مقاله نگرش پدیدارشناختی به تحولات محراب در مساجد ایران

بخشی از مقاله

نگرش پدیدارشناختی به تحولات محراب در مساجد ایران

چکیده

محراب مساجد بی تردید از جلوه های اصیل هنر اسلامی است که با عبادات اسلامی پیوند میخورد.در این مقاله در ابتدای امر سعی بران شده است تا ریشه ی لغوی محراب و معانی و مفاهیم ان در فرهنگ های لغت فارسی وعربی، جایگاه ان در ادبیات عرفانی و قران کریم ارائه شود.در مرحله ی بعد جایگاه محراب در گذشته و نظرات سنت گرایانی چون تیتوس بورکهات درباره ی محراب به عنوان یک نماد اصیل اسلامی که ریشه در قران دارد اورده شده است.سپس به بیان حکمت قرانی پیدایی محراب و اساس شکل گیری ان از منظر یکی از سنت گرایان و جایگاه محراب در ائین مسیحیت پرداخته شده است.در اخر نیز به جایگاه محراب به عنوان موطن اصلی هنرمندان،که مرکز تجلی بهترین هنرهای انان در طی دورانهای مختلف بوده است نگریسته شده است.

در این مقاله سعی شده است تا از منظر پدیدار شناختی به تحولات اتفاق افتاده در محراب نگریسته شود.این شیوه پژوهش به سطوح عمیق تر و مفاهیم بنیادین در آثار هنری که ماهیتش فراتر ازمحیط و زمان خاص است می پردازد.

واژگان کلیدی: محراب،مسجد،حکمت اسلامی،معماری اسلامی،تحول،پدیدارشناسی

مقدمه

درایین مقدس اسلام یک فرد مسلمان دو گونه جنگ دارد،حرب کوچک یاجهاد اصغر و نبرد با دشمن خدا.حرب دیگر حرب بزرگ یا جهاد اکبر ومبارزه با نفس.ان میدان بزرگ محراب و این میدان کوچک نیز محراب است.در اینجا صحبت از محراب کوچک است انجا که مسلمان انرا چون دریچه ای به سوی خدا در پیش روی خود دارد و در نبرد با شیطان سر تعظیم در برابر خالق بزرگ خم میکند و تسبیح او میگوید (سجادی, ,1375 ص. .(19

محراب محور اصلی ترین بنای مذهبی اسلام است.وجود محراب به عنوان یک عنصر اصلی معماری مذهبی در اسلام،که در مساجد به بهترین شکل در هر دوره وزمانی تجلی پیدا کرده است (سجادی, ,1375 ص. (23سبب شده است که هنرمندان نیز ان را با خلوص نیت و به امید پاداش اخروی، مزین به انواع هنرهای معماری،خطاطی و گچبری و کاشی کاری های زیبایی نموده اند؛که هر بیننده را به اعجاب وامیدارد (تفضلی, ,1376 ص. (129-144 و سوالات بسیاری را در ذهن انان به وجود می اورد که چرا این قسمت از مسجد این چنین مورد توجه قرار گرفته است و منشا ومبدا ان از کجا بوده و فلسفه ی وجودی ان چه چیزی بوده است. (سجادی, ,1375 ص. (23

در ابتدا برای ایجاد محراب یک گودی به نشانه ی جهت کعبه در دیوار قبله ایجاد میکردند.کم کم محراب تطور یافت و به صورت قوس ها و کمان هایی گود در وسط دیوار در امد.که دور انرا با حاشیه های کتیبه ای،شامل نام خداوند و ایاتی از قران مجید زینت میبخشیدند (تفضلی, ,1376 ص. .(129-144همچنین قبله در اندیشه معماران عصر ولید بن عبدالملک هنگام تجدید بنای مسجد النبی(ع) با مایه های الهامی از شکل »در« و»دروازهکه« جهت کعبه را نشان می داد،تکوّن یافت به طوری که یکی از زیباترین قسمت های مسجد گردید (نجفی صحنه ای , ,1385 ص. .(65-74و هنوزهم باید انرا مکتوبی ناگشوده دانست که هرکسی به تناسبِ ادراک خود از ان بهره میگیرد.

