دانلود مقاله زرشک

بخشی از مقاله

زرشک

مقدمه
زرشک از جمله درختچه هاي مقاومي است که قابليت رشد و توليد در زمينهاي کم بهره با آب شور را داراست و توجه بيشتر به آن، ضمن بالا بردن ظرفيت توليد محصولات کشاورزي، در حفاظت از خاک منطقه نيز مي تواند موثر باشد. مصرف زرشک به صورت تازه خوري به دليل مزه ترش آن معمول نيست، با تهيه فراورده هاي متنوع نظير مربا، مارمالاد، آبميوه، نوشابه، سس، ژله و... از زرشک ضمن جذب توليد مازاد بر مصرف و ايجاد ارزش افزوده، مي توان آنها را هم به نام ايران به بازارهاي بين المللي معرفي نمود.
زرشک گياهي بومي ايران است و نوع بي دانه آن براي نواحي جنوب خراسان به خصوص قاين و بيرجند شهرتي ايجاد کرده است.
در بعضي منابع در مورد پيشينه تاريخي زرشک و مبدا آن اين طور آمده است که اولين بار شخصي به نام جعفر، کشت و توليد زرشک بي دانه را در روستاي افين از بخش زيرکوه شهرستان قاين بنيان گذاشته است. گفته مي شود وي در زمان ترکمن تازي به اسارت ترکمنها درآمده، ولي ضمن فرار از اسارت، در مسير بازگشت درختچه هاي زرشک بي دانه را مشاهده نموده و پاجوش آن را به روستاي خود منتقل کرده و کشت نموده است. بدين ترتيب به نظر مي رسد، نخستين محل پرورش زرشک بي دانه روستاي افين باشد که داراي قدمت تاريخي است. احتمالا وي اين نوع زرشک را در منطقه شيروان در شمال خراسان مشاهده نموده است.(10)

تيره زرشک Berberidaceae
به صورت گياهان علفي، چندساله با برگهاي هميشه سبز و زود افت، اغلب خاردار و گاهي به صورت درختچه يا حتي درختهاي کوچک ديده مي شوند. معمولا انواع مختلفي از بنزيل ايزوکينولين در اين تيره موجود بوده و بافتهاي آن به علت داشتن بربرين (يک نوع ايزوکينولين) زرد رنگ است. عناصر چوبي داراي صفحات ساده سوراخداري هستند و گاهي اوقات اين بخش هاي سوراخدار به صورت آوندهاي نردباني در يک صفحه مشخص بوده و تعداد محدودي تيغه هاي افقي بين آنهاست. عناصر تراکئيد بدون مجرا همراه با منافذ ساده مي باشد. اشعه هاي مغزي پهن داراي سلولهاي مشابه يا به طور نسبي مشابه مي باشند.

برگها متناوب، ساده يا مرکب (برگهاي زرشک ساده و داراي مفصلي در قاعده پهنک است) و به ندرت قاعده اي است. گاهي اوقات برگها به خار کاهش يافته است. دمبرگ داراي 3، تا تعداد زيادي دستجات آوندي است که تشکيل يک قوس و يا دو حلقه را مي دهند، استيپول وجود نداشته و يا تحليل رفته است.گلها منظم، کامل، منفرد يا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و يا شکل هايي از پانيکول يا گرزن است. دمگل ها اغلب به طرف قاعده تا شده است. نوع گلها پاييني بوده و گرده افشاني در آنها توسط حشرات انجام مي شود. قطعات گل معمولا دوتايي يا سه تايي بوده و در دو رديف قرار دارند. هر گل داراي 4 تا 6 کاسبرگ براکته مانند در دو رديف مي باشد. گلبرگهاي داخلي بيشتر پرچمهاي تحليل رفته گلبرگ مانند هستند که توليد نوش مي کنند. تعداد پرچمها 4 عدد يا بيشتر است ولي اغلب 6 عدد مي باشد و معمولا مقابل گلبرگهاي داراي نوش هستند. کيسه هاي گرده بساک معمولا 4 عدد است. مادگي يک برچه اي است ولي گاهي دو تا سه برچه اي به نظر مي رسد. تخمدان از نوع بالايي است و تخمک از نوع واژگون يا نيمه واژگون است و تعداد زيادي از آنها ممکن است در حاشيه تخمدان روي جفت ضخيمي قرار گيرند. خامه برجسته بوده و داراي 3 لوب مي باشد. ميوه بيشتر سته حبه اي است.

