بخشی از مقاله
شهرسازي
مقدمه
در رشته ظاهراً جوان شهرسازي رسم و روال بر اين است كه دو گروه نقشه مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
گروه اول
نقشه‌هايي در دو سه مقياس از منطقه‌اي كه شهر و پيرامون را فرا مي‌گيرند و پس از آن نقشه‌هاي بزرگ مقياس‌تري كه جزئيات وضع موجود و عوارض موجود بر روي زمين اعم از طبيعي (Natural details) يا ساخت بشر Cultural details را نشان مي‌دهند اين گروه نقشه را اصطلاحاً نقشه‌هاي كاربري زمين در زمان حاضر (Existing land use maps) نم مي‌گذارند اصالت ودقت اين نقشه‌ها متناسب با مقياس آن‌ها تاثيري عمده بر موفقيت‌ها يا مشكلات شهرسازان داشته است.
گروه دوم
نقشه‌هاي پيشنهادي هستند كه آن‌ها نيز كاربري زمين را پس از اجرا دگرگون مي‌كنند و اصطلاحاً نام proposed land use maps مي‌گذارند.
در گروه اول «مادر نقشه‌ها» نقشه‌هاي توپوگرافي هستند كه چون در كاربردهاي شهرسازي مقياس آن‌ها بزرگ است گروهي آن‌ها را «پلان توپوگرافي» نام مي‌نهادند سخن از توپوگرافي يعني چهره واقعي هندسي زمين شامل رودخانه‌ها كانال‌ها مسيل‌ها، مزارع يا باغات ودرخت‌ها، راه‌ها، پل‌ها تپه ماهورها و كوه‌ها و... همچنين ساختمان‌هاي پيوسته شهري، دهكده‌اي يا منفرد و ساير عوارض طبيعي مي‌شوند كه اخيراً به آن‌ها عوارض فضايي، محيطي، فيزيكي نيز مي‌گويند همه اين عوارض با دقت‌هاي استاندارد شده‌اي كه مقياس‌ها ديكته مي‌كنند بايد در نقشه‌ها منعكس و مندرج باشند.
در مقياس‌هاي چندگانه مربوط به شهرسازي، اين دقت‌هاي هندسي از درجات بالا هستند چه در مختصات مسطحاتي (xها و yها) و چه ارتفاعاتي (zها يا hها) نياز به توضيح نيست كه فراهم بودن اين نقشه‌ها حداقل از 1:500 و 1:1000 و 1:2000 و 1:2500ها و آن‌گاه 1:5000 و 1:10000 براي شهرسازان اساس كار است و بدون حضور و وجود آن‌ها شهرسازي در مسير فني خود متوقف مي‌شود و بي‌جهت نيست كه رشته‌هاي شهرسازي در ابعاد وسيع و كامل آن از جمله سفارش دهندگان و مشتريان درجه اول نقشه‌برداران وسازمان‌هاي نقشه‌برداري هستند و در رده كاربران بي‌شمار نقشه با گروه نظامي و عمران محيط و چند رشته ديگر كوس رقابت مي‌زنند.
ضمناً در دقت‌ها و كيفيت‌ها (به دليل نقشه‌شناسي) سخت‌گير و مشكل‌پسند نيز هستند كه خود خدمتي بزرگ علمي و فني در جهت اعتلا و ارتقاي كيفيت نقشه‌ها در هر كشور است بر لزوم توپوگرافي كامل در اولين نقشه‌هايي كه براي طرح كلي در اختيار شهرسازان قرار مي‌گيرد تكيه كنيم هيچ شهرساز با تجربه‌اي بدون توجه به توپوگرافي دروني و بروني منطقه كار خود نه مداد بر كاغذ مي‌گذارد و نه بر صفحه كليد كامپيوتر انگشت مي‌زند ارتباطات پيراموني چيست و چه خواهد بود؟ نقاط و گره‌هاي كور و تراكم كجاست؟ سيل‌ها از كجا مي‌آيند؟ عمليات خاكي چه خواهد بود؟ فضاي سبز و حريم تنفس‌هاي كودكان چه خواهد شد؟ كودكستاني‌ها و مدرسه‌روها به كجا مي‌روند؟ و ده‌ها سوال ديگر كه مولفه مهمي از اين سوالات را توپوگرافي زمين پاسخ مي‌دهد.