بنابراین شناخت هنر معماری مساجد و به طور کلی هنر اسلامی در اعصار گوناگون از ابتدا تا به امروز سبب

شناخت هرچه بهتر و پربارتر هنر جهان شمول فطری انسان میشود (طریقی, ,1376 ص. (534-555و انچه که به این اثار زیبایی جاودانه میبخشد طنین کلام الهی و به بیان بهتر حضور یگانه افریننده ی هستی در هر گوشه ای از ان میباشد که محراب همچون قلب انسان کانون این طنین و این حضور است و در این مکان است که روح ادمی ارام میگیرد (فغفوری, ,1387 ص. .(56-71

ریشه ی لغوی محراب

کلمه ی محراب از مصدر(محاربه) گرفته شده است به این دلیل که نمازگزار هنگام نماز با شیطان جنگ میکند ودر هنگام نماز با حضور قلبش با نفسش مبارزه میکند (سجادی, ,1375 ص. .(45 با توجه به اینکه عبادت در اسلام مبارزه با نفس سرکش است این کلمه را واژه ی مناسبی برای این مکان یافته اند.این مساله بیانگر ان است که جنگ بین حق و باطل،عقل ونفس و شیطان و انسان همیشه و در همه ی مراحل وجود دارد.

معانی محراب

در فرهنگ های لغت فارسی وعربی محراب در معانی متعددی امده است که عبارتند از:

1. امرد جنگاور و شجاع ، بنا به گفته ی ابن منظور:در حقیقت مرد جنگاور است ومحرب ومحراب یعنی کسی که بسیار جنگجو است (سجادی, ,1375 ص. .(45

2. ابهترین جای خانه

3. اماوای شیر

4. امحل عبادت »مسجد«؛ابن منظور و زبیدی در کتاب خود این نکته را متذکر شده اند که:معنی محراب مسجد است پس محاریب بنی اسرائیل مساجد انهاست که در انجا به بحث مینشستند و در انجا برای نماز اجتماع میکردند (سجادی, ,1375 ص. .(46

5. ا قصر یا کاخ

6. افرورفتگی هایی در معابد که مجسمه ها را در ان قرار میدادند.

7. امحراب قبل از اسلام به یک پرستشگاه و در اسلام به قسمتی از یک مسجد و یا به تمام مسجد اطلاق میشده است. (سجادی, ,1375 ص. (46

واژه ی محراب در ادبیات عرفانی

واژه ی محراب همچون بسیاری دیگر از واژه ها در معانی استعاره ای و کنایه ای در اشعارعرفانی به طور گسترده ای به کار رفته است که بیشترین مورد استفاده را در اشعار عرفانی حافظ مشاهده میکنیم.چنانکه کلمه ی محراب در دیوان حافظ17بار به کار برده شده است که در بعضی موارد در معنی ظاهری نیز به کار رفته است (سجادی, ,1375 ص. .(46-47 حافظ در توصیف ابروی کمانی یار که در نهایت به معبود باز میگردد،از قوس کمان بالای محراب مدد گرفته است که هم جنبه ی زیبایی و کمانی بودن ابرو و هم وعده گاه عشّاق را خاطر نشان کرده است (تفضلی, ,1376 ص. (129-144،به عنوان مثال:

ادیشب به سیل اشک ره خواب می زدم خطی به یاد نقش تو بر اب میزدم
ابروی یار در نظر و خرقه سوخته جامی به یاد گوشه ی محراب میزدم
و در ابیات دیگری نیز این واژه را بیان داشته است:
ادر نمازم خم ابروی تو با یاد امد حالتی رفت که محراب بفریاد امد
ادر صومعه ی زاهد و درخلوت صوفی جز گوشه ی ابروی تو محراب دعا نیست
اپس از چندین شکیبائی شبی یارب توان دیدن که شمع دیده افروزیم در محراب ابرویت
احافظا سجده بر،ابروی چو محرابش بر که دعایی ز سر صدق جز انجا نکنی

در کتاب مثنوی مولانا این کلمه به معنی(محراب شدن)نیز امده است که به معنی محل نماز شدن،مورد پرستش قرار گرفتن ومورد تکریم واعزاز واقع شدن است.هدف از اوردن این مبحث معانی دیگر محراب و علاوه بر ان تحولی که این واژه از معنای ظاهر به معنای استعاره ای کرده بوده است (سجادی, ,1375 ص. .(47-48

واژه ی محراب در قران کریم

در قران کریم این کلمه در چهار مورد مفرد ویک مورد جمع به کار رفته است:

ایه ی37 از سوره ی آل عمران:

.....» کلما دخل علیها زکریا المحراب وجد عندها رزقاً..... )«هروقت ذکریا به محراب او داخل میشد می دید نزد
او رزقی اماده است).معنی محراب در این ایه پرستشگاه است.
ایه ی 39 از سوره ی آل عمران:
.....» فنادته الملائکـه و هو قائم یصلٌی فی المحراب..... )«پس فرشتگان بر او بانگ زدند و او ایستاده بود به نماز

در محراب).محراب در این ایه به معنای عبادتگاه است.

