بخشی از مقاله
چکیده:
افزایش روند فعالیتهای انسانی در پهنه ساحلی به خصوص در بخش صنعت موجب شده که نواحی ساحلی به طور قابل توجهی دستخوش تغییرات قرار گیرد، که این خود مشکلات بسیاری را برای ساحلنشینان ایجاد کرده است.
این تحقیق با هدف شناسایی وضع موجود سواحل استان هرمزگان، تعریف معیارهای آسیب پذیری سواحل و تدوین مدل برای سنجش آسیب پذیری سواحل بر اساس شناسایی کانونهای آلوده ساز و تهدید کننده صنعتی این نواحی آسیب پذیر با استفاده از روش دلفی، تحلیل سلسله مراتبی2AHP و استفاده از نرم افزار 3EC و پهنه بندی آسیب پذیری با استفاده روش SMCE و نرم افزار 4Arc GIS انجام پذیرفت. معیارهای تعیین شده جهت سنجش آسیب پذیری منطقه ساحلی استان هرمزگان در برابر آلودگی صنعتی در دو گروه پارامترهای اکولوژیکی و انسانی تعریف گردید. برای بررسی صنایع، صنایعی که بالای50 نفر پرسنل را داشتند طبق نظر کارشناسان و متخصصان به عنوان صنایع آلاینده نوار ساحلی مورد شناسایی و گروه بندی قرار گرفت.
نتایج به دست آمده نشان داد که با توجه به صنایع مورد بررسی، 23 درصد محدوده مطالعاتی در شرایط اضطرار از نظر تاثیر صنایع، 32 درصد دارای شرایط هشدار و 45 درصد در شرایط احتیاط قرار دارند. در کل، نتایج این پژوهش میتواند سیاست گذاری و برنامهریزی آینده را برای به حداقل رساندن آسیبپذیری محیط زیستی در اثر انجام طرحهای توسعه فراهم ساخته و شرایطی را ایجاد کند که با توجه به شناسایی پهنههای آسیبپذیر سواحل استان هرمزگان، تعادل بین طرحهای توسعه و محیط زیست حساس آن امکان پذیر گردد.
1 Spatial Multi Criteria Evaluation 2Analytic Hierarchical processes 3 Expert Choice 4 Geographic Information System
واژه های کلیدی: سنجش آسیب پذیری، محدوده ساحلی، تحلیل چند معیاره مکانمند، . SMCE
-1 مقدمه:
مناطق ساحلی نواحی پویایی از عملکرد متقابل زمین، آب و اتمسفر هستند که در عین حال تحت تاثیرتغییرات دائم طبیعی و دستکاری انسان قراردارند.[Beatley,2002: 81]
مناطق ساحلی به عنوان مرز مشترک بین دریاها، اقیانوسها و دریاچههای بزرگ با خشکی محسوب میگردند، بسیار فعال و حساساند به طوری که 90 درصد ماهیگیری در این مناطق انجام میپذیرد و 60 درصد جمعیت جهان در 100 کیلومتری سواحل زندگی-کنند]شریفی پور،.[91 :1387 پیش بینی میشود رشد آینده جمعیت در مناطق ساحلی بیش از هر جای دیگر در زمین باشد. ما تنها از سواحل به عنوان محل زندگی استفاده نمیکنیم بلکه برای فعالیتهایی مانند دفع زبالههای تولیدی، مانند: فاضلابهای خانگی و صنعتی، فعالیتهای تجاری نظیر: استخراج مواد معدنی، ماهیگیری، توریسم نیز استفاده میکنیم]ناصری، .[28 :1381
کشور ایران همانند بسیاری از کشورهای دیگر با تخریب کمی و کیفی سواحل مواجه است که این تخریب دارای آثار سوء محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی بوده و در صورت استمرار، محیط زیست انسان را در پهنههای ساحلی درآینده نزدیک با مشکلات عدیدهای مواجه خواهد ساخت]دانه کار،9 :1382 ذکرشده در دانه کار،.[1384
استان هرمزگان با 2238 کیلومتر مرز ساحلی، همجواری با خلیج فارس و دریای عمان و وجود 14 جزیره مهم در گستره آبی خود، به دلیل برخورداری از ویژگیهای منحصر به فرد جغرافیایی و ژئوپولیتیکی، از امکانات و ظرفیتهای بالقوه و بالفعل فراوانی در زمینه های گوناگون توسعهای برخوردار بوده که همواره مورد توجه برنامههای مختلف توسعه ملی در بازههای زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت بوده است]دانه کار، 31 :1379 ذکر شده در دانه کار و همکاران،65 :1378 و دانه کار،.[1385
به طور مسلم نبود وحدت رویه در فعالیتهای انسانی در مناطق ساحلی از یکسو و شکنندگی و آسیب پذیریاین عرصهها از سوی دیگر باعث شده که روز به روز شدت تخریب در نواحی حساس ساحلی افزایش یابد و مشکلات گوناگونی را به بار آورد که جبران خسارتهای حاصله در صورت امکان، مستلزم صرف هزینهها و زمان بسیار زیادی خواهد بود. از این رو شناخت کانونهای تاثیرگذار بر این مناطق و مدیریت آنها ضرورت دارد.