اما بهتر است در همين ابتدا اشاره كنيم كه در همين نقشه‌هاي توپوگرافي «پلان‌هاي مادر» چندين لايه اطلاعات مهم مربوط به زمين غيبت دارند (كه البته GISها و LISها اين مشكل را نيز حل كرده‌اند چون نقشه‌ها را از دو بعدي بودن كاغذ به چند بعدي بون با لايه‌هاي زياد و شفاف تغيير داده‌اند).
من باب مثال، لايه خاك‌ها و جنس خاك‌ها (soil) تا عمق اندكي كه مربوط به ريشه‌ها و آبياري‌ها و زهكشي‌ها مي‌شود لايه زمين‌شناسي‌ها (Geology) كه اعماقي بيش از لايه خاك‌ها را فرا مي‌گيرد و لايه فيزيك زمين (Geophysics) كه حوزه فعاليتش از زمين‌شناسي ژرف‌تر است يا... .
در اين مقطع به همين اشاره بسنده مي‌كنيم كه از نقشه‌هاي توپوگرافي چه خدماتي برمي‌آيد نگاره‌هاي 7-1 و 7-2 دونمونه از نقشه‌هاي توپوگرافي را ارائه مي‌دهند در همين نقشه‌هاي توپوگرافي، اگر به هنگام باشند شعاع ديد و عمل شهرسازي‌ها از اثرات محيطي طوفان و باد و باران و مناطق صنعتي و كشاورزي و... و برداردهاي متقابل با پديده‌هاي ثابت و متغير محيط، وسعت بيشتري خواهد داشت.
نگاره 1- جايگاه كاداستر در سيستم‌هاي اطلاعات رايانه‌اي
نگاره 3- بازوهاي سيستم‌هاي اطلاعاتي كاداستر
2-2- انواع كاداستر
سه فرم اساسي براي كاداستر متصور است:
- كاداستر حقوقي (Legal Cadastre)
- كاداستر مالي (Fiscal Cadastre)
- كاداستر چند منظوره (Multi- purpose Cadastre)
2-3- رابطه بين ثبت زميني و كاداستر
هدف اوليه كاداستر در واقع اخذ ماليات بوده، ولي در زمان كنوني ديگر گردآوري ماليات، تنها هدف غايي نيست و ثبت حقوقي نيز مد نظر است. موقعيت كاداستر به عنوان ثبت روشمند امروزه اين امكان را به ما مي‌دهد كه در كاداستر، ثبت حقوقي و مالي و ديگر مسايل اداري و اهداف طراحي را در نظر بگيريم. بستگي بين كاداستر و ثبت حقوقي باعث شده كه واژه «كاداستر» به صورت‌هاي مبهمي به كار رود و در تمام پردازش‌هاي كاداستر و مسايل حقوقي و امور مربوط به زمين مورد استفاده واقع شود.
اين لغت اغلب گيج‌كننده است و حتي ارتباط بين كاداستر كه مساحت و موقعيت را بيان مي‌كند و ثبت حقوقي كه تملك (مال چه كسي بودن) و چگونگي اين تملك را بيان مي‌دارد، مبهم و تيره است. در ممالكي كه مالكيت خصوصي نقشي عمده را بازي مي‌كند، تمايز بين قسمت حقوقي (انتقالات زميني) و بخش فني آن يكي از وظايف بخش‌هاي خصوصي است. به طور كلي دو حالت در اين ممالك ديده شده است:
1- ثبت خصوصي براي نقل و انتقالات و مسايل حقوقي تحت مسئوليت قوه قضاييه بوده و نگهداري آن توسط سازمان قضايي صورت پذيرد.
2- ثبت خصوصي در هر دو مورد نقشه و مسايل ثبتي (Registers & Maps) تحت مسئوليت اداره‌هاي غيرقضايي (اغلب نقشه‌برداري) است و نگهداري و حفظ آن از سوي توسط انستيتوهاي تكنيكي يا اداري صورت مي‌پذيرد.
