بخشی از مقاله
چکیده
بشر برای مفاهیم مجرد و امور مذهبی و معنوی از اشارات و هنر های مختلف و سنبل ها و نمادهای گوناگون استعانت جسته است.یکی از عناصر کالبدی و گونه ای معماری مساجد ایرانی اسلامی "مناره" نام دارد.این نماد به همراه گنبد، سر در و ایوان جزء عناصر اصلی ویژه آثار معماری تاریخی ایران می باشد.در این پژوهش سعی می گردد با روش تحلیلی توصیفی سیر تحول این عنصر کالبدی را از زمان ظهور اسلام در ایران در مراحل مختلف و اینکه چگونه عملکرد آن از راهنماییی مسافران در بیابانها و جاده ها تا اضافه شدن به بدنه مساجد و تبدیل شدن به یک نشانه مذهبی و در نهایت در قرن حاضر بصورت نماد شهری مورد بررسی قرار گیرد.نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد تغییر نگرش در کارکرد مناره ها از حالت کارکردی به حالت نمادین یکی از گذارهای معماری ایرانی اسلامی می باشد که به مدد خلاقیت و هنر و زیبا آفرینی معماران عصر حاضر نه تنها از خاصیت و اثر گذاری مناره کم نکرده است بلکه با اقتباس از کارکردهای قدیمی این عنصر در نمادها و نشانه های شهری با تکنولوژی نوین و ارتباطی پویا نیز سرایت کرده است
کلید واژگان : مناره، بنای مذهبی،مساجد،نماد شهری
-1 مقدمه و طرح مسأله
مناره یا میل به مفهوم امروزین و متعارف آن ،بنای بلند و باریک با پلان مدور است که در میان مردم به عنوان جایگاهی برای اذان گویی در مساجد شناخته می شود.این عنصر یکی از عناصر گونه ای معماری اسلامی شناخته می شود که در مواردی شاخص دسته بندی سبک بناها قرار میگیرد.مناره ها در قبل از اسلام به عنوان عنصری مذهبی و آئینی درادوار قبل از اسلام بوده است - نشریه هنرهای زیبا- ش -34ص - 58-49قدیمی ترین میل های ایران ،میل فیروز آباد و نورآباد ممسنی هستند که در قبل همین نماد پر رنگ تر و بعنوان شاخصه ای برای مساجد نقش ایفا میکند که بعنوان نگهدارنده در سازه مساجد می باشد.شاید بتوان بحث مناره را با این توصیف خلاصه کرد.این لغت از دو عقیده مجزا تشکیل شده است.عقیده ای مبنی بر نور و روشنایی و عقیده ای مبنی بر علامت و نشانه.در این پژوهش تلاش می شود سیر تحول این نماد مذهبی از ابتدا تا کنون مورد بررسی قرار گیرد و به جواب این پرسش نزدیک می شویم که چرا عملکرد مناره از حالت کارکردی - محل اذان - به یک حالت نمادین - گلدسته - و نشانه شهری تبدیل شده است؟
-2 مبانی نظری
-1-2 تبار شناسی مفهوم مناره
معنای اصلی کلمه مناره نور ویا آتش است.وجه تسمیه این است که در دوران پیش از اسلام مناره را جهت راهنمایی مسافران و کاروان ها در کنار جاده ها ساخته شده است.مناره به مفهوم امروز به عنوان یکی از نمادهای اماکن مذهبی و مور احترام ساخته می شود.البته واژه های بکار رفته جهت این عنصر معماری یعنی نور و آتش نشان هیچ کدام در آیین عبادی اسلام جایی ندارد و در هیچ کجای آن نامی از مناره به میان نیامده است.در خصوص ریشه ی این عنصر نظرات مختلفی از طرف نظریه پردازان ایرانی و غیر ایرانی موجود می باشد.بعضی بر این باورند که مناره به عنوان عامل راهنما در کنار شاهراه ها و جنگل ها و ساحل دریاها مورد استفاده بوده که در دوره های بعد با کارکردهای متفاوت در مقابر و مساجد استفاده شده است.آنها معتقدند مناره پیش از اینکه با منطق ریاضی درست در جای خود یعنی بر دوش ارگها و تکیه های مسجد بنشیند و در برابر رانش طاق های ورودی مقاوم باشد در کنار ساختمانهای مذهبی هم به منظور راهنمایی و بصورت نشان مسجد ساخته می شده و بیشتر بجای ماذنه و گلدسته بکار میرفته است. - محمد کریم -پیرنیا -ص - 263 .یکی دیگر از محققان اروپایی که در خصوص معماری اسلامی -ایرانی تحقیقات گسترده ای انجام داده است در خصوص مناره معتقد است ارتباطی بین مناره و عملکرد آن از جهت اذان گفتن وجود ندارد. - هیلن براند - ص - 169
-2-2 تاریخچه مناره
برای یافتن پیشینه مناره لازم است نگاهی به سیر تاریخی مناره ها زد و در خلاف روند طبیعی تاریخ حرکت کرد.همانطور که عنوان شد مناره یا میل از قدیم الایام در سرزمین های مختلف به عنوان راهنمای مسافران چه در خشکی و چه در سواحل دریاها به عنوان فانوس دریایی مورد استفاده بوده است.با گذر زمان و تغییرات سیاسی و گسترش مرزها و کشور گشایی کارکرد این عنصر رفته رفته است دستخوش تغییراتی گردید.استفاده از مقابر و اماکن مذهبی از اینگونه تغییرات بوده است.می توان گفت که مناره به عنوان نشانه ای از عملکرد و مفهوم ویژه مذهبی و آیینی ریشه در ادوار پیش از اسلام داشته است که در قرون اول اسلامی با مفاهیم دین آسمانی ترکیب شده است.