روشهای متعددی برای تعیین آسیب پذیری در منطقه ساحلی وجود دارد [Hammar-klose,2001] که بیشتر آنها بر چند نکته که در ادامه گفته میشود اتفاق نظر دارند: (1) منطقه ساحلی هرگز به صورت یکنواخت عمل نمیکند. (2) ارزیابی منطقه ساحلی نیازمند یکپارچه سازی انواع مختلف دادهها و اطلاعات است. (3)نتیجه حاصل از ارزیابی آسیب پذیری منطقه ساحلی نسبت به خطرات موجود باید به برنامه ریزی و مدیریت منطقه فوق کمک نماید.[Gornitz,1990: 201-237]
با توجه به پر هزینه بودن و زمان بر بودن جمـع آوری و اسـتفاده از داده هـا، طراحـی و سـازماندهی پایگـاه داده در سیسـتم اطلاعـات جغرافیایی((GIS جهت یکپارچه سازی اطلاعات و دادهها درارزیابی آسیب پذیری سواحل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اسـتفاده از مدل مناسب دراین ارزیابی نیز نقش کلیدی در مدیریت منطقه ایفا میکند.
-2روش بررسی
منطقه مورد مطالعه در این تحقیق، سواحل استان هرمزگان یکی از استانهای جنوبی ایران با 2238 کیلومترطول خط ساحل آبهای شمالی خلیج فارس و دریای عمان است. محدوده مورد مطالعه در این بررسی با توجه به آخرین یافتههای طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور(] (ICZMسازمان حفاظت محیط زیست،583 :1383 ذکر شده در سازمان بنادر و دریانوردی،.[2/1387 که به تائید شورای عالی معماری و شهرسازی نیز رسیده است میباشد. بر این اساس محدوده مورد مطالعه بخشی از ساحل دربرگیرنده خشکی مجاور دریا به عرض متوسط 6/5 کیلومتر که بر اساس معیارهای مختلفی همچون خطوط هم ارتفاع، جادههای ساحلی، مرز دهستانهای ساحلی، محدوده مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست تعیین حدود شده است، این محدوده شامل 24 دهستان ساحلی است] سالنامه آماری استان هرمزگان، .[141 :1387 مرز دریایی محدوده مورد مطالعه نیز با توجه به مطالعات یاد شده خط هم عمق 10 متر منطبق بر ناحیه رسوبگذاری موازی با ساحل تعیین شده است. نقشه شماره (1) محدوده مورد بررسی را نشان میدهد.
نقشه شماره :(1) محدوده مورد مطالعه
بررسی و شناخت محیط زیست محدوده مطالعاتی در هر دو محدوده خشکی و دریایی انجام پذیرفت.در این خصوص از اطلاعات موجود در سازمانهای مربوطه و تصاویر سنجنده pan ماهواره IRS با قدرت تفکیک 5/8 متر سال 2008 استفاده شد.
