بخشی از مقاله
چکیده
انقلاب اسلامی ایران دارای جلوههای انسانساز و بیدارگر در درون و بیرون مرزهای جغرافیایی کشور بوده است و برای اینکه اصول و ارزشهای انسانی آن بتواند در دلها قرار گیرد، نیازمند تبیین و نظریهپردازی در حوزههای ارسال پیام، اقناع و مخاطبشناسی و فهم موارد قطع ارتباط و پارازیت است. ظهور عصر تکنولوژی ارتباطات که سرعت انتقال پیام را به همراه داشته و ارتباطات بینالملل را هم که ارتباطات میان ملل و فرهنگها را آسانسازی کرده است، میتواند بستری مناسب برای نشر اصول و ارزشهای انقلاب اسلامی باشد.
در این پژوهش بر آنایم با استفاده از نظریات »ارتباطات بینالملل« و »حقوق بینالمللی ارتباطات« امکانات لازم را جهت صدور قانونی و مسالمتآمیز پیام انقلاب اسلامی بررسی و نقش حوزههای علمیه در استفاده از این ابزارها و راهکارها را مطالعه کنیم. استفاده از نظریات و حقوق بینالمللی ارتباطات مانند اصل آزادی بیان و مذهب، جریان آزاد اطلاعات، آزادی تولید و نشر اطلاعات در این راستا بسیار راهگشاست. در مدل مورد نظر تلاش میشود نشان داده شود که چگونه حوزههای علمیه از طریق استفاده از رسانههای نو، ایجاد مراکز علمی و فرهنگی و اعزام استاد و مبلغ در بستر حقوق و ارتباطات بینالمللی میتواند به تبلیغ و نشر اصول و ارزشهای انقلاب اسلامی در حوزههای فرامرزی بپردازد.
کلیدواژگان: انقلاب اسلامی، حوزه علمیه، حقوق بینالمللی ارتباطات، رسانههای جدید.
مقدمه
مهمترین خاستگاه انقلاب اسلامی ایران اندیشههای دینی، فقه سیاسی و ارزشهای اسلامی بوده است که از سوی رهبران دینی و حوزههای علمیه بازتولید، تبیین و منتشر میشد. رهبری انقلاب به دست مجتهدی توانمند و روزآمد بود که با تکیه بر توان علمی و فقاهت و بر اساس نگاه صحیح به جامعه و شناخت تحولات اجتماعی و با آگاهی از تاریخ گذشته کشور و تسلط بر مبانی و منابع دینی توانست انقلاب شکوهمندی را مدیریت و با نفی دخالت شرق و غرب، نظام مبتنی بر فقه سیاسی شیعه را پایهگذاری کند.حوزههای علمیه و علمای دینی شبکه اصلی ایجاد ارتباط مردم با رهبری نهضت در دوره سخت مبارزه، بهویژه در دوره تبعید ایشان بودند که در جهات مختلف از مدیریت مبارزه، تبیین نظام جایگزین و راهنمایی و تشویق مردم به استمرار مبارزه را عهدهدار شدند و پس از پیروزی نیز در کنار رهبری نهضت قرار گرفتند و در مهمترین تحولات انقلاب اسلامی مثل تعیین نوع نظام سیاسی، تدوین قانون اساسی کشور و حفظ نظام در تحولات مهم چندساله از جمله جنگ تحمیلی نقشآفرینی کردند.
در این دوره حوزههای علمیه مهمترین مرکز تولید دانش اداره کشور بر اساس فقه شیعه شناخته میشد؛ لذا سؤالات اساسی حکومتی از طریق علمای حوزه پاسخ داده میشد و حتی بهترین استادان حوزه با اشاره رهبری انقلاب وظایف اساسی را در عرصه قانونگذاری، قضایی و اجرایی کشور بر عهده گرفتند.امروزه یکی از ضرورتهای انقلاب اسلامی بیان اهداف و شعارهای بنیادی و معارف و ارزشهای خود را که برگرفته از فقه اسلامی است، برای جهانیان است. بهرهگیری از نظام ارتباطی و رسانهای برای تبیین نگاه الهی، انسانی و مبتنی بر فطرت انقلاب اسلامی در جهان امری ضروری است تا در دوره انفجار اطلاعات و هجوم رسانهای دشمنان به نحو مطلوبی اهداف و آرمانهای انقلاب اسلامی برای مردم جهان بیان گردد. از جمله زمینههای مهم برای بیان اندیشهها و اهداف، استفاده از عرصه عمومی رسانهها یا ایجاد رسانههای مرتبط و منطبق بر اهداف و نیز استفاده از ظرفیتهای ارتباطاتی جهان جدید است.
