیینکنندة آن در تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه کنونی (بهویژه پس از پیروزي انقلاب اسلامی و برقراري حکومت دینی)، بهرغم ابـراز برخـی تردیـدها در بـاب کارآمـدي و توانمنـدي روحانیت و حتی دین در ادارة حکومت و تدبیر زندگی اجتماعی، انتظارات از روحانیـت بـه نحـو چشمگیري افزایش یافته است، بهگونهاي کـه رهبـران انقـلاب در مناسـبتهاي گونـاگون، دربـارة سازوکار تعامل حوزة علمیه و نظام اسلامی، وظایف نظام اسلامی در قبال حوزة علمیه، سـازوکار حفـظ استقلال حوزة علمیه، و مانند آن سخنان صریح و روشنگرانهاي بیان کردهاند. روشن اسـت کـه برقـراري مناسبات مطلوب میان حوزة علمیه و نظام اسلامی، بیش و پـیش از همـه، در گـرو تلقـی روشـن بدنـه حوزههاي علمیه از رابطـه حـوزه و نظـام اسـلامی و نیـز ارزیـابی همدلانـه آنـان از ضـرورت حضـور روحانیت در عرصه سیاست است. در این میان، نحوة نگرش طـلاب بـه روابـط حـوزة علمیـه و نظـام اسلامی و نیز نوع رویکرد آنـان نسـبت بـه ورود روحانیـت بـه سـاحت سیاسـت، از اهمیـت ویـژهاي برخوردار است. اینکه ارزیابی طلاب بهعنوان بدنه اصلی حوزه، از رابطه نظـام اسـلامی و حـوزة علمیـه چیست؟ آنان چه سازوکاري براي تعامل نظام اسلامی و حوزة علمیه قایلنـد؟ ایشـان چـه رویکـردي در قبال ورود حوزة علمیه و روحانیان به عرصه سیاست دارند؟ و تـأثیر بیتفـاوتی یـا احسـاس مسـئولیت روحانیت در باب مسائل سیاسی را در دینداري یا دینگریزي مردم چگونه ارزیـابی میکننـد؟ سـؤالات مهمی هستند که پاسخگویی علمی و روشمند به آنها، میتواند ضمن ترسیم تصویري روﺷﻦ از واقعیـات موجود مسئولان را در سیاستگذاري و برنامهریزي واقعنگرانه در اینباره نیز یاري رساند.
حوزه علمیه؛ نظام اسلامی ضرورت و حضور روحانیت در عرصه سیاست ۱۹
با وجود اهمیت سؤالات مزبور و ضرورت پاسخدهی روشمند به آنها، بررسی پژوهشهـاي موجـود نشانگر فقدان تحقیقاتی است که با روش میدانی و مطالعه نظرات واقعی طلاب، درصدد پاسخگـویی بـه این سؤالات برآمده باشند. با وجود این، برخی پژوهشها و منابع وجود دارند که بـه ابعـادي از موضـوع این مقاله پرداختهاند که از جمله میتوان به این نمونـهها اشـاره کـرد: کتـاب رابطـه روحانیـت و نظـام اسلامی از منظر امام و رهبري، کتاب روحانیت و حوزههاي علمیه از دیدگاه امام خمینی، کتـاب حـوزه و روحانیت در آیینه رهنمودهاي مقام معظم رهبري«، مقاله »تعامل روحانیـت و دولـت اسـلامی«، مقالـه »نگاهی به روششناسی امام در باب ورود روحانی به عرصه سیاست.« این پژوهشها جملگـی از سـنخ پژوهشهاي اسنادي بوده و یافتههاي هیچیک مبتنی بر دادههاي میدانی حاصل از روش پیمایش نیسـت. پژوهش حاضر ضمن بهرهگیري مقتضی از محتواي منابع مزبور، کوشیده است تا با گـردآوري دادههـاي مورد نیاز از طریق روش پیمایش و تحلیل آماري دادهها، تصویري روشن از نگرش طلاب حوزة علمیـه قم دربارة ورود روحانیت به امور سیاسی و نیز رابطه حوزة علمیه با نظام اسـلامی ترسـیم کنـد. روشـن است که با توجه به مطالعه چگونگی ارزیابی طلاب حوزة علمیه قم از موضوعات مزبور، یافتههاي ایـن مقاله میتواند مسئولان امر را نسبت به نوع قضاوت بدنه حوزه در ارتباط با آنها آگاه سازد.