اين تيره شامل 15 جنس و 650 گونه بوده و بيشتر در مناطق معتدله نيمکره شمالي پراکنده است. مهمترين جنس هاي تيره زرشک عبارتند از زرشک (500 گونه)، ماهونيا(100 گونه) و پودوفيلوم. اين هر سه جنس داراي مبناي کروموزومي 7 مي باشند.(6و12)

جنس زرشک
زرشک بزرگترين جنس در اين تيره مي باشد . فسيل اين جنس از دوره پلئيستوسن شناخته شده است. رنگ و شکل پوست شاخه ها با افزايش سن درخت تغيير مي کند. رنگ پوست شاخه ها از زرد تا قهوه اي و خاکستري و ارغواني متغير است. شاخه هاي يکساله معمولا زرد رنگند و شاخه هاي بلند تيغهاي فراوان دارند. برگها متناوب، ساده، خزان کننده و گاهي هميشه سبز است و داراي دمبرگهايي است که بخشي از پهنک معمولا در طرفين آن قرار داشته و باريک مي شود. ساقه آن خاردار بوده و خارها ممکن است منفرد، سه شاخه و يا گاهي 5 شاخه باشد. اين خارها از تغيير شکل برگها حاصل شده اند.

گلها منظم، دوجنسي، اغلب مجتمع از نوع خوشه کاذب يا گرزن يا گاهي پانيکول و به ندرت منفرد است. گلهاي مجتمع کم و بيش حالت آويخته دارد. گلها معمولا در ارديبهشت يا خرداد شکفته مي شوند، گلپوشها سه تايي و در دو رديف قرار دارند، يعني داراي 6 کاسبرگ و6 گلبرگ مي باشند. گلها از نوع پائيني و زودريز مي باشند، آرايش گلپوشها از نوع هم پوش Imbricate)) است. معمولا 1 تا 2 رديف غده هاي شهدزا روي گلبرگها بين جام گل و پرچمها قراردارد. پرچمها معمولا 6 عدد و در دو رديف هستند ولي بسته به گونه، ممکن است به تعداد 4 تا 18 عدد تغيير کنند. پرچمها داراي ميله اي کوتاه بوده و مفصلي در قاعده دارند. پرچمهاي بيرون اپي پتال بوده و مقابل گلبرگها قرار دارند. بساکها دو حجره اي و بازي فيکس مي باشند يعني از قاعده به ميله پرچم چسبيده اند. بساکها توسط دو دريچه از طرفين شکفته مي شوند.

مادگي يک عدد بوده و تخمدان بالايي و يک خانه است که داراي 2 تا 3 برچه و به عقيده بعضي 1 برچه با تخمکهاي قاعده اي مي باشد. کلاله آن 1 عدد و ميوه آن سته حبه اي مانند و قرمز رنگ مي باشد که اغلب داراي 2 تا 3 دانه است. ميوه معمولا بيضوي بوده و طول آن گاهي ممکن است تا 13 ميلي متر هم برسد. روي ميوه برجستگي کوچکي مربوط به بقاياي کلاله و خامه ديده مي شود. جنين دانه، دولپه اي و کوچک است و آندوسپرم آن فراوان است.
به نظر مي رسد زرشکهاي موجود در ايران اغلب بر اثر تلاقي هاي بين گونه اي ماهيت اوليه خود را تا حد زيادي از دست داده اند، به طوري که با شناسه هاي موجود مطابقت کامل ندارند.(3)

گونه هاي زرشک
تعدادي از گونه هاي زرشک در ايران به صورت زير مي باشد
زرشک زالزالکيBerberis crataegina
زرشک زرافشاني Berberis integerrima
زرشک خراساني Berberis khorasanica
زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys
زرشک معمولي Berberis vulgaris
زرشک ژاپنيvar.atropurpurea Berberis thunbergii
در اينجا به شرح اين گونه ها مي پردازيم