با توجه به مقررات بینالمللی و سازمانهایی که در تصویب و اجراییکردن مقررات حضور دارند و با اغراض مختلف مجموعه امکانات و ظرفیتهایی را برای تسهیل ارتباط و اطلاعرسانی ایجاد کردهاند که تحت عنوان حقوق بینالمللی ارتباطات از آن یاد میشود، میتوان از این ظرفیتها در راستای اهداف عالی انقلاب اسلامی بهرهبرداری کرد. ارتباطات بینالملل که همان جریانهای ارتباطی بوده و به مرزهای سیاسی، جغرافیایی و نژادی خاصی محدود نمیشود و فرایند ارتباط را در سطح جهان بر اساس قراردادها، قوانین و حقوق بینالملل ممکن میسازد و کارکردهایی چون اقناع افکار عمومی و جهانیسازی عقاید و افکار و فرهنگ را دارد، باید در مسیر تبلیغ بینالمللی دین مورد استفاده قرار گیرد. توسعه تکنولوژی و به تبع آن گسترش وسایل ارتباط جمعی و درنهایت گسترش ارتباطات میتواند به ترویج اهداف و آرمانهای انقلاب اسلامی در عرصه بینالملل و جهانی کمک شایانی نماید.مسئله اصلی این است که چگونه میتوان از ظرفیتهای حقوقی و نظری درباره رسانهها و ارتباطات در عرصه جهانی استفاده کرد. این نوشتار بر آن است بسترها و ظرفیتهای لازم در حقوق بینالمللی ارتباطات و نظریههای این حوزه را برای نشر ارزشهای انقلابی با هدایت و کمک حوزههای علمیه بیابد و پیشنهاد نماید.
.1تعریف مفاهیم
بهطوراجمال برخی اصطلاحات مطرحشده در مقاله را تعریف میکنیم:
رسانههای نو: رسانههای نو رسانههایی هستند که سرعت انتقال اطلاعات، ارتباط آنلاین، نحوه عرضه متفاوت، امکان ارائه مطلوب به شکل مورد درخواست و علایق کاربر، امکان دسترسی سریع به آرشیوها، امکان انتخاب نوع دسترسی و نوع مطالب، استفاده از ابزارهای چندرسانهای، تیراژ نامحدود، امکان جستجوی گسترده در محتوا و مهمترین نکته، امکان ارتباط دوسویه بین فرستنده پیام و گیرنده خصوصیات اصلی این رسانهها میباشند. مک کوایل رسانههای نو را مجموعه متمایزی از فناوری ارتباطی میداند که خصایص معینّی را در کنار نوشدن، امکانات دیجیتال و دردسترسبودن وسیع برای استفاده شخصی به عنوان ابزارهای ارتباطی دارا هستند - بابایی و فهیمیفر، 1392، ص. - 174
حوزه علمیه: حوزه علمیه به مراکز آموزشی دینی در جهان اسلام، بهویژه در میان شیعیان اطلاق میشود که دارای کارکردهای آموزشی، پژوهشی، تربیتی و تبلیغ دینی است که در گستره ملّی و فراملّی فعالیت دارد و از حیث عملکرد دارای سطوح سیاستگذاری، قانونگذاری و اجرایی در حیطه کارکرد خویش است. بر اساس این تعریف مراکز وابسته و غیروابسته با پسوند حوزه علمیه نیز جزو این مجموعه محسوب میشود - اباذری، 1389، ص. - 25
حقوق بینالمللی ارتباطات: به مجموعه مقررات حقوقی و قانونی که در عرصه ارتباطات و رسانهها در سازمانهای بینالمللی به تصویب رسیده است، گفته میشود. در سطح جهانی مقررات مختلفی از سوی سازمانهای بینالمللی، بهویژه مجمع عمومی ملل متحد، یونسکو، اتحادیه بینالمللی راه دور، سازمان جهانی مالکیت معنوی و نیز برخی سازمانهای منطقهای، مانند شورای اروپا، اتحادیه اروپایی، پیمان همکاری و امنیت اروپا، سازمان کشورهای امریکایی و سازمان وحدت افریقا - اتحادیه کنونی افریقا - ، در زمینههای گوناگون فعالیتها و عملکردهای ارتباطات، از جمله آزادی اطلاعات، تصحیح بینالمللی اخبار نادرست، حمایت بینالمللی روزنامهنگاران، لزوم تأمین تعادل اطلاعات، سیاستهای ملّی ارتباطی و نظم جهانی نوین اطلاعات و ارتباطات، توزیع جهانی مدارهای ماهوارههای ارتباطی و اصول حقوقی کاربرد ماهوارههای پخش مستقیم تلویزیونی به تصویب رسیدهاند - معتمدنژاد، 1388، ص. - 45 این مقررات بینالمللی و منطقهای که در قالب قطعنامهها، اعلامیهها، عهدنامهها و رهنمودهای حقوقی پدید آمدهاند، برای توسعه و تحکیم حقوق بینالمللی ارتباطات در جهان به شمار میروند و به عنوان شاخهای حقوقی در کنار دیگرشاخهها قرار گرفتهاند و البته از سوی نظریههای ارتباطات بینالمللی پشتیبانی میشوند.