هر كدام از اشكال فوق داراي فوايد و مضراتي است كه بستگي زيادي به ساختار اداري در كشورهاي مختلف دارد.
4-2- نقشه‌برداري كاداستر
عبارت ديگري در رابطه‌اي تنگاتنگ با واژه كاداستر به كار مي‌رود كه اصطلاح نقشه‌برداري كاداستر است و به سادگي مي‌توان آن را نقشه‌برداري محدوده‌هاي ملكي تعريف نمود. يك نقشه‌برداري كاداستر ممكن است هم براي گردآوري اطلاعات (هندسي) اوليه هر واحد و قطعه زمين باشد و هم براي تغييرات متعاقب محدوده‌ها انجام پذيرد. نقشه‌برداري كاداستر ممكن است براي تجديد حد و مرزهاي گم شده و از بين رفته نيز به كار آيد.
2-5- انواع روش‌هاي تهيه نقشه براي كاداستر
تهيه نقشه (Mapping) براي كاداستر و تأمين اهداف آن، به روش‌هاي مختلف ممكن است. اين روش‌ها را مي‌توان به سه دسته تقسيم كرد:
الف- روش‌هاي نقشه‌برداري هوايي
ب- روش‌هاي نقشه‌برداري زميني
ج- روش‌هاي با فن‌آوري بالا
در نقشه‌برداري فتوگرامتري اساس كار استفاده از عكس‌هاي هوايي يا تصاوير فضايي است و ايجاد مدل برجسته زمين در دستگاه‌هاي خاص اين كار، گرچه سير تكامل فتوگرامتري، موجب شده دستگاه‌هاي قياسي (Analogous) به سيستم‌هاي تحليلي (Analytical) و سپس دستگاه‌هاي رقومي (Digital) ارتقا يابند و تصاوير ماهواره‌اي در بسياري موارد جايگزين عكس‌هاي هوايي شوند ولي مقياس‌هاي خاص مورد استفاده در تهيه نقشه‌هاي كاداستر، عاملي است كه با توجه به آن، دستگاه‌هاي نسبتي و نيمه تحليلي هنوز كارآيي دارند.
بنابراين متناسب با نوع دستگاه مي‌توان روش‌هايي را در نظر گرفت.
روش‌هاي نقشه‌برداري هوايي با اتكابر
الف- روش‌هاي نقشه‌برداري هوايي
- دستگاه‌هاي آنالوگ
- دستگاه‌هاي تحليلي
- دستگاه‌هاي رقومي
- و در استفاده از عكس‌هاي هوايي نيز متناسب با نوع عكس‌ها، تنوع روش حاصل مي‌شود.
يعني با توجه به اين كه عكس‌هاي هوايي از چه نوعي باشند (عكس‌هاي اصلي منطقه، عكس‌هاي بزرگ شده، عكس‌هاي ترميم‌يافته، ارتوفتوها و كدام‌يك از روش‌هاي برجسته‌بيني به كار رود، نحوه اجرا تفاوت پيدا مي‌كند. اما در همه شيوه‌هاي اجرا، ويژگي‌هايي همواره مد نظر است كه از شماره‌ها و مطالب مندرج در حاشيه عكس‌ها ناشي مي‌شود.
ب- روش‌هاي نقشه‌برداري زميني
اگر تعداد كاركنان كافي داشته باشيم از نقشه‌برداري زميني براي برداشت جزئيات بهره گيريم. در اين مورد مي‌توان از دستگاه‌هاي مدرن ماننده دستگاه (Total Station) استفاده كرد كه اندازه‌گيري زوايا و فواصل در آن به طور هم‌زمان صورت مي‌گيرد و ثبت داده‌ها با امكانات الكترونيك روي حافظه‌هاي خاص (نظير ديسكت و ...) انجام مي‌پذيرد.