زرشک زالزالکيBerberis crataegina DC.1810
ساقه چوبي، ارتفاع 1 متر گاهي تا 3 متر، رنگ شاخه ها قرمز تا قرمز مايل به قهوه اي، ساقه هاي مسن قهوه اي يا قهوه اي مايل به خاکستري وداراي عدسک است. شاخه ها نسبتا روشن، شياردار و خاردار است. خارها 5/1 تا 3 سانتي متر، سخت ودرقاعده حجيم تر، رنگ آن زرد و روشن تر از ساقه، ساده و يا گاهي سه انشعابي است.
برگها کمي چرمي تا چرمي، کشيده، بيضوي تا واژ تخم مرغي يا واژسرنيزه اي به ابعاد 2-1*5-5/3 سانتي متر، قاعده برگ به تدريج به دمبرگ منتهي مي شود. نوک برگها تيز، به ندرت گرد، حاشيه برگها صاف يا داراي دندانه هاي سخت و اره اي منظم و دور ازهم است. طول برگ تقريبا سه برابر عرض آن است. پشت و روي برگها سبز روشن بوده و در سطح بالاي برگ روزنه ديده نمي شود.
گل آذين به طول 2 تا 5 سانتي متر،خوشه ساده يا پانيکول، پايک گل آذين حدود 6 تا 10 ميلي متر، تعداد گلها بين 5 تا 20 عدد و گاهي ممکن است تا 40 عدد برسد. ميوه آن سته کشيده، بدون خامه، طول 11 ميلي متر و عرض 5 تا 9 ميلي متر، بيضوي، ابتدا قرمز ولي بعد سياه رنگ مي شود.بذرها سياه تا قهوه اي روشن و طول آنها حدود 10 ميلي متر است.

پراکنش:
نمونه تيپ اين گونه در آسياي صغير ذکر شده است. اين گونه در قسمتهاي مخلف ايران از جمله تهران، گچسر، البرز، کرج، راميان، کندلوس، شهرستانک، قزوين، طالقان، فيروزکوه، و احتمالا بيرجند در مناطق خنگ و سلم آباد ديده مي شود. در کشورهاي مجاور نيز در ترکيه، ارمنستان، جنوب ترکمنستان ديده مي شود.
به نظر مي رسد اين گونه با زرشک زرافشاني، دورگ توليد مي کند. اين دورگه ها بيشتر در شاهرود، کردستان، تهران، کرج و اراک ديده مي شود. دورگه هايي که شباهت با تلاقي اين گونه با زرشک معمولي دارد نيز در مناطق شمالي ايران بويژه مازندران، گرگان، آزادشهر و استان تهران ديده مي شوند.(2و12)

زرشک زرافشانيBerberis integerrima bunge,(1843)
ساقه چوبي، ارتفاع 4 متر(براساس برخي گزارشات گاهي تا 9 متر)، رنگ آن زرد تا قهوه اي روشن يا تيره، داراي عدسک يا بدون آن و ساقه هاي مسن خاکستري است. شاخه هاي آن کم و بيش شياردار است. خارها معمولا ساده ولي در جستها و شاخه هاي نازا سه انشعابي است، طول خارها حدود 1 تا 4 سانتي متر، باريک، بلند، نوک تيز و زرد رنگ يا همرنگ ساقه ها است. برگها چرمي، بيضي يا واژ تخم مرغي، حاشيه برگها صاف، در جستها و شاخه هاي نازا داراي دندانه هاي تيز پراکنده است که در هر طرف تا 12 عدد مي رسد. قاعده برگها به طرف دمبرگ تدريجا باريک مي شود. ابعاد برگها 2 -5/3*5-5/3 سانتي متر و طول برگها 2 تا 3 برابر عرض آن مي باشد و گاهي طول برگها به 7، عرض برگها به 4، و طول دمبرگ به 3 سانتي متر مي رسد.نوک برگها گرد يا در انتها نوک تيز مي باشد. سطح پايين برگ سبز ولي کم رنگتر از سطح بالايي است. رگبرگها مشخص و در سطح روزنه پاييني برجسته بوده و سطح بالايي داراي روزنه است.