نظریههای ارتباطات: اصطلاح نظریه ارتباطات را میتوان برای اشاره به یک نظریه مجرد به کار برد و میتوان از آن برای دلالت به مجموعهای از خرد یا دیدگاههای حاکم بر نظریههای فرایند ارتباطات استفاده کرد - لیتل جان، 1384، ص. - 28
ارتباطات بینالملل: عبارت از جریانهای ارتباطی است که به مرزهای سیاسی، جغرافیایی و نژادی خاصی محدود نمیشود و فرایند ارتباط را در سطح جهان براساس قراردادها، قوانین و حقوق بینالملل ممکن میسازند - زورق، 1386، ص. - 144
انقلاب اسلامی: از دو واژه انقلاب و اسلام ترکیب شده است. در اینجا اسلام »هدف« و انقلاب »وسیله« است. درواقع مردم و رهبری انقلاب، حضرت امام خمینی - ره - به وسیله انقلاب تلاش کردند اسلام را به عنوان یک مکتب اجتماعی و سیاسی مجدداً احیا نمایند. از سوی دیگر انقلاب یک دوره و حرکت مستمر است؛ انقلاب یک چیز دفعی و آنی نیست - خامنهای، - 1377/11/13؛ صدها شرط و موقعیت باید ردیف شوند و کنار هم قرار گیرند تا حادثهای مثل انقلاب رخ دهد؛ البته این شرایط، آسان به دست نمیآید؛ ازاینرو انقلاب پدیده بسیار مغتنم و دیریاب است - همو، - 1379/9/12 و باید برای تحقق آن تلاش و مجاهدت دائمی انجام گیرد؛ مشروط بر اینکه روح و خواست و ضرورت انقلاب در مردم وجود داشته باشد - همو، - 1387/2/11؛ ازاینرو انقلاب امری تصادفی و اتفاقی نخواهد بود و با خیالبافی و ذهنیتگرایی تحقق نخواهد یافت؛ بلکه امری واقعیتدار است. از نگاه مقام معظم رهبری انقلاب اسلامی، یعنی طغیان بر ارزشهای جاهلی و نظامهای طاغوتی و فرهنگ بهزنجیرکشیدن بشر - همو، - 1378/6/4 با هدف احیا و تعمیق عقاید و احکام اسلامی در افکار و رفتار فرد و جامعه به صورت سریع در زمینه بروز و ظهور و نمود و غالباً توأم با خشونت و خونریزی به دلیل مقاومت نظام حاکم، در جهت نیل به کمال انسانی و اسلامی - حیات طیبه - که تکوین و ریشهگیری آن امری طولانی و مرحلهای است.
.2 اهداف انقلاب اسلامی
هر نظامی بر حسب محتوا و نظام شکلدهنده آن دارای اهدافی است که به دنبال تحقق آن است. در حکومتهای استبدادی هدف حکومت، تأمین تمایلات شخصی فرد یا افراد هیئت حاکمه است و در حکومتهای دموکراسی به شیوه غربی، بر پایه رأی اکثریت بنا گذاشته شده است و در حکومت اسلامی اهداف یاد شده بر اساس اراده خالق هستی و مالک و رب همه جهانیان انجام میگیرد و بر اساس اراده او نیازهای واقعی انسانها مورد توجه قرار میگیرد.اصل دوم و سوم قانون اساسی به بیان اهداف نظام جمهوری اسلامی میپردازد که طبق آن، دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم همه امکانات خود را به کار برد.
اهداف و آرمانهای انقلاب اسلامی در راستای نگاه بنیادین به دین شکل گرفت و رهبران انقلاب، بهویژه رهبری نهضت بر اساس بنیادهای نظری بود که اقدام به مبارزه با دولت پهلوی و مظاهر دخالت خارجی و قدرتهای استعماری نمود و بر اساس نگاه عمیق فقهی و دینی اهدافی برای آن در نظر گرفت که شامل ابعاد مختلف داخلی و خارجی و همچنین ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره میشد. برخی پژوهشگران با همین نگاه و تحلیل جامعهشناختی شعارهای انقلاب اسلامی اهداف انقلاب اسلامی را در شش مقوله کلی امور سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، امنیتی و نظامی، اتحاد و تشکل، مسائل و انحرافات مربوط به ارزشها - پناهی، 1382، ص - 354 بررسی کردهاند.
