بخشی از مقاله
اين مسجد تاريخي از روزگار سلطان حسين بايقرا آخرين امير صاحب تاج و تخت تيموري به جا مانده است . و ان بزرگوار مردي به نام پهلوان علي كرخي فرزند بايزيد كه مقبره وي نيز در اين مسجد است . ساخته و تاريخ بناي آن را بسال 899 ه0ق نوشته اند عرض مسجد 77 متر و طول آن 94.5 متر و مساحت كل باضافه 44 متر مربع جلو آمده جنوب مسجد 7320.5 متر مربع است كه 4995 متر مربع ان زير بناست و در بزرگي رو به شمال دارد . درازاي ايوان در شمال آن 13 متر و ارتفاع ايوان جنوبي آن شبستان روبرو 19.5 متر است و درب هاي شرقي و غربي نيز دارد .
و به محض قبول دعوت اسلام در سال 31 ه.ق خراسان بزرگ بويژه نيشابور تمام توان و تجربه فرهنگي و تاريخي خود را با صداقت تمام در خدمت پيام قرآن قرار داد . مدارس و دانشگاهها و مساجد بيشمار و حلقه هاي درس و بحث و دويره ها و مدرس هاي علم و ادب و عرفان فراواني كه در اين شهر به حياط فرهنگي خود اشتغال داشت از مهم ترين مصاديق و جلوه هاي ويژه اين اهتمام مقدس است . مسجد جامع نيشابور با بيش از 7000 متر مربع وسعت در ادامه سنت ديني بود كه در سال 899 ه.ق به پايمردي زنده ياد پهلوان علي كرخي احداث گرديد .
سخن اول: نقش و كاركرد مسجد
آموزش اسلامي با دعوت پيامبر نخستين معلم و مربي مسلمانان و از مسجد كه در واقع پايگاه تعليمات اسلامي بود، آغاز گرديد.
مسجد كه در عصر نبوت و دوره خلفاي راشدين بنايي بسيار ساده و ابتدايي داشت مجمع نو مسلماناني بود كه براي حل و فصل مسايل جديد درآن آمد و شد داشتند.
اقامه نماز، استماع سخنان پيامبر(ص) در باب آياتي كه وحي مي‌شد، تبليغ دين و ابلاغ احكام شرعي، اعلان جنگ و جهاد و عقد صلح، تقسيم غنايم جنگي ، ارسال نامه‌ها، تشييع جنازه و مسايلي از اين قبيل كه بيشتر آنها در زندگي نو مسلمانان تازگي داشت از جمله فعاليت‌هاي آغاز حيات مسجد بود.
مسجدالنبي همزمان با هجرت رسول خدا به مدينه بنياد گرديد و درواقع كهن- ترين دانشگاه اسلامي و پايگاه اساسي‌ترين تعليمات در تاريخ آموزش اسلامي بوده است.
آموزش اسلامي نخستين مرحله پيدايي فعاليت خود را از مسجد به عنوان يك پايگاه تعليماتي آغاز كرد و از اين مكان به اداي وظيفه و انجام رسالت خويش پرداخت و چندان نپائيد كه مسجد به منزله پايگاه اساسي تعليم در جامعه اسلامي درآمد و نخستين هسته دانشگاه‌اسلامي بر اين اساس شكل گرفت.
براي مسجد كاركردها و نقش هاي زيادي قائل شده اند، از آن جمله اند؛
• مسجد خانه خداست
وقتي شما به عنوان دارالقضاء، دارالافتاه و دارالاماره در مسجد كه خانه خداست، فعاليت مي كنيد، قداست معنوي خاص مسجد بر ذهن و روح شما تاثير مي گذارد و فضاي خانه خدا را تداعي مي كند. اصطلاح خانه خدا يك اصطلاح كاملا تاويلي است، يعني محل تجلي و حضور خدا. وقتي شما وارد چنين فضايي مي شويد و در آن به فعاليت مي پردازيد مطمئنا بر شما تاثير مي گذارد و جنبه معنوي خاصي براي آن در نظر مي گيريد.