گل آذين خوشه يا پانيکول، 2 تا 7 سانتي متر، داراي 6 تا 35 و کمتر از 50 گل مي باشد. ميوه آن سته حبه اي، 7 تا 8 ميلي متر، قرمز تا ارغواني، آردآلود، بدون اثر خامه يا داراي آن، بيضوي يا تا حدودي کروي و تعداد آنها در هر خوشه بين 14 تا 24 عدد است.بذرها در اين گونه ريز و سياه رنگ است.

تغييرات موجود در اين گونه حائز اهميت زيادي است و واريته هاي مختلف را دارا مي باشد. اين گونه مترادفهاي گوناگون دارد. اين مترادفها تفاوت کمي دارند. کناره هاي برگ، وضع دندانه هاي آنها، وضعيت براکي بلاستوس يعني گل آذين حاصل از شاخه هاي کوتاه روي شاخه هاي بلند و خارهاي بزرگ تغييرات متنوعي دارند که به نظر مي رسد پيوستگي چنداني ندارند. يک شاخص ثابت، وضع حاشيه برگها در شاخه هاي زاياست، در حالي که در شاخه هاي کوچک نازا دندانه ها با فواصل نامساوي به يکديگر وصل مي شوند. شاخص ديگر توليد برگهاي ضخيم و چرمي است که اين برگها در بعضي حالات دائمي بوده و مي تواند سبب تشخيص اين گونه از ساير گونه ها بشود.

پراکنش:
اين گونه در منطقه ايرانيکا (آسياي صغير) پراکنش زيادي دارد. در شرق ترکيه، ايران، شرق عراق، افغانستان، قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمير و غرب چين زياد ديده مي شود. درايران در آذربايجان، لرستان، خوزستان، فارس، يزد، کرمان، سمنان، تهران، کرج، گچسر، توچال، دامغان، گرگان و در خراسان در بجنورد، اسفراين، درگز، سرخس، تربت جام، تربت حيدريه، فريمان، کلات، علم کوه، شيروان، کپه داغ، قوچان، رباط سفيد، مشهد، کاشمر وبيرجند وجود دارد.(2)

اين گونه در شرق ترکيه و ايران با گونه هاي ديگر تداخل داشته و دو رگه هاي متنوعي بين اين گونه با زرشک بي دانه (آذربايجان، مازندران، گرگان، کردستان، همدان، قزوين و خراسان در قاين، پيرمردانشاه، سلم آباد، زشک و ريوش)، زالزالکي(شاهرود، تهران، کرج، اراک، کردستان)و زرشک راست خوشه(گرگان، مازندران، البرز) ديده مي شوند.امکان وجود هيبريدهاي سه جانبه نيز وجود دارد ولي قطعي نيست. اين دو رگه ها ممکن است در مناطق وسيعي حاصل شوند و درجه بندي آنها بسيار مشکل است. از جمله واريته هاي شاخص اين گونه مي توانB.integerrima=B.vulgaris var.densifloraو B.integerrima=B.vulgaris var.serratifolia را نام برد. واريته اولي در منطقه پير زنگوله و پير عمارلو و واريته دوم در آذربايجان، کهرود، نهاوند، شمشک و کرمانشاهان ديده مي شود.
به نظر مي رسد برخي از اين زرشکها تلاقي هاي زير باشند.

B.orthobotrys * B.integerrima
B.vulgaris * B. integerrima
همچنين نمونه هايي نيز تلاقي سه جانبه زير به نظر مي رسد.
B.orientalis * B.turcomanica * B.integerrima

برگهاي براکي بلاستوس در موارد اشاره شده صاف يا داراي دندانه هاي کمي بوده و خارهاي آن از زرشک معمولي قوي تر مي باشد. جوانه هاي دو سال قبل برگها نيز مثل زرشک معمولي سفيد نيست، بلکه مقداري به قهوه اي تمايل دارد و آن را به زرشک زرافشاني نزديک مي کند.
گونه B.turcomanica يا واريته اي از زرشک زرافشاني به نظر مي رسد و يا گونه اي است که نسبت به آن خويشاوندي نزديک دارد و يا براساس نظريه جديدتر واريته integerrima زير مجموعه اي از B.turcomanica است. يعنيvar.integerrima B.turcomanica . نمونه تيپ زرشک زرافشاني که توسط متخصصان قديمي توصيف شده، برگهايش برخلاف زرشک زرافشاني چرمي و گوشتدار نبوده و مانند B.orientalis بيشتر باريک، نازک و دندانه دار است و دو رگ به نظر مي رسد.(12)