در نظر اکثر محققان سه یا چهار شعار اساسی مردم از اهداف اصلی انقلاب اسلامی بوده است که عبارتاند از: »استقلال«، »آزادی«، »جمهوری اسلامی« و در کنار آن عدالت اجتماعی و اقتصادی از مهمترین خواستههای انقلابیون بوده است که در دیدگاه شهید مطهری با عنوان »اسلامیبودن« و »اتکا به پشتوانههای مردمی« بیان شده است - مطهری، 1371، ص. - 173 به لحاظ این دو ویژگی عظیم است که نظام مورد نظر پس از انقلاب اسلامی نیز نظام جمهوری اسلامی بوده است که بیانگر محتوای دینی و اسلامی و دارای شکل و قالب مردمی و با حضور مردم است.
اهداف مهمی در ابعاد مختلف در انقلاب اسلامی وجود داشته است که در چهار دسته بزرگ قابل بررسی است که یکی از آنها اهداف فرهنگی است؛ زیرا بنیاد انقلاب اسلامی بر انقلاب فرهنگی بنا شده است؛ چنانکه اسم این انقلاب با پسوند »اسلامی« بیانگر محتوای دینی و فرهنگی آن است و این رویکرد قابل تبلیغ و بهرهبرداری در سطح جهانی بر اساس تکیه بر فطرت خداجویی و معنویتگرایی است. اهداف فرهنگی انقلاب اسلامی را میتوان در این موارد خلاصه کرد: احیای اسلام و اجرای قوانین اسلامی، خدامحوری و تقرب به خدا، توجه به همه انسانها، بهویژه مستضعفان، رشد فضایل اخلاقی و پیوند دین و سیاست.از دیگراهداف انقلاب اسلامی و مهمترین خواستههای نهضت اسلامی رویکرد سیاسی است که مهمترین شاخصه آن، تغییر نظام سیاسی بود. میتوان مهمترین اهداف سیاسی انقلاب اسلامی را به شرح ذیل برشمرد:
1.استقلال: بر این اساس بود که شعار نه شرقی و نه غربی نیز از مهمترین شعارهای انقلاب شد و به یک استراتژی اساسی کشور پس از انقلاب اسلامی تبدیل گردید.
2.آزادی: این شعار و خواسته نیز از مهمترین خواستههای مردم و رهبران انقلاب بود و بر اساس این هدف بود که هر نوع استبداد و خودکامگی نفی میشد.
3.دفاع از مستضعفان و مقابله با ستمگری و بهرهکشی - اکبری، 1392، ص. - 92
اهداف اجتماعی و اقتصادی نیز در انقلاب اسلامی وجود داشت. در بعد اجتماعی شامل گسترش قسط و عدل اسلامی، اجرای احکام و موازین اسلامی در جامعه، مبارزه با فساد اخلاقی و منکرات عمومی، گسترش تعاون اسلامی بوده است و در بعد اقتصادی شامل استقلال و خودکفایی، اقتصاد بر محور مکتب اسلام، تأمین نیازهای اساسی مردم، ریشهکنکردن فقر و محرومیت و رسیدگی به مناطق محروم، کاهش فاصله طبقاتی و جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانگان میشود.
.3 حقوق بینالمللی ارتباطات و تبلیغ بینالمللی ارزشهای انقلاب اسلامی
.3-1 اصل آزادی جریان اطلاعات
حق دسترسی به اطلاعات و گردش آزاد اخبار به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشری و شهروندی از اصول پذیرفتهشده جهان امروز است. دیگر کسی تردید ندارد که به دلایل مختلف دسترسی به اطلاعات و آگاهبودن آنان از اخبار پیرامونی خود، از جمله حقوقی است که تأمین آن وظیفه و نیز به سود دولتهاست. اسناد معتبر بینالمللی نیز به هرگونه بحثی در این زمینه پایان داده و از نظر حقوقی آن را مستند ساختهاند؛ برای مثال ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر - مصوب دهم دسامبر - 1948 بهصراحت چنین بیان کرده است: »هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.
« پیش از آن هم قطعنامه شماره 59 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1964 تصریح کرده بود که »آزادی اطلاعات یک حق بنیادین بشر و... سنگ بنای تمام آزادیهایی است که سازمان ملل خود را وقف آن کرده است.« البته باید توجه داشت که اولاً مقصود از »حق دسترسی به اطلاعات«، دسترسی به اطلاعات »عمومی« است و شامل اخبار مربوط به حریم خصوصی دیگران نمیشود. قداست و حرمت حریم خصوصی نکتهای نیست که نیاز به تأکید و توضیح داشته باشد. با این