برای شناسایی صنایع در این تحقیق صنایعی که بالای 50 نفر پرسنل را داشتند با توجه به نظر کارشناسان و صاحب نظران به عنوان صنایع تاثیر گذار مورد شناسایی قرار گرفت.
در خصوص ارائه مدل خطی وزن داده شده برای سنجش آسیب پذیری منطقه نخست لازم بود معیارهای سنجش آسیب پذیری مورد نیاز به روش مناسب و علمی انتخاب شود.جهت اخذ نظرات کارشناسی برای کمک در تصمیمگیریها روشهای گوناگونی وجود دارد. یکی از این روشها روش دلفی است ]آل شیخ،.[1388 بنابراین پرسشنامههایی به نام پرسشنامه نظرسنجی متخصصان طرح ریزی شد و کار شناسایی معیارهای اصلی و فرعی در قالب پرسشهایی که نشان دهنده موافقت، مخالفت و یا اضافه شدن مشخصه جدید برای سنجش آسیب پذیری منطقه بود انجام پذیرفت و در اختیار کارشناسان قرار گرفت. سپس بر اساس روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و با استفاده از نرم افزار Expert Choice11 اولویت بندی و ضرایب اهمیت مشخصهها محاسبه شد[Bertolini,2006] این نرم افزار با استفاده از، روش میانگین هندسی، ضریب اهمیت معیارها را تعیین می نماید]زبردست،[1380، ضمن اینکه با تعیین ضریب سازگاری، امکان بررسی سازگاری در قضاوت های انجام شده را نیز فراهم می آورد[Saaty,1996: 12]، برای بالا بردن دقت مطالعه و جلوگیری از اعمال نظر شخصی ماتریسهای تهیه شده به صورت پرسشنامه در اختیار کارشناسان آشنا به منطقه مطالعاتی قرار گرفت. میانگین نظرات افراد مطلع جهت تجزیه و تحلیل وارد نرم افزار گردید، تا بر اساس روش فوق الذکر، ضرایب اهمیت معیارها محاسبه شده و اولویت آنها مشخص شود . تمامی معیارهایی که قابلیت تبدیل شدن به لایه و نقشه را دارند، امکان نمایش توسط روش (SMCE) را خواهند داشت. برای اجرای روش مذکور تمامی معیارها و زیر معیارها در نرم افزار ArcGIS پهنه بندی شدند. این پهنه بندی برای معیارهای نقطهای بر پایه روش تحلیل فاصله و با استفاده از ماژول Straight line و برای معیارهای پلی گونی محدوده پلی گون و استفاده از ماژول تحلیل فاصله صورت گرفت]سلمان ماهینی،1387ذکر شده در شریفی پور،.[1386
سپس بر اساس مدل تعریف شده برای هرکدام از معیارهای اکولوژیک ، انسانی و گروه بندی صنایع نقشه سازی انجام شد. به منظور اجرای ارزیابی چند معیاره (SMCE) و وزن دهی به معیارها و زیر معیارها و در نهایت روی هم گذاری لایههای اطلاعاتی و مشخص شدن مناطق آسیب پذیر از نرم افزار Arc GIS 9.3 استفاده گردید.
-3 نتایج
بر اساس روش ذکر شده معیارهای تعیین شده جهت سنجش آسیب پذیری منطقه ساحلی استان هرمزگان بر اساس کانونهای آلاینده صنعتی در دو گروه، پارامترهای اکولوژیک، انسانی شناسایی شد. معیارهای اکولوژیک تحت تاثیر، شامل 5 معیار اصلی،12 معیار فرعی درجه 1 و 20 معیار فرعی درجه 2 میباشد جدول شماره (1) این معیارها و ضرایب اهمیت آنها را نشان میدهد. معیارهای انسانی تحت تاثیر، شامل 5 معیار اصلی و 13 معیار فرعی درجه 1 میباشد که معیارها و ضرایب اهمیت آنها در جدول شماره (2) نشان داده شده است.