به اختصار، این مقاله درصدد پاسخگویی به سؤالات ذیل است:
1. ارزیابی طلاب حوزة علمیه قم از رابطه نظام اسلامی و حوزة علمیه چیست؟
2. ارزیابی طلاب حوزة علمیه قم از ورود روحانیت و حوزة علمیه به عرصه سیاست چیست؟
چارچوب مفهومی
مکتب اسلام مبتنی بر سه اصل »مبدأ«، »معاد« و »رهبري الهی« براي همه ابعاد مـادي و معنـوي بشـر بـه مقتضاي جامعیت، و در هر عصري به مقتضاي خاتمیت و جاودانگی آن، برنامه و دسـتورالعمل دارد. در این میان، رهبري الهی بهعنوان موهبتی الهی و پیونددهندة دو اصل دیگر، هیچگاه از انسـان دریـغ نشـده است. روحانیت بهعنوان جریان تداومبخش رهبري الهی و نظام اسلامی، بهعنوان یکـی از لـوازم حیـات اجتماعی، دو نهاد اسلامی دیرپا و متلائم هستند (معصومی، .(1392
در باب سازوکار تعامل نهاد روحانیت و دولت اسـلامی، رهیافـتهـاي گونـاگونی وجـود دارد کـه میتوان برحسب نوع تلقی از مفهوم »روحانیت« و »دولت اسلامی«، رابطه بین دیـن و جامعـه، اسـلام و حکومت، اسلام و روحانیت، و روحانیت و جامعه را به چهار رویکرد کلان تقسیم کرد:
۲۹ ، سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۳۹۳۱
رویکرد نخست روحانیت را تابع دولت اسلامی و در خدمت آن دانسته و بر آن اسـت کـه بهسـبب اسلامی بودن دولت، به حکم وظیفه دینی، همه، از جمله روحانیت و حوزههـاي علمیـه بایـد از دولـت اسلامی اطاعت کنند.
رویکرد دوم با حاکم دانستن روحانیت بر دولت اسلامی، دولـت را مجـراي اجـراي حـدود الهـی و روحانیت را عامل اجراي آن میداند. بنابراین، دولت اسلامی آنگاه محقق میشود که روحانیـت بـهعنوان رهبر دینی در رأس آن باشد.
رویکرد سوم با جداانگاشتن دیـن و سیاسـت، عرصـه حضـور و مأموریـت روحانیـت و دولـت را متفاوت و متمایز میداند.
سرانجام رویکرد چهارم بهرغم پـذیرش پیونـد دیـن و سیاسـت، قایـل بـه دولـت اسـلامی منهـاي روحانیت است (معصومی، .(1390 روشن است که هر یک از رویکردهـاي مزبـور ارزیـابی متفـاوتی از »رابطه حوزة علمیه و نظام اسلامی« و »ورود روحانیت به عرصه سیاست« دارند.
با عنایت به تنوع رویکردهاي موجود و عدم امکان تلفیق آنها و نیز ضرورت اتخاذ رویکـرد واحـد و منسجم در بررسی علمی، در تدوین چارچوب مفهومی این تحقیق، رهیافـت امـام خمینـی و آیـتاالله خامنهاي مبنا قرار گرفته است. بنابراین، تحقیق حاضر با ابتنا بر رهیافت امـام و رهبـري در بـاب »رابطـه حوزة علمیه و نظام اسلامی« و »ورود روحانیت به سیاسـت«، بـر آن اسـت تـا بـا بهـرهگیـري از روش پیمایش، ضمن شناسایی روشمند نحوة ارزیابی طلاب حوزة علمیه قم نسـبت بـه ایـن دو مقولـه مهـم، میزان تلائم نگرش آنان با اندیشه امام خمینی و آیتاالله خامنهاي در این خصوص را نیز بررسی نماید.