-3-2شکل گیری مناره در دوران اسلامی
با توجه به بررسی های بعمل آمده در باب مناره مشاهده می گردد که مناره های نخستین عمدتا در مناطق دارای پیشینه تاریخی تمدن غیر اسلامی بروز نموده اند و بعبارت دیگر مساجد اولیه ساخته شده در عربستان و حجاز فاقد مناره بوده اند.بدین ترتیب واضح است که عنصر مناره در مساجد اولیه پایه محسوب نمی شده است.همزمان با پیروزی سپاه پیامبر اکرم - ص - و ورود ایشان به مدینه مسلمانان از روی عادت و بدون هیچدعوتی جهت اقامه نماز دور همدیگر جمع می شدند.روزی گروهی از مسلمانان به گفت و گو نشستند برخی بر این اعتقاد بودند که خوب است همانند مسیحیان که با صدای ناقوس کلیساها جمع میشوند و یهودیان که با صدای شیپور به عبادت می پردازند آنها هم از وسیله یا صدایی جهت آگاهی از زمان عبادت برخوردار باشند.در این زمان نبی اکرم - ص - به بلال حبشی دستور فرمودند برخیزد و بر پشت بام مسجد برود و مردم را با گفتن اذان به مسجد فراخواند. - هلین براند - ص - 169
از مجموعه تواریخ و نوشته های پراکنده مورخین چنین برداشت می شود که با گذشت اسلام و استحکام پایه های قدرت آن در شبه جزیره عربستان و سایر کشور ها و با به خلافت رسیدن معاویه در سال 45 ه.ق استفاده از مناره در دو شکل بروز می کند.اول اینکه مناره نماد یک مکان مذهبی است و جهت راهنمایی و فراخوانی مسلمانان از آن استفاده می شد.دوم اینکه معاویه قصد داشت با ساخت مناره شکوه و قدرت اسلام را در ساخت مکانهای مذهبی به رخ دیگر ادیان بکشاند.وی از این اقدام صرفا به دنبال یک مساله سیاسی بود نه حکم عملی.معاویه در حکم خلیفه مسلمین اقدام به ضرب سکه و احداث مساجدمجلل با مناره های بلند و منابر چند پله ای نمود که همه نشات گرفته از نوعی حس خود برتر بینی وی از اسلام نسبت به دیگر ادیان داشت.احداث امکان و مناره های بلند این پیام را به دیگر ادیان داشت که مسلمانان قادر به ابداع معماری تاریخی و با عظمت با نمادهای جدید و کارکردهای جدید جهت استفاده خود می باشند. از اولین مساجد اسلامی که دارای مناره بودند می توان به مسجد المتوکل در سامرا و مسجد ابن طولون در قاهره اشاره کرد.
-4-2 شکل گیری مناره در ایران بعد از ظهور اسلام
از آنجا که طرح و نقشه بعضی از مساجد قرون اولیه اسلامی از مساجد بدوی مسلمانان الهام گرفته است این فکر تداعی می شود که تفکر ساخت مناره ابداع اعراب بوده است و سپس مورد تقلید معماران ایرانی واقع شده است.یکی از محققان اروپایی بر این باور است که هنر ساخت مناره و فکر ابداع آن از ابتدا از اعراب به ایران نفوذ کرده است. - آندره گدار - ص - 153ولی با کمی بررسی و برگشت به تاریخ و تمدن غنی ایران پی می بریم که قبل از پیدایش مناره در کشور های اسلامی این هنر در مملکت ایران با کاربردهای دیگری مورد استفاده بوده است.مناره در شبه جزیره عربستان از ابتدا صرفا با کارکرد محل اذان ساخته شده ولی در ایران این گونه نبوده .
در مقایسه مناره فیروز آباد - تصویر - 1 با مناره های مسجد سامرا - تصویر - 2 با توجه با اینکه مناره فیروز آباد بیش از 3 قرن بیشتر مناره های عراق ساخته شده گواه این مدعاست که برعکس این عربها بوده اند که از طرح و نقشه های مناره های ایرانی جهت مساجد خود سود جسته اند.یکی دیگر از دلایل ریشه دار بودن میل ها و مناره ها در ایران وجود آتشکده های زرتشتی می باشد که وجود آتش مقدس به روی این برج ها علاوهعملکرد راهنمایی، از یک قداست و روحانی بودن این عنصر در پرستش آتش در قبل از اسلام خبر می دهد. - فصل نامه معماری ایرانی-شماره5 -ص - 41یکی از مناره های موجود در ایران مناره مسجد تاریخانه دامغان - تصویر - 3 است و از شاهکارهای استاد امیر اجل بختیار بن حمد در دوره خود بوده است. - کیانی- ص - 326