صنایع تاثیر گذار مستقر در نوار ساحلی نیز مورد شناسایی قرار گرفت که بر این اساس31 واحد صنعتی که در 7 گروه، صنایع غذایی، صنایع فلزی، صنایع کانی غیر فلزی، صنایع شیمیایی، صنایع نساجی، ماشین آلات و صنایع خدماتی مورد بررسی و شناسایی قرار گرفتند و ضرایب اهمیت آنها نیزمشخص شد. جدول شماره(.(3
بر اساس الویت بندی معیارها و ضریب اهمیت هر پارامتر، در نهایت مدل خطی آسیب پذیری محدوده مورد مطالعه به صورت زیر بدست آمد :
CEM = K(0.399 HC+0.039LC+0.092SA+0.39PR+0.038WS)+(0.132TO +0.78RE + 0.059PO + 0 .084AG +0.423)
که در آن:
= CEM مدل ریاضی آسیب پذیری در مناطق ساحلی استان هرمزگان = K ضریب ثابت10000
= HC زیستگاههای حساس ساحلی
= LC عوارض و ناهمواریهای ساحل = SA گروههای جانوری حساس = PR سابقه حفاظت
=WS منابع آب
= TO گردشگری
= RE بهرهبرداری از منابع زنده دریایی = PO بنادر
= AG کشاورزی
= SE سکونتگاهها = IN صنایع
هدف از معرفی مدل فوق خلاصه ساری متغیرهای اساسی در ارزیابی خطر آسیب پذیری در نواحی ساحلی نسبت به صنایع تاثیر گذار در این منطقه است.
جدول شماره : 1 معیارهای اکولوژیک تاثیر گذار بر سنجش آسیب پذیری
ردی معیارهای اصلی ضریب اهمیت معیار های فرعی درجه ضریب اهمیت معیارهای فرعی درجه ضریب اهمیت
1 زیستگاههای حساس ساحلی 0/399 مانگرو 0/857
جلبک دریایی 0/143
مصب 0/563
2 عوارض و ناهمواری سواحل 0/042 فرم هیدرولوژیک 0/800 خلیج 0/088
تالاب 0/210
خور 0/139
صخرهای 0/433
قلوه سنگی 0/099
جنس کرانه 0/200 سنگریزهای 0/080
شنی 0/062
ماسهای 0/127
گلی 0/198
لاکپشت دریایی 0/487 محل تغذیه 0/250
محل تخم گذاری 0/750
3 گروههای جانوری حساس 0/122 پرندگان آبزی 0/078 دریایی 0/200
کنار آبزی 0/800
پستاندارن دریایی 0/435 نهنگ 0/667
دلفین 0/333
منطقه حفاظت شده 0/323
4 سابقه حفاظت 0/390 ذخیرهگاه زیستکره 0/588
منطقه شکار ممنوع 0/089
سطحی 0/750 رودخانه 0/750
5 منابع آب 0/047 دریا 0/250
زیر زمینی 0/250 چشمه 0/800
قنات 0/200
جدول شماره : 2 معیارهای انسانی تاثیر گذار بر سنجش آسیب پذیری
ردیف معیاهای اصلی ضریب اهمیت معیار فرعی درجه 1 ضریب اهمیت
1 کانونهای گردشگری 0/132 تاریخی، فرهنگی، مذهبی 0/750
سواحل ماسهای دریا 0/250
2 بهره برداری از منابع زنده دریایی 0/303 صید سنتی 0/750
صید صنعتی 0/250
3 بنادر 0/059 تجاری ، بازرگانی 0/106
صیادی 0/701
مسافری 0/193
4 کشاورزی 0/084 زراعت آبی 0/172
باغ و نخیلات 0/102
آبزی پروری 0/726
5 سکونتگاهها 0/423 سکونتگاههای شهری 0/582
سکونتگاههای روستایی 0/109
شهرکهای مسکونی 0/309
جدول شماره : 3 ضرایب اهمیت صنایع تاثیر گذار مستقر در نوار ساحلی
ردیف
معیار اصلی ضریب اهمیت معیار فرعی درجه 1 ضریب اهمیت معیارهای فرعی درجه 2 ضریب اهمیت
گروه ب 0/062
گروه ج 0/097
غذایی 0/035 گروه د 0/160
گروه ه 0/263
گروه و 0/419