ج- روش‌هاي با فن‌آوري بالا
- روش پردازش داده‌ها به طريق الكترونيكي FDP Electronic Data Processing
- روش سيستم تعيين موقعيت اينرشيال
- روش دوركاوي
- روش تعيين موقعيت ماهواره‌اي
2-6- مراحل تهيه نقشه مورد استفاده در كاداستر
با هر يك از روش‌هاي مورد اشاره، نقشه مورد استفاده در كاداستر (Cadastre Map) پس از طي مراحلي آماده مي‌شود كه عبارتند از:
- تهيه نقاط شبكه ملي نقشه‌برداري (البته با روش سيستم مبتني بر اندازه‌گيري (Measurement Base System)
- قطعه‌بندي زمين‌هاي بزرگ (Parcelation)
- شماره‌گذاري (تعيين شناسه‌ها Numbering)
- مناسب‌سازي براي بروز درآوردن اطلاعات (Suitable for updating)
- آوردن سازه‌ها و ساختمان‌ها و نمايش توپوگرافي زمين در صورت لزوم
- حفظ تسلسل و چارچوب كاري مشخص در توليد نقشه‌ها (استانداردها و دستورالعمل‌ها)
2-7- پيشنهادي براي كاداستر ايران
(A Suggestion to develop a cadastre database in Iran, Yousefi 1991)
براي آن كه بتوان در حفظ و نگهداري اطلاعات زميني يا كاداستر از سيستم‌هاي رايانه‌اي بهره‌مند شد كه مزاياي آن بر همگان روشن است. ناگزيريم به اموري بپردازيم كه در واقع پيش‌نياز رايانه‌اي كردن به حساب مي‌آيند. از جمله اين پيش‌نيازهاي اجتناب‌ناپذير، مدل‌بندي داده‌ها (Data Modeling)، طبقه‌بندي داده‌ها (Data Classification) تعيين مشخصات گرافيكي عوارض (Data Specification) و ايجاد ميان‌گير داده‌ها (Data Interface) را مي‌توان نام برد.
روش‌هاي وارد ساختن داده‌ها (Data Entry) به روز در آوردن آن‌ها (Data Updating) و نحوه خروجي گرفتن از پايگاه داده‌ها در مباحثي ديگر مورد توجه قرار مي‌گيرد. لذا در طول دو ماه و نيم فرصت ابتدا به گردآوري اصول و مباني و تعاريف مطرح در سطح سيستم‌هاي اطلاعاتي و علي‌الخصوص كاداستر پرداختيم و با استفاده از داده‌هاي مكاني در باب قطعات زميني، ساختمان‌ها، و جاده‌ها (از كشور هلند)، سعي نموديم كه به مدل‌بندي، كلاسه‌بندي و تعيين مشخصات عوارض بپردازيم.
دست آخر، براي استفاده اپراتورها و كاربران از سيستم، منوهايي به عنوان ميان‌گير (Interface) ايجاد كرديم تا ورود اطلاعات و به روز درآوردن آن‌ها نيز ميسر گردد.
مدل‌بندي داده‌ها
مدل‌بندي در واقع پردازشي از تهيه خلاصه نمايش گرافيكي و غيرگرافيكي عوارض موجود در دنياي واقعي است. به عبارت ديگر براي خلاصه كردن دنياي واقعي و داشتن اطلاعات عوارض- ماهيت‌هاي مستقل (Entities) در داخل بانك اطلاعات، مدل‌بندي امري اجتناب‌ناپذير است. بانك اطلاعاتي در تعريف مجموعه‌اي است از داده‌ةاي تا حد ممكن غيرتكراري و قابل اشتراك بين كاربردهاي متفاوت.
تعريف ديگر مي‌گويد: بانك اطلاعاتي، مجموعه‌اي از داده‌هاي مربوط به هم و ذخيره شده است كه تكرار در آن، به حداقل ممكن باشد و به يك يا چند كاربر در حالتي بهينه در آن واحد خدمات مي‌رساند.
ابتدايي‌ترين نوع داده‌ها شامل اعداد صحيح، حقيقي، كاراكترها، تاريخ و اعداد اعشاري مي‌شود. در دهه 1970 سيستم‌هاي مديريت بانك‌هاي اطلاعات DBMS (Database Management System) به عنوان سيستم‌هاي مديريت اطلاعات IMS (Information Management System) مشتق شدند. در واقع اگر بخواهيم داده‌ها مفيد واقع شوند، بايد آن‌ها را سازماندهي نماييم. اين كار توسط مدل‌هاي داده‌ها (Data Models) انجام مي‌گيرد كه چگونگي ارتباط قطعات مجزاي اطلاعات را نشان مي‌دهند.