زرشک خراسانيBerberis khorasanica
درختچه اي با ساقه هاي چوبي، ساقه هاي مسن قهوه اي مايل به خاکستري و شکافدار، پوست نازک، داراي شيارهاي کم عمق يا عميق و شاخه هاي جوان قرمزمايل به قهوه اي است. خارها رو به پايين يا قائم نسبت به ساقه، طول خارها5/1 تا 5/2 سانتي متر، رنگ خارها زرد يا زرد مايل به قهوه اي يا خاکستري است. برگها کشيده غشايي يا تا حدودي چرمي، بيضي، لوزي يا مستطيلي با زاويه هاي کند و به شکل تخم مرغي يا قاشقک مانند مي باشد. دندانه هاي برگ اره مانند و منتهي به خاري نازک، شبکه هاي رگبرگ در دو سطح برجسته و متراکم، دمبرگ مشخص و به طول 1 سانتي متر است. برگها در پاييز قرمز رنگ مي شوند. گل آذين ساده، کشيده، راست يا کم و بيش آويخته، تقريبا به اندازه برگها يا کمي بيشتر و تعداد گل ها تا 20 عدد در خوشه و رنگ گلها زردرنگ مي باشد. ميوه سته، تعداد ميوه در هر خوشه 12 تا 30 عدد، طول ميوه 8 تا 10 ميلي متر، رنگ ميوه قرمز آجري تا جگري تخم مرغي شکل، با خامه اي مشخص به طول حدود نيم ميلي متر مي باشد.

در بعضي نمونه هاي استثنايي در قاين اندازه سته ها به قطر 9 تا 10 ميلي متر و طول 13 تا 14 ميلي متر مشاهده شده و خوشه اين نمونه ها گاهي تا 30 عدد گل و به همين تعداد سته دارد. اين نمونه ها توسط سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي مرکز خراسان هديه نامگذاري شده است و تحقيقات بيشتر روي آن ادامه دارد. دانه ها 2 تا 4 عدد بوده و هر کدام 4 تا 7 ميلي متر طول دارند.
پراکنش:
اين گياه بومي ايران بوده و براي اولين بار در سال 1975 در ايران در فلور ايرانيکا ذکر شده است، نمونه تيپ آن در گلستان ديده شده و توسط بروويچ و زيلنسکي به عنوان گونه جديدي آورده شده است. محل پراکنش آن خراسان بوده و در ارتفاع 1350 متر بين بجنورد و مراوه تپه در بستر خاکهاي آهکي پارک ملي گلستان، 12 تا 20 کيلومتري شمال کاشمر و در جنوب خراسان درقاين مشاهده شده است.(3)

زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys
ساقه چوبي، در برش عرضي زاويه دار، تا حدودي شياردار، داراي عدسکهاي ريز و سياه رنگ و ارتفاع 3 تا 4 متر مي باشد.شاخه هاي گل دهنده خاکستري، شاخه هاي جوان نازا (احتمالا پاجوش هاي نرک) به رنگ قرمز تا قهوه اي وبقاياي شاخه هاي سال قبل نيز کم و بيش خاکستري و تيره مي باشند. خارها زردرنگ به طول 5/1 تا 5/2 سانتي مترساده يا سه قسمتي هستند. برگهاي مجاور براکي بلاستوسها کشيده چرمي يا تا حدودي چرمي بيضي تا واژ تخم مرغي به ابعاد16-10*25-20 ميلي متر و حاشيه به نسبت صاف مي باشد. برگها روي شاخه هاي نازا کشيده به ابعاد 5/2-2*5-5/4 سانتي مترغشايي، بيضي، واژ تخم مرغي با نوک مدور و دندانه هاي مشخص تر، طول دمبرگ 5 ميلي متر، پهنک برگ در قسمت دمبرگ باريک شده و به ساقه منتهي مي شود.
گل آذين خوشه متراکم5/1 تا 5/3 سانتي متر و تعداد گلها 5 تا 20 عدد است. ميوه سته حبه اي، گلابي شکل 8 تا 10 ميلي متر طول و 5 تا 6 ميلي متر قطر و اندازه پايک آن 5 ميلي متر، بيضي شکل و به رنگ قرمز مايل به سياه مي باشد، کلاله در انتها ديده شده ولي تقريبا بدون خامه است. بذرها به تعداد سه عدد و سياه رنگند.