• مسجد پناهگاه مردم
يكي ديگر از نقش هاي كليدي مسجد، پناهگاه بودن مردم بخصوص افراد ضعيف و مستضعف است. در گذشته اگر حتي فرد گنهكار و مجرمي به مسجد پناه مي آورد، كسي نمي توانست متعرض او شود، چرا كه معني كار او اين بود كه به خانه خدا پناه آورده است و خانه خدا محل امني براي مردم است.
• مركز آموزش و پرورش مردم
در زمان حضرت رسول اكرم (ص) مسجد تنها يك مركز عبادي نبود، بلكه تمام معارف و احكام اسلامي اعم از آموزشي و پرورشي، در آنجا گفته مي شد و همه گونه تبليغات ديني و علمي و حتي امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام مي گرفت و تا آغاز قرن چهارم هجري قمري غالبا مساجد در غير اوقات نماز، حكم مدارس را داشت و بعدا مراكز آموزشي صورت خاصي به خود گرفت و بسياري از بزرگان علم و دانش، فارغ التحصيلان حلقه تدريس هايي هستند كه در مساجد برگزار مي شد.
• مسجد اصلي ترين مكان در تمدن اسلامي
به گفته دكتر حسن بلخاري، مسجد اصلي ترين مكان در تمدن اسلامي است، چه در دوران صدر اسلام كه يك مكان چند منظوره به حساب مي آمد و چه در اين دوره كه باز به عنوان اصلي ترين مكان در شهري كه هويت اسلامي دارد، محسوب مي شود.
سخن دوم: مسجد تبلور معماري ايراني
زماني مي‌گفتند، تبلور بهترين آثار معماري ايران را در مساجد مي‌توان يافت، مساجدي با شبستان‌هاي زيبا، حوضي بزرگ براي وضو گرفتن و به آسمان نگاه كردن. آسماني كه از حوض آبي مسجد ديده مي‌شد. و چشمك ماه و خورشيد در وراي آن و آن وسوسه كودكانه براي به حركت در آوردن آب حوض، با تلنگر انگشتان، باشد كه ماه زيباي آسمان، در ميانش شكسته شود.
سردري زيبا، كاشي‌هايي با طراحي گل مرغ، گل‌هاي شاه‌عباسي و اسليمي‌هاي توپر و توخالي، با يك رنگ لاجوردي زيبا كه مختص ايران زمين است و بس.
آجرهاي منظم كه در آن روح معمار دميده شده است. به ياد آن زمان كه معمار عارف با كارگران مشتاقش به هنگام آغاز كار روزانه، نخست، وضو گرفته پس از آن با هر "سبحان‌الله" و ذكر خدا، آجري روي آجر گذاشتند تا مسجدي بنا شود، پناهگاه پناهجويان پردرد.
مي‌گويند گاهي آن عارف معمار، مصيبت امام حسين را زمزمه مي‌كرد و با چيدن هر آجر، قطره اشكي بر گونه‌هاي روحاني‌اش نمايان مي‌شد كه تا ابد، هر رهگذري را براي لحظه‌اي هم كه شده بسوي مسجدش بخواند.
بي‌جهت نيست كه مي‌گويند تبلور معماري ايراني را در مساجد مي‌توان يافت و آن عشق. آن عشقي كه درهيچ كاخي از كاخ‌هاي به جا مانده از پادشاهان پيشين نمي‌توان يافت.
سخن سوم: مسجد جامع
مسجد جامع را اينگونه تعريف كرده اند: «مسجد جامع، مسجدى است كه در شهر براى اجتماع همه اهل شهر بنا شده است، بدون اين كه اختصاص به گروه و قشر خاصى داشته باشد.»