ایه ی 11 از سوره ی مریم:

فخرج....» الی قومه من المحراب فاوحی الیهم ان سبحوا بکرهً و عشیاً....)«پس برون امد بر قوم خود از محراب پس رساند به انان که تسبیح کنید بامداد و شب هنگام).در این ایه نیز محراب به معنی عبادتگاه و جایی که از ان خارج شده است معنی میدهد.

ایه ی 21از سوره ی ص:

....»و هل اتیک نبوء الخصم اذ تسوروا المحراب....)«و ای رسول ایا رسیدت داستان ستیزنده گاهی که بالا رفتند بر دیوار محراب پرستشگاه).مفسرین کلمه ی محراب را در این ایه بالا خانه و شاه نشین معنا کرده اند.

و اما در ایه ی 13 از سوره ی سبا این واژه به صورت جمع به کار رفته است:

.....»یعملون له ما یشاء من المحاریب و تماثیل وجفان کالجواب و قدورٍ راسیات...)«می ساختند برایش هرچه میخواست از محراب ها»پرستشگاه ها«و پیکر ها و جام هایی مانند ابگیرها و دیگ هایی بر جای نشانده....) (قران کریم).علامه طباطبایی در تفسیر این ایه نوشته اند:» کلمه ی(محاریب)جمع محراب است،که به معنای نمازگاه و محل عبادت است.«در تفسیر طبرسی در مجمع البیان نیز از محراب به جایگاه عبادت یاد شده

است.یکی دیگر از معانی محراب مسجد است واز جمله کسانی که بر این عقیده است قریشی است که در این مورد نوشته است:»مراد از محراب در ایات شریفه تمام مسجد است نه فقط محراب ان و علت ان تسمیه همان جنگ با شیطان ونفس است،در هر مسجد وغیر ان که نماز خوانده شد ان محل جای جنگ با نفس وشیطان وکفر است« (سجادی, ,1375 ص. .(48-49

قبل از اسلام در همه ی ابادی ها وشهرهای کهن،شاخص ترین ساختمان،نیایشگاه ان شهر و ابادی بود.پس از اسلام نیز مهمترین ساختمان شهرها مساجد هستند که یک نظر به بعضی از انها نشان می دهد که این بناهای باشکوه والا که به پیشگاه خداوند اهداء شده اند درخور آنند که گالری های هنری اسلامی تلقی شوند. هنرمندان بی نام و ناشناس این مساجد که تمام هستی خویش را وقف خدمت خداوند کرده بودند با شوقی تمام می کوشیده اند تا بهترین تصوری را که از زیبایی می داشته اند در طی این اثار مقدس جلوه و تحقق بخشند (زرین کوب, ,1344 ص. (248-250 و سعی نموده اند که معماری ان را به گونه ای برپا نمایند تا رابطه ای تنگاتنگ با ازاد منشی دینی وحضور معنویت الهی داشته باشد (سجادی, ,1375 ص. (20 و تفکر توحیدی چون دیگر تفکرهای دینی و اساطیری در ان تجلی تام و تمام یابد (نجفی صحنه ای , ,1385 ص. .(65-74

معماری مساجد و تزئینات ان در گنبد،مناره،محراب،موزائیک،کتیبه،نقوش و مقرنس کاری فضایی را ایجاد می کند که ادمی را به فضایی ملکوتی پیوند میدهد.هنرمندان اسلامی نیز کسانی هستند که این فضاها را افریده اند.به همین خاطر،بهره گیری از طاق های ضربی و گنبدهای اسمانی و انحناها و فضاهای چند سطحی و اینگونه تشبیهات واشارات در هنر اسلامی،عالمی پر از رمز و راز را ایجاد کرده است،به قول یکی از مستشرقین:»اشیائی که مسلمانان چه برای مقاصد مذهبی و چه برای امور عادی می سازند،دارای روح اسرارامیزی است که معماری مساجد در هنر اسلامی همین روح اسرارامیز را نمایش می دهد (نجفی صحنه ای ,1385 , ص. .(65-74

بورکهارت نیز در بیان هنراسلامی به فراوانی از این نمادها و رمزها استفاده میکند،از نظر او»در هنر اسلامی، همه عالم ظاهر، رمزی از عالم باطن و معنا است و هنرمند مسلمان با شکل، رنگ، حجم، صوت، فضا و تزئین میخواهد معنا را به نمایش گذارد.«همچنین وی معتقد است:»ما میتوانیم اسباب و وسایل عبادی نظیر محراب و