از سويي اطلاعات از جهت ساختار داده‌ها (Data Structure) نيز سازمان مي‌يابند. اساسي‌ترين ساختارهاي موجود، جدول رابطه‌اي، ركوردها و فيلدهاي اطلاعاتي مستقر در آن‌ها است.
يك ركورد اطلاعاتي در واقع مجموعه‌اي از فيلدها يا اطلاعات توصيفي عارضه يا ماهيتي مستقل از آن بوده واحد اساسي در ذخيره اطلاعات به شمار مي‌آيد.
فيلدهاي اطلاعاتي مانند شماره تأمين اجتماعي فرد يا تاريخ تولد او در واقع اطلاعاتي ويژه در مورد افراد يا موضوعات مختلف ارائه مي‌دهند.
مواردي كه در بانك‌هاي اطلاعات بايد در نظر گرفته شوند (Normalization):
1- تكرارها و دوباره‌كاري‌ها كاهش يابند.
2- از ناسازگاري (Inconsistancy) داده‌ها اجتناب شود.
3- اين امكان فراهم آيد كه در يك زمان، داده‌هارا كاربران مختلف به كار گيرند.
4- استانداردهايي ايجاد شده و بر تبعيت از آن تأكيد به عمل آيد.
5- بتوان با اتخاذ تدابيري، به تضمين اطلاعات دست يافت. (امنيت داده‌ها)
6- يكپارچگي اطلاعات قابل حصول باشد.
فعاليت‌هاي سيستم‌هاي LIS فراگيره
آسيب‌ديدگي بر اثر سوانح
Flood Plains قطعات زميني
Parcels فهرست علامت‌هاي خياباني
Street Sign Inventory گزارش تصادفات
Accident Reports فوق ارتفاقي
Fasements
مرزهاي سياسي
Political Boundaries نقش‌هاي مالياتي
Tax Rolls محدوده حوزه‌هاي رأي‌گيري
Voting Boundaries اندكس خيابان‌ها
Street Index نشاني پرسنل
سيستم آب و فاضلاب
Political Boundaries نهال‌كاري و تحليل مكان مناسب درختان محل شيرها و كپسول‌هاي آتش‌نشاني
Fire- Box Location كسب مجوز ساخت و ساز
Building Permits روشنايي خيابان‌ها
Street Lights
خطوط راه و راه‌آهن
Rail- Way & Road كسب اجازه ملكي
Appraisals سهولت در پارك وسايل نقليه
Parking Facilities خطوط گازرساني و الكتريكي
Gas & Electric Lines كنترل ترافيك
Traffic Control
آمار جنايات
Crime Statistics برف‌روبي
Snow Removal تفكيك و حل مسايل آن
Subdivision دادن گواهي‌نامه‌ها
Licenses تحليل مناسب‌ترين محل براي احداث مدارس
مديريت جمع‌آوري زباله
Waste Managment طرح‌هاي كلي آينده
Master Plans اسناد و سنددهي
Deeds محدوده‌گذاري‌ها
Zoning Boundaries توسعه‌هاي اقتصادي
Economic Developments
نگاره 2- گوشه‌اي از فعاليت‌هاي تحت پوشش سيستم‌هاي LIS فراگير
فصل دوم- كاداستر
2-1- تعريف كاداستر
كاداستر (Cadaster) را مي‌توان به عنوان فهرست مرتب‌شده‌اي از اطلاعات متعلقات (Properties)، در داخل كشوري مشخص و يا منطقه‌اي معين دانست، كه بر اساس نقشه برداري از مرزها و حدود آن متعلقات قرار گرفته است. اين‌چنين متعلقاتي به طور نظام‌مند با شناسه‌هاي مجزا تعيين مي‌شوند. محدوده‌ها و حدود متعلقات (قطعات زميني) و گاهي مشخصات آن‌ها روي نقشه‌هاي بزرگ مقياس نمايان‌اند كه همراه با ثبت آن‌ها ممكن است متعلقه‌اي مجزا را بتوان همراه با حقوق ملكي، طبيعت، كاربري، اندازه و حتي ارزش (قيمت) آن مشخص نمود.