پراکنش:
پراکنش اين گياه را دردنيا بيشتر در شمال ايران و جنوب ترکمنستان مي دانند. در ايران اين گياه بيشتر در دره زرين گل به طرف کوه ابر در ارتفاع 1800 متر، گردنه شربت در گرگان، دامنه شمالي کوه شاهوار، گردنه حاجي لنگ در ارتفاع 2400 تا 2600 متر، کلاردشت مازندران، کندلوس، بين کياسر و نکا در ارتفاعات 750 تا 900متر، هزارجريب در گردنه مرزن آباد بين کرج و چالوس در ارتفاعات 1300 متر و در خراسان در شيروان و احتمالا در بيرجند منطقه سلم آباد وجود دارد.
شناسايي صحيح اين گونه و منشا آن مبهم است. جز در فلور ايرانيکا و پاره اي از منابع ديگر که منبع همه آنها فلور ايرانيکاست از اين گونه نامي نيامده است(10)

زرشک معموليL. Berberis vulgaris
ساقه چوبي، درختچه اي به ارتفاع 3 متر و گاهي تا 6 متر، شاخه ها شکننده هنگام جواني شيارداروداراي انشعابات و جستهاي زيادي است. شاخه هاي تازه به علت وجود بربرين سفيد تا سبز مايل به زرد، زرد ارغواني و يا قرمز مايل به قهوه اي مي باشد، ولي در ساقه هاي از يک سال به بالا قهوه اي و به تدريج خاکستري و سپس سياه و متورق مي شوند.عدسکها معمولا بي رنگ سياه و خاکستري بوده و روي شاخه هاي مسن و گاهي جوان ديده مي شوند. خارهاي روي شاخه هاي کوتاه، ساده يا منشعب سه شاخه، 1تا4 سانتي متر، بالنسبه ريز، نازک، سفيد مايل به زرد، زرد خاکستري يا کمي مايل به قهوه اي و معمولا همرنگ ساقه يا کمي روشن ترند. برگهاي آن چرمي يا تا حدودي غشايي، متناوب، طول 5/3 تا 7 سانتي متر، عرض1تا3 سانتي متر بيضوي، واژ تخم مرغي، پهن،داراي کناره هايي صاف يا با دندانه هاي تيز و خارمانند است. قسمت انتهاي برگ نوک تيز بوده و يا قدري انحنا دارد. رگبرگها مشبک، متراکم و درهم رفته است. سطح بالايي برگ بدون روزنه، سطح بالايي و پاييني برگ همرنگ و يا سطح پاييني قدري کم رنگ تر است دمبرگ حدود 5 تا 10 ميلي متر بوده و پهنک به تدريج به آن ختم مي شود.

گل آذين مجتمع، خوشه آويخته، 3 تا6 و به ندرت 7 سانتي متر است.20 تا 25وگاهي تا 40 گل دارد.قطعات گل 6 قسمتي است، پرچمها 6 عدد و بسيار حساس بوده و با اندک تماس يا برخورد چيزي روي کلاله خم مي شوند.در طبيعت معمولا حشرات عامل خميدگي پرچمها روي کلاله مادگي که داراي خامه کوتاهي است مي شوند.ميوه ها مجتمع و به صورت خوشه هاي آويخته است.ميوه سته قرمز حبه مانند، بيضي يا شبه بيضي، به طول 7 تا 12 ميلي متر و قطر 6 تا 9 ميلي متر است.هر ميوه محتوي 2 وبه ندرت 3 دانه است که هرکدام 5 تا 6 ميلي متر طول دارند.