سخن چهارم: مسجد جامع نيشابور
اين بنا در شهر نيشابور واقع گرديده و بر اساس كتيبه تاريخي آن كه بر روي يكي از جرزهاي ايوان جنوبي نصب شده ‚ در سال 889 ه . ق توسط پهلوان علي بن بايزيد - معاصر سلطان حسين بايقرا - ساخته و بر اساس كتيبه بالاي محراب ‚ در دوره صفوي بازسازي شده است . بازسازي هاي دوره صفوي به اندازه اي است كه مانع مي شود اطلاعات دقيقي از مسجد دوره تيموري به دست آيد . بناي كنوني مسجد با نقشه دو ايواني داراي چهار شبستان در جهات مختلف و سه در در اضلاع شمالي ‚ شرقي و غربي است . مساحت كل مسجد حدود 7083 و زير بناي آن 4377 متر مربع است ورودي اصلي مسجد از جانب شمال و پشت ايوان شمالي است . اين ورودي از بيرون داراي سردري با تزيينات مقرنس كاري است كه ساختمان آن مربوط به تعميرات دوره هاي بعدي است . بر دو طرف اين سر در ‚ دو سنگ نبشته از شاه عباس اول مورخ 1021 ه . ق و متضمن فراميني نصب شده است . بعد از اين ورودي ‚ هشتي واقع شده كه در سمت چپ آن ‚ قبر باني بنا درون زير زميني قرار دارد صحن مسجد به ابعاد 59*45 متر در وسط داراي حوض آب و در جانب شمال و جنوب ‚ ايوان و در جهات ديگر ‚ رواق و شبستان است . در بناي حاضر هيچ اثري از ايوان هاي شرقي و غربي ديده نمي شود .
ايوان جنوبي به ارتفاع 19/5 متر ‚ بزرگترين و اصلي ترين بخش مسجد است كه از آن به عنوان مقصوره و شبستان تابستاني استفاده مي شود . اين ايوان در بالا داراي دو گلدسته بوده كه ظاهرا در تعميرات دوره اخير بر چيده شده است . در ديواره ايوان ‚ هم تراز با بام رواق هاي صحن ‚ يك راهروي غلام گردش مانند تعبيه گشته و هم سطح با آن ‚ سه طاقنما در ديواره جنوبي ايوان ساخته شده است . در وسط ديواره جنوبي ايوان ‚ محراب مسجد در يك طاقنماي عميق با قوس مقرنس كاري شده قرار دارد . طاقنماي محراب فعلي ‚ يك نيم هشت ضلعي با ازاره اي مركب از كاشي آبي و سفيد است كه احتمالا مربوط به دوره صفوي است بر بالاي محراب ‚ بر لوح سنگي ‚ قطعه شعري طولاني نوشته شده كه بر اساس محتواي آن ‚ اين مسجد در سال 1126 ه . ق توسط عباسقلي خان بيات - حاكم نيشابور - تعمير و بازسازي شده است .
همچنين در همين محل ‚ قطعاتي از يك كتيبه قرآني به خط ثلث درشت محفوظ مانده كه احتمالا از دوره تيموري است نماي ايوان هاي از طرف صحن ‚ با طاقنماها و تزيينات آجري ساده تزيين و نماسازي شده است . مطالعه ساخت ديوارهاي ايوان جنوبي و ارتباط آنها با شبستان هاي مجاور ‚ حكايت از چند مرحله ساختماني دارد در چهار جهت مسجد ‚ شبستان هايي با ستون ها و سقف هاي ضربي آجري قرار دارد كه علي رغم تعميرات و بازسازي ها ‚ اصالت خود را حفظ كرده اند . شبستان هاي مجاور ديوار جنوبي ‚ در طرف راست ‚ شش دهانه در عرض و چهار دهانه به موازات ايوان دارند ‚ با اين تفاوت كه دهانه هاي شبستان سمت چپ بسيار بزرگتر از ديگري است . ابعاد پايه طاق ها در همه جاي مسجد يكسان نيست
. بر روي اين پايه ها ‚ قوس هايي با آجرچيني جناغي و بر روي آنها طاق هاي گنبدي قرار گرفته است كه در ميان آنها حداقل يك نمونه از طاق بخش بخشي با باريكه هاي متقاطع ( كاربندي ) وجود دارد . ظاهرا بقيه طاق ها همگي مربوط به دوره پس از تيموري هستند. نماي شبستان ها از طرف صحن بازسازي شده و فاقد اصالت تاريخي و هنري است .
