بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از گیاهان دارویی آنها با زندگی انسان بر روي زمین آغاز شده است. انسانهاي نخستین بدون آگاهی داشتن از ترکیبات موجود در گیاهان دارویی از آنها استفاده میکردند. امروزه اهمیت ترکیبات موثره گیاهان دارویی در زندگی انسانها جایگاه ویِژهاي پیدا کرده است. گیاهان دارویی داراي ترکیبات مختلفی بوده که این ترکیبات میتوانند در صنایع گوناگونی مورد استفاده قرار گیرند.
یکی از صنایعی که به طور چشمگیري از گیاهان دارویی و ترکیبات آنها بهره فراوانی جسته است پزشکی و صنعت دارو سازي است. بسیاري از داروهاي گیاهی از ترکیبات موجود در گیاهان دارویی حاصل شدهاند. از جمله ترکیبات موثره گیاهان دارویی میتوان به چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغنهاي فرار - اسانسها - و سایر ترکیبات موثره نام برد.
منظور از سایر ترکیبات موثره، ترکیباتی چون ترکیبات تلخ، فلاون-ها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، ویتامینها، تاننها، اسید سالیسیک میباشد. هرکدام از این ترکیبات طبیعی نام برده شده خصوصیات منحصر به فردي دارند که آنها را از ترکیبات شیمیایی ممتاز کرده است. از این ترکیبات براي پیشکیري یا درمان بیماريهاي انسانی، جانوري و گیاهی استفادههاي فراوانی شده است. در این مقاله، مروري بر ترکیبات موثره موجود درگیاهان دارویی و خواص آنها شده است.
مقدمه
گیاه دارویی به گیاهی گفته میشود که داراي ترکیبات موثره مشخصی است، در درمان بیماري یا پیشگیري از بروز آن مورد استفاده قرار می گیرد و نام آن در یکی از فارماکوپههاي معتبر بین المللی ذکر شده باشد. قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان شاید بیش از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت حضور باورهاي ریشهدار مردم سرزمینهاي مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. طبق برخی سنگ نوشتهها و شواهد به نظر میرسد مصریان و چینیها در زمره نخستین اقوام بشري بودهاند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کردهاند.[1] استفاده از گیاهان براي درمان بیماريها با تاریخ زندگی بشر روي کره زمین همزمان بوده است.
ترکیبات موثره موجود در گیاهان دارویی
ترکیبات موثره موجود در گیاهان دارویی دو نوع هستند. نوع اول متابولیتهاي اولیه یا ترکیبات مورد نیاز و حیاتی، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود می آیند. نوع دوم متابولیت هاي ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می شوند. این تولیدات ظاهرا براي گیاه بدون فایده هستند،ولی برعکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است.
متابولیت هاي ثانویه گیاهان
گیاهان براي حفظ خودشان در مقابل آفات و بیماريها و دشمنان طبیعی مثل علفخواران، متابولیتهاي ثانویه گوناگونی تولید می-نمایند. برخی از متابولیت هاي تولید شده در پاسخ به عوامل زنده محیطی مانند بیماري ها و آفات و بعضی در شرایط پاسخ به عوامل غیر زنده مانند تنش شوري، تنش خشکی، تنش سرمایی وگرمایی در گیاه تولید می شود که که براي حفظ بقاء گیاه بسیار مهم می باشد.[16] بیش از 100 هزار متابولیت ثانویه پیچیده در گیاهان جهت پاسخ به آفات و بیماريها تولید میشود. سه گروه بزرگ از متابولیت هاي ثانویه شامل ترپنها، فنیل پروپنوئیدها و ترکیبات حاوي ازت و گوگرد می باشد.[18] از میان متابولیتهاي شناخته شده بیش 3000 روغن ضروري - اسانس - که حدود 300 تا از آنها در صنعت عطر سازي و ساخت چاشنیهاي اغذیه مورد استفاده قرار می گیرد.
طبقه بندي ترکیبهاي موثره گیاهان دارویی :
در گذشته گیاهان دارویی را با توجه به اندامهاي دارو دهنده یا برحسب خاصیت داروهاي به دست آمده از آنها مانند مزه، رنگ، نحوه اثر و دیگر خصوصیتها طبقهبندي میکردهاند. مثلا در طبقهبندي از روي اندامهاي دارو دهنده، دو گروه دارو در نظر میگرفتند.
یک گروه را داروهایی تشکیل میدادند که در تمامی پیکره گیاه یافت میشوند و از اندامهاي مشخصی به دست نمیآیند مانند رزینها، مومها، چربیها و گروه دیگر داروهایی بودند که از اندامهاي مشخص گیاهی مانند برگ، گل، دانه، ریشه، پوست و به دست میآیند. به هر حال، در این گونه طبقهبنديها چون تشخیص و ترکیب موثره دارویی مربوط چندان مقدور نبود، امروزه تمامی آنها کنار گذاشته شدهاند - امید بیگی،. - 1376 تقسیم بندي ترکیبهاي موثره گیاهان که امروزه مورد تأیید است به صورت چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغنهاي فرار و سایر ترکیبات موثره میباشد. منظور از سایر ترکیبات موثره، ترکیباتی چون ترکیبات تلخ، فلاونها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، ویتامین ها، تاننها، اسید سیلیسیک می باشد.