پراکنش:
نمونه تيپ اين گونه در جنگل هاي اروپا يافت شده است. اين گياه در ايران پراکنش زيادي داشته و در شيبهاي تند به ويژه خاکهاي آهک دار درآذربايجان، گيلان، مازندران، گلستان،تهران، خراسان(درگز، سربيشه، قاين، سلم آباد) و فارس ديده مي شود. در شمال ترکيه، قفقاز، ترکمنستان تاجيکستان و ارمنستان نيز وجود دارد.اين گياه واريته هاي مختلف داشته و با اغلب گونه هاي زرشک، دو رگ توليد مي کند.
واريته هاي مهم اين گونه عبارتند از:
B.vulgaris var.asperma
اغلب زرشک هاي بي دانه از اين رقم هستند

B.vulgaris var.brachiobotrys
= B.orientalis var.brachiobotrys
برگهاي آن از گونه اصلي کوچکترند و درراه فيروزکوه به سمنان ديده مي شوند.
B.vulgaris var.macrantha
= B.integerrima var.macrantha
خارها دراين رقم درشت است و در گرگان، شاهرود، کرمان و شهداد ديده مي شوند.
B.vulgaris var.alba

ميوه ها سفيد
B.vulgaris var.alba-variegata
برگها سبز توام با زرد
B.vulgaris var.argento marginata
برگها با حاشيه نقره اي
B.vulgaris var.atropurpurea
برگها ارغواني تند

B.vulgaris var.auro-marginata
برگها با حاشيه زرد طلايي و معمولا ميزبان زنگ گندم(3و6و13)

زرشک ژاپنيvar.atropurpurea Berberis thunbergii
درختچه اي پايا با ارتفاع 9/0 تا 8/1 متر، شاخه ها منفرد، درازوقوس دار ومتراکم با بافت نرم، درختچه گرد، گسترش آن اندکي بيشتر از طول شاخه ها قرمز يا ارغواني در تابستان، قرمز در پاييز و الگوي رشد ساقه زيگزاگ است. خارها در محل گره ها قرمز و به طول حدود 25/1 سانتي متر است.برگها خزان کننده، متناوب، اسپاتولا مانند يا واژ تخم مرغي(در انتهاي آزاد خيلي پهن)، قرمز يا قرمز مايل به ارغواني، اين زرشک علاقه مند به خاکهاي اسيدي يا خنثي مي باشد.

گلها زياد، زرد مايل به قرمز رنگ و در فروردين و ارديبهشت ظاهر مي شوند. ميوه سته از نوع حبه و قرمزرنگ و درخشان است که در مهرماه مي رسد، جذاب بوده و تا مدتي در زمستان باقي مي ماند.
پراکنش:
منشا اين گياه در سال 1913 در فرانسه بوده و در حال حاضر بومي ژاپن است و به عنوان گياهي زينتي و مقاوم در شرايط خشک در بسياري نقاط پرورش مي يابد. ساقه خاردار آن روي زمين گسترده بوده و در مناطق شهري مي تواند آشغالها و مواد اضافي را مهار کند. از طريق رويشي و بذر زياد مي شود.از اين واريته ارقام زيادي توسعه يافته اند که از آن جمله است:
رقمBagatella (پاکوتاه)
رقمCherry Bomb
رقم Crimson pigmy (پاکوتاه و مقاوم به خاکهاي فقير داراي شاخه هاي کاملا قرمز)
رقمGolden ring
رقم Red chief
رقمRose glow (داراي برگهاي قرمز و مايل به زرد توامان مقاوم به خاکهاي فقير)
رقمRoyal bergandi (پاکوتاه)
رقم Variegat (برگهاي سبز)
رقم Thornless (بدون خار) تلاقي اين گونه با زرشک بي دانه جهت ايجاد زرشک بدون خار مي تواند مورد توجه قرار گيرد.
رقم Sparkle (شاخه ها سبز تيره ولي در پاييز نارنجي مايل به قرمز(10)