آیتاالله خامنهاي در پیامها و سخنرانیهـاي گونـاگون، بـهویژه در دیـدار بـا حوزویـان، فهرسـتی از مهمترین موضوعات مرتبط با حوزههاي علمیه را به تفصیل بیان کـرده اسـت. از زمـرة مهـمتـرین ایـن موضوعات، میتوان به »مناسبات حوزة علمیه و نظام اسـلامی« و »ورود روحانیـت بـه سیاسـت« اشـاره کرد. در ادامه، با استناد به متن سخنرانی ایشان در دیدار با طلاب و اسـتادان حـوزة علمیـه در تـاریخ 29 مهر 1389، دیدگاه رهبري واکـاوي و بخشـی از چـارچوب مفهـومی مناسـب بـراي طراحـی سـؤالات پرسشنامه ارائه شده است.
آیتاالله خامنهاي در تبیین سازوکار تعامل حوزة علمیه و نظام اسلامی، معتقدند: »نسبت روحانیت و حوزههاى علمیه با نظام اسلامی، نسبت حمایت و نصیحت است. حمایت در کنار نصیحت، دفاع در کنار اصلاح« (حسینی خامنهاي، سخنرانی مورخ 29 مهر .(1389
حوزه علمیه؛ نظام اسلامی ضرورت و حضور روحانیت در عرصه سیاست ۳۹
ایشان با بیان این نکته که طرح بحث »اسـتقلال حـوزه« نبایـد زمینـه را بـراي بـروز مغالطـه »ضـرورت فاصلهگیري حوزه از نظام اسلامی و عدم حمایت از آن« ایجاد کند، میفرمایند:
در اینجا هم مراقب باشید یک مغالطه دیگرى به وجود نیاید؛ استقلال حوزهها به معناى عدم حمایت نظام از حوزه و حوزه از نظام تلقی نشود ... بعضیها میخواهند بهعنوان استقلال و به نام »استقلال«، رابطه حوزه را با نظام قطع کنند.
ایشان با مقابل قرار دادن »وابستگی« و »استقلال«، اظهار میدارند: »وابستگی غیر از حمایت است، غیـر از همکارى است. نظام به حوزه مدیون است؛ باید به حوزهها کمک کند« (همان).
آیتاالله خامنهاي با جداسازي هزینههاي معیشت طلاب از سایر هزینههـاي مراکـز حـوزوي، ضـمن تأکید بر ضرورت استقلال معیشت طلاب از حکومت اظهار میدارند:
معیشت طلاب به صورت سنت، معمول و بسیار پرمعنا و پررمز و راز، باید بهوسیله مـردم اداره شود. مردم بیایند وجوهات شرعیشان را بدهند ... اما مسائل حوزههـا فقـط مسـئله معیشت نیست. در حوزهها، هزینههایی وجود دارد که جز با کمـک بیتالمـال مسـلمین و کمک دولتها امکان ندارد آن هزینهها تحقق پیدا کند. دولتها موظفند ایـن هزینـهها را بدهند؛ دخالتی هم نباید بکنند (همان).