آلکالوئیدها:
براي نخستین بار، یک محقق آلمانی به نام مایسنر از آلکالوئیدها به عنوان ترکیبات ازتهاي که خاصیت قلیایی دارند و در محیط اسیدي نمک تولید میکنند، نام برده است. آلکالوئیدها در انسان واکنشهاي فیزیولوژیکی قوي همراه با اثرهاي مخصوص ایجاد میکنند و به ویژه بر سیستم عصبی اثر دارند
نقش واقعی آلکالوئیدها در پیکره گیاهان تاکنون شناخته نشده است اما برخی از دانشمندان معتقدند که مزه تلخ آنها سبب دفع حشرات از گیاهان میگردد. بعضی از انواع آلکالوئیدها داراي اثرهاي کاملا بارز و شاخص دارویی هستند و از این لحاظ بسیار مفید و ارزشمندند. در این مورد، میتوان از کافئین، استریکنین، کینین، مورفین و امثال آن نام برد. از آنجا که آلکالوئیدها اکثرا سمی و مرگ آور میباشند، استخراج و استفاده از گیاهان آلکالوئیددار فقط باید در کارخانههاي مربوطه و زیر نظر متخصصان صورت گیرد
گلیکوزیدها:
گلیکوزیدها همچون آلکالوئیدها گروه بزرگی از ترکیبات موثره دارویی را تشکیل میدهند که در عین حال در میان آنها برخی از خطرناكترین و سمیترین ترکیبات موجود در طبیعت یافت میگردد. این ترکیبات در گروه زیادي از گیاهان گلدار وجود دارند. گلیکوزیدها در مسیرهاي مختلف متابولیکی به شکلهاي گوناگونی ساخته میشوند. این ترکیبات داراي ساختمان شیمیایی پیچیده و مخصوصی هستند و در بدن انسان اثرهاي خاصی نیز بر جاي میگذارند. گلیکوزیدها پس از هیدرولیز به ترکیبات قندي و غیرقندي تبدیل میشوند. ترکیبات غیرقندي مصارف فراوانی در داروسازي دارند
یکی از مهمترین ترکیبات گلیکوزیدي، گلیکوزیدهاي سیانوژنیک هستند، که از فراوردههاي ترکیبات گلیکوزیدي پس از هیدرولیز آنها با اسید هیدرسیانیک میباشند. از مهمترین گلیکوزیدهاي سیانوژنیک، میتوان از آمیگدالین نام برد که به طور وسیعی در گیاهان خانوادههاي گل سرخ - سیب، بادامها،گلابی - پروانهآسا - شبدر، لوبیا - آقطی، کتان و بعضی خانوادههاي دیگر وجود دارد. بعضی از این ترکیبات در تهیه داروهاي معالج سرفه، مسهل و مسکن مورد استفاده قرار میگیرد. یکی دیگر از ترکیبات مهم گلیکوزیدها، گلیکوزیدهاي آنتراکینون نام دارند.
این گلیکوزیدها پس از هیدرولیز، آنتراکینون تولید میکنند. آنتراکینونها نقش عمدهاي در مداواي یبوست دارند. از گیاهان حاوي آنتراکینونها، میتوان از سنا، سیاه توسه، ریواس و چند گیاه دیگر نام برد. از گلیکوزیدهاي مهم دیگر، گلیکوزیدهاي قلبی هستند. ساختمان گلیکوزیدهاي قلبی با سایر ترکیبات گلیکوزیدي متفاوت است. این گلیکوزید ها اثرهاي خاصی روي ماهیچههاي قلب دارند و صدها نوع از این گلیکوزیدها شناخته شدهاند. گلیکوزیدهاي قلبی در برخی از گیاهان گلدار نظیر گیاهان خانواده خرزهره، گل انگشتانه، آلاله، استبرق و چند خانواده دیگر وجود دارد.
اسانس و خصوصیات آن
سومین گروه از ترکیبات موثره گیاهان را اسانسها تشکیل میدهند. اسانسها در طبیعت نقش مهمی را در محافظت گیاه در مقابل عوامل بیماري زا مثل باکتريها، قارچها، ویروسها، نماتدها، حشرات و همچنین حیوانات علف خوار - از طریق کاهش اشتها و مسمومیت - ، بازي میکند و بقاء گیاه را در طبیعت ممکن میسازد. گیاهان همچنین ممکن است با استفاده از این سبب جذب حشرات مفید گردد و گرده افشانی و تولید بذر خود را ممکن سازد. یا با تولید این ترکیبات موجب گردد که حیوانات و پرندگان از آن دور گردند و بدین طریق از منقرض شدن در امان باشد. اسانسها اغلب از گیاهان دارویی استخراج میگردند و خواص دارویی آنها در فارماکوپههاي قدیمی به ثبت میرساندند.