گروه ج 0/095
فلزی 0/101 گروه د 0/160
گروه ه 0/277
1 نوع صنعت 1 گروه و 0/467
خدماتی 0/227 گروه و 1
گروه ب 0/095
کانی 0/059 گروه ج 0/160
گروه ه 0/277
گروه و 0/467
نساجی 0/024 گروه ب 1
گروه ج 0/540
شیمیایی 0/256 گروه د 0/297
گروه ه 0/163
ماشین آلات 0/298 گروه ب 0/667
گروه ج 0/333
تمامی نقشهها و لایههای اطلاعاتی بر اساس معیارهای تدوین شده در مرحله قبل در سیستم Arc GIS پهنه بندی شد. بعد از آماده سازی لایهها، مدل معرفی شده به لایهها اعمال گردید. بر این اساس نقشه پهنه بندی برای اساس معیارهای اکولوژیک، معیارهای انسانی و پهنه بندی تاثیرات صنایع بر اساس ضوابط استقرار صنایع با توجه به میزان آلودگی تهیه شد. برای بدست آوردن آسیب پذیری کل، پهنه آسیب پذیری اکولوژیک را با پهنه آسیب پذیری انسانی تلفیق شد (نقشه شماره (2 تا پهنههای آسیب پذیری کل منطقه بدست آید.
برای اینکه تاثیرات صنایع را بر آسیب پذیری بدست آوریم، لایه پهنه بندی صنایع بر اساس گروه بندی صنایع بر روی نقشه آسیب پذیری کل انداخته شد و پهنههای تحت تاثیر آلودگی صنایع شناسایی شد.(نقشه شماره .(3
نقشه شماره :2 آسیب پذیری کل محدوده مورد مطالعه نسبت به آلودگی صنایع
نقشه شماره :3 آسیب پذیری محدوده مورد مطالعه در برابر آلودگی صنایع مستقر در محدوده
-4 بحث و نتیجه گیری
برای اینکه مشخص شود چند درصد از مناطق آسیب پذیر تحت تاثیرآلودگی صنایع بر اساس ضوابط استقرار صنایع قرار دارند پهنهها را به سه منطقه کلی تقسیم بندی نمودیم.
✓ منطقه اضطرار(بحرانی): که نشان دهنده پهنههای با آسیب پذیری خیلی زیاد و زیاد است که تحت تاثیر پهنههایی از آلودگی صنایع بر اساس ضوابط استقرار با تاثیر زیاد و خیلی زیاد قرار دارند،
✓ منطقه هشدار(در معرض خطر): که نشان دهنده پهنههایی با آسیب پذیری متوسط که تحت تاثیر پهنههایی از آلودگی صنایع بر اساس ضوابط استقرار با تاثیر خیلی زیاد تا خیلی کم قرار دارند
✓ منطقه احتیاط(کم خطر): که نشان دهنده پهنههایی با آسیب پذیری کم و خیلی کم که تحت تاثیر پهنههایی از آلودگی صنایع بر
اساس ضوابط استقرار با تاثیر کم و خیلی کم قرار دارند نتایج نشان میدهد که 23 درصد از محدوده مورد مطالعه منطقه اضطرار، 32 درصد دارای منطقه هشدار و 45 درصد منطقه احتیاط را
نشان میدهد. درصد هر یک از این مناطق بر اساس دهستانهای ساحلی در جدول شماره 4 و نمودار شماره 1 نشان داده شده است.
جدول شماره : 4 میزان درصد تاثیرات صنایع بر توجه به کانونهای آلاینده سواحل بر اساس دهستان ساحلی استان هرمزگان
شهرستان مساحت(هکتار)
ردیف دهستان ساح
1 جاسک پی وشک 158448/4
سورک 303028/6
درصد مناطق تحت تاثیر صنایع
طول خط ساحلیM
منطقه اضطرا منطقه هشدار منطقه احتیاط
60/28 %100
8/04 %100
گابریک 420589/9 147/43 %100
جاسک 137324/8 58/87 %1/73 %98/13
کنگان 216009 66/74 %82/73 %17/23