افزون بر موضوع »رابطه نظام اسلامی و حوزة علمیه«، موضوع »ورود روحانیـت بـه سیاسـت« نیـز همواره محل توجه محافل درون و برون حوزوي بوده و هر کدام به فراخـور و تناسـب دیـدگاه و منافع خویش، به رد یا تأیید آن پرداختهاند. هـم در میـان حوزویـان و هـم غیرحوزویـان، افـراد و جریاناتی هستند که با ورود روحانی به عرصه سیاست مخالفت مـیکننـد. بـهرغم وجـود نظـرات موافق و مخالف، به نظر میرسد امروزه فضاي غالب در میان طلاب و روحانیـان فضـاي ورود بـه عالم سیاست و تعامل با آن است (فلاح، .(1388
امام خمینی بهرغم مخالفت اولیـه بـا حضـور روحانیـت در مناصـب اجرایـی، بـه صـراحت، اظهار داشتند:
من از اول ... در مصاحبههایی که کردم، ... این کلمه را گفتهام که روحانیون شغلشان یـک شغل بالاتر از این مسائل اجرایی است و چنانچه اسلام پیروز بشود، روحـانیون مـیرونـد سراغ شغلهاي خودشان. لکن وقتی که ما آمدیم و وارد در معرکه شدیم، دیدیم کـه اگـر روحانیون را بگوییم همه بروید سراغ مسجدتان، این کشور به حلقوم آمریکا یـا شـوروي میرود (موسوي خمینی، 1379، ج 16، ص.(350-349
۴۹ ، سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۳۹۳۱
بنابراین، امام راحل در مواضع بعدي، ضمن تأکید بر پیوند دین و سیاست، به صراحت، بـا تکلیـف دانستن حضور روحانیت در عرصههاي گوناگون سیاسی، آنها را با ایـن سـخنان، بـه ورود در ایـن عرصه فرامیخواندند:
روحانیون و علما و طلاب باید کارهاي قضایی و اجرایی را براي خود یک امر مقـدس و یـک ارزش الهی بدانند و براي خود شخصیت و امتیاز قایل شوند که در حوزه ننشستهاند، بلکه بـراي اجراي حکم خدا، راحتی حوزه را رها کرده و مشغول به کارهاي حکومت اسلامی شدهانـد. ...
ما اگر امروز به نظام خدمت نکنیم و استقبال بیسابقه مردم از روحانیت را نادیده بگیریم، هرگـز فرصت و شرایط بهتر از این نخواهیم داشت (همان، ج 1، ص.(292
در تحقیق حاضر، با مبنا قرار دادن دیدگاه آیـتاالله خامنـهاي در بـاب »مناسـبات حـوزة علمیـه و نظـام اسلامی« و نیز دیدگاه امام خمینی در خصوص »حضـور روحانیـت در عرصـه سیاسـت«، گویـههـاي پرسشنامه طراحی، و ارزیابی طلاب از گویههاي مذکور بررسی شده است.
روش تحقیق
این تحقیق با استفاده از روش »پیمایشی« اجرا شده است. جمعیت آماري شامل طلاب (خواهر و بـرادر) سطح دو و بالاتر حوزههاي علمیه قم است. حجم نمونه آماري 650 نفر است که با عنایت به پراکنـدگی جمعیت آماري در مراکز گوناگون حوزوي (فیضیه، جامعهالزهرا، و مدارس علمیـه و حتـی شـهركهـا)، براي انتخاب نمونه آماري، از روش نمونهگیري ترکیبی (طبقهاي ـ میدانی) استفاده شده است. اطلاعـات مورد نیاز تحقیق با استفاده از پرسشنامه محقـقسـاخته گـردآوري شـده اسـت. بـراي سـنجش اعتبـار پرسشنامه، از روش »اعتبار محتوا« استفاده شده است؛ به این معنا که هـم در طراحـی و هـم ارزیـابی و اصلاح پرسشنامه از محققان و کارشناسان متعدد استفاده شده است. براي سنجش پایـایی سـؤالات نیـز از فن »آلفاي کرونباخ« استفاده شد. در مجموع، نتایج بهدست آمده از محاسبه آلفـا 75) درصـد) نشـانگر همسازي درونینسبتاً بالاي گویهها با یکدیگر است. در پایان نیز دادههاي به دست آمده از پرسـشنامـه با استفاده از نرمافرار «Spss» پردازش و تحلیل شد.