زرشکهاي زينتي و کاربرد آنها در فضاي سبز
گونه هاي زرشک زينتي را در سه گروه مي توان دسته بندي کرد: خزان دار هميشه سبز و نيمه هميشه سبز. درختچه هاي خزان دارو هميشه سبز به خاطر دارا بودن ويژگي هاي مناسبي مثل گلهاي خوشه اي زرد تا نارنجي ميوه هاي قرمز تا آبي- بنفش، تغيير رنگ زيباي شاخ و برگ در پائيز و ارتفاع مختلف از 30 سانتي متر تا حدود 5/2 متر در طراحي فضاي سبز در باغهاي صخره اي تا حاشيه پارکها به صورت منفرد يا در دسته هاي کوچک کاربرد دارند. ارقام زينتي زرشک از نظر شکل و رنگ برگها و ميوه هايشان داراي تنوع بسيار زيادي هستند. بيشتر زرشکهاي خزان دار منشا آسيايي دارند کاملا مقاوم بوده و در آفتاب يا کمي سايه و تقريبا در هر خاکي که زهکشي خوبي داشته باشد به آساني رشد مي کنند. اين گونه ها معمولا برگهاي تخم مرغي و حبه هاي قرمز رنگ دارند. زرشکهاي هميشه سبز داراي برگهاي چرمي، اغلب کاردي شکل و دندانه دار با ميوه هاي آبي، سياه و ارغواني مي باشند. آنها عمدتا منشا آسيايي داشته و تعداد کمي نيز از آمريکاي جنوبي هستند.(10)
Berberis darwinii و Berberis stenophylla زيباترين درختچه هاي هميشه سبزي هستند که پرورش داده مي شوند. زرشک آمريکايي بومي شمال شرق آمريکاست. زرشک ژاپني اغلب به عنوان پرچين يا يک درختچه زينتي کاشته مي شود و چندين رقم با شاخ و برگ ارغواني يا زرد پاکوتاه آن در طراحي فضاي سبز کاربرد دارد.از زرشک ژاپني که متداولترين گونه زرشک مورد استفاده در طراحي فضاي سبز در نقاط مختلف دنياست و از قابليت سازگاري خوبي نيز برخوردار است تا سال 1981، 16 رقم مختلف زيبا معرفي شده که از نظر رنگ برگ در دو گروه برگ قرمز (ارغواني) با نام atropurpurea و گروه برگ سبز قرار مي گيرند.

گونه هاي زينتي زرشک در باغ هاي گياه شناسي ايران
طبق اطلاع در سالهاي 1353-1351 حدود 32 گونه خارجي زرشک به وسيله باغ گياه شناسي ايران و 6 گونه خارجي نيز به وسيله دانشکده کشاورزي کرج به کشور وارد و کشت گرديده است.(3)
باغ گياه شناسي ملي ايران
در حال حاضر 7 گونه و دورگ زينتي زرشک به نامهاي علمي زير در اين باغ وجود دارند:
B.ottawansis(B.thunbergii*B.vulgaris) B.vulgaris
B. thunbergii var.atropurpure B.wilsoniae
B.lologensis(B.darwinii*B.linearifolia) B.coxii
B.panlanensia=B.sanguinea

در گلخانه اين باغ نيز دو گونه زير از طريق بذر کشت شده اند:
B.morrisonensis B.koreana

باغ گياه شناسي نوشهر
در اين باغ هم اکنون 7 گونه و رقم زير وجود دارد:
B.lycium
B.chinensis
B.wilsoniae
B.rubrostilla
B.vulgaris
B.wilsoniae var.sabcaulialta
B.gagnepainii var.lanceifolia
همچنين در اين باغ 4 گونه زير نيز وجود داشته که در حال حاضر از بين رفته است.
B.orientalis var.brachibotrys
B.aggregata
B.aristata
B.julianae
(5)
ترکيبات شيميايي :
در تمام قسمتهاي اين گياه آلکالوئيد هاي بربرين ، اکسياکانتين ، بربامين وجود دارد . مقدار آلکالوئيد در پوست ريشه زرشک بيشتر از قسمت هاي ديگر اين گياه است .
ميوه زرشک داراي حدود 4درصد مواد قندي ، 65 درصد اسيد ماليک واسيد تارتاريک ومقداري صمغ مي باشد .
ساير آلکالوئيدهاي مختلف زرشک شامل بربامين، بربروبين، ژاتوريزين، اکسياکانتين، پالماتين، بروليسين، کلومبامين و والرسين و ترکيبات ديگر هستند.(10)